මෙරට සමාජ ආයතන කෙරේ ඍජු බලපෑම් ඇති කිරීමට සමත් වූ ‘මහින්දාගමනය’ නමින් දන්නා සංස්කෘතික ආගමනය තහවුරු කෙරෙන අභිලේඛන සාධක දෙකක් දැනට විද්‍යමානව පවතී. මිහින්තලේ පූජා භූමියේ සන්නිපාත ශාලාවට නුදුරින් ගල් පර්වතයක කොටවා ඇති, අක්ෂරවිද්‍යාත්මකව ක්‍රි. ව. පළමුවන සියවසට අයත් කොට ඇති පර්වත ලිපිය ඉන් එකකි. මහින්ද, භද්‍රසාල, ඉට්ඨිය හා උත්තිය තෙරවරුන්ගේ ප්‍රතිමා කරවීමක් එහි අන්තර්ගතය තුළ දක්නා ලැබේ. දෙවැන්න කාල අවකාශීය වශයෙන් ක්‍රි. පූ. දෙවැනි සියවසi තරම් ඈත අතීතයකට අයත් වූවක් වන අතර වර්තමාන අම්පාර දිස්ත්‍රික්කයේ රජගල පුරාවිද්‍යා ක්ෂේත්‍රයේii පර්වත තලයක් මත පිහිටි ගරා වැටුණු ස්තූප ගොඩැල්ලකට ආසන්නයේ කොටවා තිබී සොයා ගන්නා ලද්දකි. එහි අන්තර්ගතය මගින් පළමු ලිපියට වඩා නිශ්චිත ලෙස මහින්දාගමනය තහවුරු කෙරෙනා බැවින් ඒ සම්බන්ධ වටිනා ම අභිලේඛන සාක්ෂිය ලෙස පිළිගත හැකි වෙයි.
1935 වර්ෂයේ දී එවකට පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුවේ සහකාර සැලසුම් ශිල්පියාව සිටි ඩබ්. ඊ. ප්‍රනාන්දු මහතා විසින් තමන්ට දන්වන ලදුව, නැවතත් එම වර්ෂයේදී ම පරීක්ෂා කර බලා පැහැදිලි ලෙස පිටපත් කර ගන්නට යෙදුණු මෙම පර්වත ලිපිය පිළිබඳ සංක්ෂිප්ත විස්තරයක් පරණවිතාන විසින් ප්‍රසිද්ධ කරන ලද්දේ 1962 වර්ෂයේ දී ය. එය රාජකීය ආසියාතික සංගමයේ ලංකා ශාඛාවේ විසි වන වෙළුමෙහිි ‘An inscription of Circa 200 B. C. at Rajagala commemorating Saint Mahinda – Paranavitana,S ’ මැයෙන් දක්නා ලැබේ. මෙම අභිලේඛනය සොයාගත් ආකාරය, එහි අක්ෂර පිළිබඳ තත්ත්වය හා ඒවා කියවා ගැනීමේ නිරවද්‍යතාව, පුද්ගල නාම, ඓතිහාසික සාධක සමග වන තුල්‍යතාව මෙන් ම ‘ඉදිය’, ‘යෙ’ වැනි යෙදුම් පිළිබඳ සංක්ෂිප්ත විග්‍රහයක් ද ඊට අන්තර්ගතව තිබේ.
අඟල් පහක සිට අඩියක ප්‍රමාණයේ විශාලත්ව පරාසයක විහිද යන අක්ෂර සහිත තත් ලේඛනයේ කියවීමේ නිරවද්‍යතාව ගැටලු අභිමුඛ නොකරයි. තරමක් දුරට ගෙවී ගොස් ඇති දෙවැනි භාගයේ මධ්‍ය කොටසේ අක්ෂර තුනක් එනම් ‘තෙ’, ‘ර’ හා ‘ම’ යන අක්ෂර වෙනත් සාධක සමග සලකා බලමින් නිගමනය කොට ඇති ආකාරය අභිලේඛන`ඥයකු ලෙස පරණවිතාන සතු වූ දක්ෂතාවට සාධකයකි. එහෙත් එපරිද්දෙන් පසුකාලීන විද්වතුන් සියල්ලන් ම පාහේ එකඟ වී ඇතත්, ඔහුගේ අර්ථකථනය සමග එකඟවීම අපට බෙහෙවින් දුෂ්කර ය. වෙනත් ආකාරයෙකින් කිවහොත් පරණවිතානගේ අර්ථකථනය, සැලකිය යුතුව තිබුණු නමුත් නොසලකා හරින ලදැ යි පෙනෙන බොහෝ කරුණු නිසා සාධාරණ ශාඞකනීය බවක් ඇති කිරීම මගින් විකල්ප කියවීමකට අපව යොමු කරවයි. පරණවිතානගේ කියවීම පහත පරිදි ය.
‘යෙ ඉම දිප පටමය ඉදිය අගතන ඉඩික ඤතෙර [තෙර ම ]හිද තෙරහ තුබෙ’
This is the stūpa of the Elder Idika and the Elder Mahida, who came to this Island by its foremost good fortune (මේ මෙම දිවයිනේ සමෘද්ධිය පිණිස ප්‍රථමයෙන් පැමිණියා වූ ඉට්ඨිය තෙරුන්ගේ හා මහින්ද තෙරුන්ගේ ථූපයයි)iii (Paranavitana 1962:160).
ඉහත පාඨයෙහි පුද්ගල නාම අනන්‍ය කිරීම සම්බන්ධයෙන් පරණවිතානගේ නිගමනය ප්‍රතික්ෂේප කිරීමට තරම් හේතුවක් නැත. ඒ නාමද්වය මිහින්තලා පර්වත ලිපියේ ද සඳහන්ව ඇති බැවින් ඊට වඩාත් ශක්තිමත් පදනමක් නිර්මාණය වේ. ‘මහිද’ යන්න දෙතැන්හි ම එක ම ආකාරයෙන් දක්නා ලැබෙන අතර ‘ඉඩික’ යන්න මිහින්තලා ලිපියේ දැක්වෙනුයේ ‘ඉටික’ ලෙසිනි. එහෙත් ‘ඩ’, ‘ට’ බවට පෙරළීම සිංහල ව්‍යාකරණයේ සුලබව දැකිය හැකි තත්ත්වයක් බව පහත අභිලේඛන සාධක ඇසුරින් ම පෙන්වා දීමට පිළිවන.
පාගට – පාගඩ (E.N. no.4)
පටි සතර – පඩි සතර (Paranavitana 1983:no.46, 48, 79,85)
පට ම – පඩ ම (ibid 1983:no.37, 81, 86)
ගෝඨ පබ්බත – ගොඩ පවත (ibid 1983:no.67)
පුද්ගල අනන්‍යකරණයේදී පරණවිතාන සමග වන එකඟතාව පෙළ අර්ථකථනයේ දී ද ඇති කර ගැනීම අපහසු කරුණෙකි. සිය කියවීම පැහැදිලි කරමින් පරණවිතාන පෙන්වා දුන්නේ ඉට්ඨිය තෙරුන් සමග සම්බන්ධ කොට ඇති, ‘මෙම දිවයිනෙහි සෞභාග්‍යය පිණිස (වෙනත් දේශයකින්) පැමිණි බව සඳහන් මහින්ද තෙරුන්’ යන්න මෙරට බුදුදහම පැතිරවීම පිණිස වැඩම කළ අරහත් මහින්ද තෙරුන් උදෙසා යෙදී ඇති බව ය. ඒ අනුව මිහිඳු තෙරුන්ගේ පිරිනිවීමෙන් පසුව උන්වහන්සේගේ ධාතූන් නිධන් කොට දිවයින පුරා ස්තූප ඉදි කළ බවට සාහිත්‍ය මූලාශ්‍රයේ දැක්වෙන සඳහනiv විය හැක්කක් ය යනු ඔහුගේ අදහස වී තිබේ. එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස මුල් කියවීමෙන් අනතුරුව ගතව ඇති දශක පහකට අධික කාලය පුරා රජගල ලිපිය කෙරේ සිය අවධානය යොමු කළවුන් සියල්ලන් ම පාහේ පරණවිතානගේ අර්ථකථනය ම පදනම් කර ගනිමින් එකී අදහස්හි ම පිහිටා කටයුතු කිරීමේ ප්‍රවණතාවක් දක්නට ලැබිණි. මේ පටු රාමුවෙන් මිදී තත් ලිපිය වෙනත් මානයකින් අර්ථකථනය කිරීමට තරම් සාධාරණ පදනමක් එකී ලිපිය තුළින් ම මතු කරගැනීමට හැකි බව ඔවුනට නොපෙනී යාම අවාසනාවෙකි.
නව කියවීමක් පිණිස එක් වැදගත් ප්‍රශ්නයක් එනම්, තත් ලිපියේ මහින්ද තෙරුන්ට පූර්වයෙන් ඉට්ඨිය තෙරුන්ගේ නම සඳහන් කරන ලද්දේ කුමක් හෙයින් ද යන ප්‍රශ්නය මගින් ප්‍රවේශයක් සම්පාදනය කරවයි. පුදුමයකට මෙන් මේ කරුණ පරණවිතානගේ සියුම් නිරීක්ෂණාක්ෂියට ග්‍රහණය නොවී ය. ඇතැම් විට මේ ගැටලුව විසඳීම පිණිස යම් ප්‍රයත්නයක් දැරූ පළමුවැන්නා විය හැකි එල්ලාවල මේධානන්ද හිමි යොජනා කළේ මිහිඳු හිමියන්ට පෙරාතුව ඉට්ඨිය තෙරුන් පිරිනිවෙන්නට ඇති බවත්, උන්වහන්සේ මිහිඳු තෙරුන්ට වඩා වැඩිමහලු වන්නට ඇති බවත් ය (2006:52). එසේ වුවත් එකී සාධකද්වය ම පිළිගත හැකි තරම් විශ්වසනීය බවක් පෙන්නුම් නොකරයි. ප්‍රථම දූත පිරිසේ අනෙකුත් සාමාජිකයන්ගේ පිරිනිවීම ඒවා සිදු වූ අනුපිළිවෙලින් සාහිත්‍ය මූලාශ්‍රයේ සඳහන් ව නැත. මහාවංසය උන්වහන්සේලාගේ පිරිනිවීම මිහිඳු තෙරුන්ගේ පිරිනිවීමෙන් පසුව සඳහන් කොට ඇති බව අවධානයට ලක් විය යුත්තකි (xx:55). ‘පඤචාපි තෙ මහාථෙරා’ යන්න විග්‍රහ කරන ටීකාකරු, “…බහුශ්‍රැත වූ මහාප්‍රාඥ වූ මහින්දාදී මහ තෙරවරයෝ විනයාදී බුද්ධ වචනය බබුළුවා කල්යාමේ දී අනිතත්‍යතාවශයට ගියාහු ය යි මෙසේ මෙහි පද යෝජනා කට යුතු යැ….” යි කියයි (V. K. 421). එබැවින් මේධානන්ද හිමිගේ පළමු අදහස පිළිගැනීමට අපහසු ය. ඉට්ඨිය තෙරුන් මිහිඳු තෙරුන්ට වඩා වැඩිමහලු වන්නට ඇතැ යි තහවුරු කිරීමට තරම් හේතුවක් හෝ සාධකයක් නොපෙනෙන අතර, එසේ වී යැ යි සිතුව ද එය ප්‍රස්තුතය හා සම්බන්ධ කළ හැක්කේ බෙහෙවින් ආනුමානික හා ශාඞකනීය තත්ත්වයකින් පමණි.
මිහිඳු හිමියන්ගේ ජ්‍යෙෂ්ඨත්වය සාහිත්‍ය මූලාශ්‍රයේ මතු නොව අභිලේඛන මූලාශ්‍රයේ ද පෙන්නුම් කෙරෙන බැවින් ඉට්ඨිය තෙරුන්ගේ නම මුලට පැමිණීම අහම්බයක් හෝ අත්වැරදීමක් වීමට නුපුළුවන. ලක්දිවට එවීම පිණිස වූ කණ්ඩායමේ නායකත්වය භික්ෂු සංඝයා විසින් සම්මත කරන ලද්දක් බව දීපවංසය අවධාරණය කරයි (xii:22). එය තවදුරටත් කියන්නේ මිහිඳු හිමියන් සංඝස්ථවිර හා ගණපාමොක්ඛ වූ බවත්, ඉට්ඨියාදී සිව්නම සමානොපාධ්‍යායන් වූ බවත් ය (xii:12,26). මිහිඳු රහතන් වහන්සේව දූත පිරිසේ ප්‍රධානියා බව හැඟවීම උදෙසා ‘මහාගණී’, ‘ගණපුඞග’, වැනි විශේෂණයන්ගෙන් යුතුව හැඳින්වීම දීපවංසයේ කැපී පෙනෙන ලක්ෂණයකි (xiii:06, 25, 26). අනෙක් අතින් මිහින්තලා පර්වත ලිපියේ ද (Paranavitana 1983:33, no.21) අනුපිළිවෙලින් ‘මහිද’, ‘භද්‍රසාල’, ‘ඉටික’, ‘උති’ යන නාමයන් යොදා තිබෙන බැවින් හුදෙක්v වැඩිමහලු පිළිවෙල ගරු කරන ලද නම් එහිදීත් ඉට්ඨිය තෙරුන්ගේ නම පළමුවෙන් නොයෙදුණේ මන් ද යනු නැගිය හැකි සාධාරණ පැනයෙකි.
සාහිත්‍ය මූලාශ්‍රයෙහි නිතර ම පාහේ මිහිඳු තෙරුන්ට පසුව අනෙකතුත් සාමාජිකයන් දැක්වීමේ දී ඉට්ඨිය තෙරුන්ට ප්‍රමුඛත්වය පිරිනමා ඇති ආකාරය විශේෂ අවධානයට ලක් විය යුත්තකි. මහාවංසය ඉට්ඨිය, උත්තිය, සම්බල හා භද්දසාල යන අනුපිළිවෙල දක්වා ඇති අතර (xii:07) උන්වහන්සේ පංචමහා තෙරවරුන්ගේ දෙවැන්නා ය. දීපවංසයේ ද ඉට්ඨිය තෙරුන් ප්‍රමුඛ කොට ගත් අනුපිළිවෙල ගරු කොට ඇති අතර සම්බල තෙරුන්ට පෙරාතුව භද්දසාල තෙරුන්ගේ නම ඇතුළත් කර තිබේ (12:12). දේවදූත සූත්‍ර දේශනා කළ අවස්ථාවට අදාළව මහාවංසයේ යෙදී තිබෙන ‘සථෙරො’ යන්න විග්‍රහ කරන ටීකාව, ඉන් ඉට්ඨිය තෙරුන් ආදී කොට ඇති තෙරවරුන් විසින් පිරිවරන ලද බව අදහස් කරයි (339) vi . ක්‍රි. ව. 05 වන සියවසෙහි පමණ රචිත යැ යි සැලකෙන සමන්ත පාසාදිකාවේ ද මේ අනුපිළිවෙල කැඩෙන බවක් පෙනෙන්නට නැත. දක්ඛිණගිරි ජනපද චාරිකාව සඳහා ඉද්ධියාදී සිව් මහ තෙරවරුන් ද, සඟමිත් පුත් වූ සුමන සාමණේරයන් ද, භණ්ඩුක උපාසක ද විසින් පිරිවරන ලද මිහිඳු තෙරුන් පිළිබඳ එහි දක්වා තිබේ (69-70). දූත පිරිසේ නම් සඳහන් කිරීමේ දී ද සංඝස්ථවිර වූ මිහිඳු හිමියන්ට පසුව, ඉදධිය, වුතතිය, භදදසාල, සමබල, සුමන, භණ්ඩුක ආදී අනුපිළිවෙල සඳහන්ව ඇති අතර ම, මෙම නිරූපණය දීපවංසයෙන් උපුටා ගන්නට ඇතැ යි කිව හැකි තරමට ඒවා අතර සමාන බවක් දක්නට ලැබෙන බව කිවමනා ය (See, S.P. 70-71, දී. ව. xii:12) මිහින්තලා පර්වත ලිපියේදී පමණක් ඉට්ඨිය තෙරුන්ට පෙර භද්දසාල යන නම යෙදී තිබෙනු නිරීක්ෂණය කිරීමට පිළිවන. එහෙත් එය දූත පිරිසේ අවශේෂ සාමාජිකයන් අතර ඉට්ඨිය තෙරුන්ට හිමිව තිබූ ප්‍රමුඛත්වය සැක කිරීමට තරම් ප්‍රමාණවත් සාධකයක් නොවේ. මේ කරුණු මගින් පෙනී යන්නේ මිහිඳු තෙරුන් මුලුමහත් ධර්මදූත පිරිසේ ම නායකයා ලෙසත්, ඉට්ඨිය තෙරුන් අනෙකුත් සාමාජිකයන් අතර ප්‍රමුඛයා ලෙසත් සැලකෙන්නට ඇති බව සිතීම අසාධාරණ නොවන්නක් බව ය. ආගමික අර්ථයෙන් ඔවුහු සිව්දෙන සමානුපාධ්‍යායවරු වූහ. එවැනි වාතාවරණයක් තුළ අනෙක් හිමිවරුන් සමග කෙසේ වෙතත් මිහිඳු තෙරුන්ගේ නමට පූර්වයෙන් ඉට්ඨිය තෙරුන්ගේ නම දැක්වීමට තරම් ජ්‍යෙෂ්ඨත්වයක් උන්වහන්සේ තුළ වී යැ යි සිතීම උගහට ය.
තත් අභිලේඛනය හා ඊට ප්‍රස්තුත වූ ස්තූපයේ කාල අවකාශීය සම්බන්ධය නොසලකා හැරියහොත් මෙම ගැටලුව උදෙසා විසඳුමක් නොලැබී යනු ඇත. ස්තූපය මිහිඳු තෙරුන්ගේ පිරිනිවීමෙන් ස්වල්ප කලකට පසුව ඉදි කරන ලදැ යි යෝජනා කරමින් පරණවිතාන නිගමනය කළේ තත් ලේඛනය ද ඊට සමකාලීන වන බවයි (1962:161). සිරිසෝම හා මේධානන්ද හිමි ද එම අදහස ම දරති (සිරිසෝම 1990:38, මේධානන්ද හිමි 2008:236). ඒ අනුව මිහිඳු හිමියන්ගේ පරිනිර්වාණය සිදු වූයේ උත්තිය රජුගේ අටවන රාජ්‍ය වර්ෂයේදී බැවින් මෙම ලිපිය හා ස්තූපය ක්‍රි. පූ. දෙවන සියවසට අයත් වීම අපේක්ෂා කළ යුත්තකි. ලිපියේ අක්ෂරවිද්‍යාත්මක ලක්ෂණ අනුව ද මේ කාල අවකාශීය ගැළපීම ගැටලුකාරී නොවේ. එසේ වුව ද මිහිඳු හිමියන්ගේ ධාතූන් නිධන් කිරීම පිණිස ම එකී ස්තූපය ගොඩනගන්නට ඇතැ යි පෙන්නුම් කිරීමට ඉහත විද්වතුන්ගේ කරුණූ දැක්වීම් මගින් උත්සහ කොට තිබීම තවදුරටත් පරීක්ෂා කර බැලීමට යෝජනා කිරීමට පිළිවන.
මිහිඳු තෙරුන්ගේ ශ්‍රී දේහය ආදාහනය කිරීමෙන් අනතුරුව ශේෂ වූ ධාතූන්ගෙන් අඩක් ආදාහන ස්ථානයේම නිධන් කළ බවත්, අවශේෂ ධාතූන් නිධන් කොට ලක්දිව පුරා දාගැබ් කර වූ බවත් දීපවංසයේ හා මහාවංසයේ කියැවේ (දී.ව. xvii:112, ම.ව.xx:46) මෙම තොරතුර රජගල ලිපිය සමග උපරිරෝපණය වන බව පෙනී යාම පරණවිතාන ඇතුළු විද්වතුන්ගේ අදහස් උදෙසා පාදක වන බව පෙනේ (බලන්න, හරිස්චන්ද්‍ර 2001:115-117, සිරිසෝම 1990:37-38, සෝමතිලක 2008:458, මේධානන්ද හිමි 2008:236). මේ පිළිගැනීම කෙතෙක් බලවත් වී ද යත් සිරිසෝම මෙම ලිපිය මිහිඳු මහරහතන් වහන්සේගේ ධාතූන් නිදන් කළ දාගැබක් ගැන සඳහන් වන්නක් ලෙස හැඳින්වීමට උත්සුක විය (බලන්න, 1986:82-83). ඉට්ඨිය මහරහතන් වහන්සේගේ භෂ්මාවශේෂ ද මේ ස්තූපයේ ම නිදහිත වේ යැ යි මේධානන්ද හිමි කර ඇති සඳහනින් (2008:236) ද, තත් ස්තූපය විෂයෙහි ඉට්ඨිය තෙරුන්ගේ සම්බන්ධය දෙවැනි මට්ටමකට පත් කොට ඇති ආකාරය දක්නා ලැබේ. ඉන් වක්‍රව අදහස් වනුයේ ‘මිහිඳු තෙරුන්ගේ ධාතූන් තැන්පත් කිරීම පිණිස සෑදූ ස්තූපයේ ඉට්ඨිය තෙරුන්ගේ ධාතූන් ද තැන්පත් කරන ලද්දේ ය’ වැනි අදහසකි. ශ්‍රී ලංකාවේ පැරැණි බ්‍රාහ්මීය සෙල්ලිපි මැයෙන් සැපයූ ලිපියක දී ඒවායින් හෙළිවන ආගමික තොරතුරු සාකච්චා කිරීමේ දී, ‘රජගලින් ලැබී ඇති මිහිඳු හිමිගේ නම සඳහන් ලිපිය’ ඉතා වැදගත් ලිපිය සේ සිරිසෝමගේ නිරීක්ෂණයට ලක්ව ඇත (1990:37). එහි මිහිඳු හිමිගේ නම පමණක් නොව ඉට්ඨිය තෙරුන්ගේ නම ද ඉඩික තෙර යනුවෙන් සඳහන් වන බව අනතුරුව ඔහුට පෙනුනේ ය (එම 1990:37). අපගේ අදහස නම් මෙලෙස අර්ථකථනය කිරීම හේතු කොට ගෙන එහි සැබෑ උපයෝගිතාව හා කර්තෘත්වය යටපත් ව ගියේ ය යනුයි.
මේ කරුණ වටහා ගැනීමේ දී ඉට්ඨිය තෙරුන් හා රජගල ප්‍රදේශය අතර සබඳතාව ද සැලකිල්ලට ලක් විය යුතු ය. ප්‍රථම ධර්මදූතයන්ගේ කාර්යභාරය ඔවුන් මෙහි ගත කළ කාලයට සාපේක්ෂව ප්‍රමාණවත් පරිදි වාර්තා කර නොමැති බව පෙනී යන කරුණකි. කවර මූලාශ්‍රයක වුව දැක්වෙනුයේ පළමු වර්ෂයකට ආසන්න කාල සීමාවේදී උන්වහන්සේලා වෙතින් ඉටු වූ වැඩ කොටසයි. ඉතිරි දශක පහකට ආසන්න කාලය තුළ ඔවුහු කවරාකාර සේවයක නිරත වීද යනු අපැහැදිලි ය.vii වෙනත් බොහෝ කරුණු සම්බන්ධයෙන් මෙන් ම ප්‍රථම ධර්මදූතයන්ගේ කාර්ය සාඵල්‍යය සම්බන්ධයෙන් ද අනුරාධපුර කේන්ද්‍රීය දෘෂ්ටිකෝණය බල පවත්වා තිබීම නිසා එහි ප්‍රායෝගික හැසිරීම නිසියාකාරව අවබෝධ කර ගැනීමේ දුෂ්කරතාවක් පර්යේෂකයනට අභිමුඛ වීම නොවැළැක්විය හැකිකකි. එහෙත් අනුමාන වශයෙන් කිව හැක්කක් නම් ක්‍රමයෙන් භික්ෂු පිරිස වර්ධනය කරමින්, උන්වහන්සේලා ප්‍රාදේශීය වශයෙන් ධර්ම ප්‍රචාරක කටයුතුවල නිරත වන්නට ඇති බවයි. පූර්ව බ්‍රාහ්මී ලේඛනවලින් පැහැදිලි කෙරෙන පරිදි කෙටි කාලසීමාවක් තුළ නව දර්ශනයේ පුළුල් ව්‍යාප්තියක් සිදු වීම පිණිස ඒ මගින් විශාල පිටුවහලක් ලැබණා විය යුතු ය. එය පිළිගත හැකි නම් ඉට්ඨිය තෙරුන් රජගල කේන්ද්‍ර කර ගනිමින් නැගෙනහිර ප්‍රදේශයේ ධර්ම ප්‍රචාරක කටයුතු මෙහෙයවන්නට ඇතැ යි ද, ඒ හේතුවෙන් උන්වහන්සේට එකී ප්‍රදේශයෙහි විශාල ගරුත්වයක් හිමිව තිබෙන්නට ඇතැ යි ද අනුමාන කිරීමට වැඩි ඉඩකඩක් පවතී. උන්වහන්සේගේ පිරිනිවීමෙන් පසු උන්වහන්සේගේ ධාතූන් නිදන් කොට ස්තූපයක් කරවීම පිණිස බැතිමතුන්ගේ පෙළඹවීමක් ඇති වීම අනපේක්ෂිත නොවේ. එහිදී පූර්වයෙන් පිරිනිවුණු මිහිඳු තෙරුන්ගේ ධාතූන් ද එහි තැන්පත් කරන්නට ඇත. එහෙත් ස්තූපය සෑදීමට මුල් වූයේ ඉට්ඨිය තෙරුන්ගේ පිරිනිවීම බැවින් උන්වහන්සේගේ නම අභිලේඛනයේ මූලික ව දක්වන්නට උත්සුක වීම බෙහෙවින් ස්වභාවික වූවකි. මිහිඳු හිමිගේ නම දෙවැනිව දැක්වීමට හේතුව ඉට්ඨිය තෙරුන් අම්පාර ප්‍රදේශයේ ධර්ම ප්‍රචාරක කටයුතුවල දී මූලිකත්වය ගෙන කටයුතු කිරීම බව මීට පෙර ඇතැම් විද්වතෙකු විසින් පෙන්වාදෙනු ලැබ තිබේ (බලන්න, ධම්මවිසුද්ධි හිමි 1995: 59, සෝමතිලක 2008:459).
බොහෝ දෙනා සිතන පරිදි මිහිඳු තෙරුන් පිරිනිවීමෙන් පසුව උන්වහන්සේගේ ධාතු නිදන් කිරීම පිණිස මෙම දාගැබ කරවී නම් ඉට්ඨිය තෙරුන් ඊට ප්‍රථම පිරිනිවියේ යැ යි පිළිගැනීමට සිදු වේ. එහෙත් මිහිඳු හිමියන් උදෙසා සමාජයේ පැවැති පිළිගැනීම සලකන කල්හි ස්තූපය සම්බන්ධ අභිලේඛනයේ උන්වහන්සේගේ නම පසුවට දැක්වීම පිණිස අතපසු වීමක් විණැ යි සිතීම අසීරුය. ඉට්ඨිය තෙරුන් හා මෙම ප්‍රදේශය අතර සබඳතාව සනාථ කිරීම පිණිස උපකාර වන යෙදුමක් තත් අභිලේඛනයේ ආරම්භයේදී ම යෙදී තිබේ. එනම් ‘ඉම දිප’ යනු යි.
පරණවිතාන ද, ඔහු අනුව ගිය අනෙකුත් විද්වතුන් ද ‘දිප’ යන්න විග්‍රහ කළේ දිවයින හෙවත් දූපත යන අර්ථයෙනි. එබැවින් ඉන් අදහස් කරන ලද්දේ ලංකාද්වීපයයි. සමස්ත දිවයිනයි. ප්‍රස්තුත ලිපිය අර්ථකථනයේදී මිහිඳු තෙරුන්ට වැඩි සම්බන්ධයක් ඇති කරවීම පිණිස ද එය හේතුවක් වන්නට ඇත. සාහිත්‍ය මූලාශ්‍රයෙහි දූපත යන අදහස දීම පිණිස ‘දීප’ යනු භාවිත ව ඇති අවස්ථා බෙහෙවි. මහාවංසයේ ලංකාව හැඳින්වීම සඳහා ලංකාදීප, ඕජදීප, වරදීප, මණ්ඩදීප යනු භාවිත ය (i:19, 22, xiii:65, xv:59, 93, 127). සහස්සවත්ථුප්පකරණයේ ‘තම්බපණ්ණිදීප’ යනු භාවිතව ඇත්තේ ද ලංකාද්වීපය හැඳින්වීම සඳහාම ය (ස. ව. 3, 9, 10, 34, 36, 47, 50, 52, 55, 83, 99, 105, 115, 123, 125). මීට අමතරව ‘සීහළදීප’ යනු ද යෙදී තිබේ (එම: 20, 39, 126, 136, 137, 141, 150, 155, 161). දහවන සියවසට ආසන්න කාලයක රචනා වන්නට ඇතැ යි සැලකෙන සහස්සවත්ථුවෙහි ද ‘ලංකාදීප’ (33, 36, 86, 91, 93, 104, 129, 153, 160, 177, 187, 190), ‘සීහළදීප’ (21, 43, 158, 161, 162, 171, 180, 191) යන භාවිතයන් දැකගත හැකි ය. ‘පියංගුදීප’ (ම. ව. xxxii:52, සී. ව. 145-6, 150, ස. ව. 40, 56, 57, 165, 186, 191) හා ‘අන්තරදීප’ (සී. ව. 136) ආදී යෙදුම් භාවිතව ඇත්තේ එනමින් යුතු දිවයින් හෙවත් දූපත් හැඳින්වීම පිණිස බවට සැක නැත. ශාස්තෲන් වහන්සේ හා සමානව ලංකාද්වීපය යහතන්හි පිහිටු වූ බැවින් මිහිඳු තෙරුන් උදෙසා මහාවංසයෙහි ‘දීපදීපො’ යන විශේෂණය යෙදී තිබේ (xiv:65). ක්‍රි. ව. 03 වන සියවසට පමණ අයත් නාගර්ජුනීකොණ්ඩ ලිපියක තංබපංණිදීපය ප්‍රසාදයට පත් කළ තෙරවරු viii ගැන කියැවේ (Vogel 1933:22, F) එහි ‘තංබපණ්ණිය’ යනු තම්බපණ්ණිදීප හෙවත් ලංකාදීපය බව පිළි ගැනේ.
ඉහත නිදසුන් මගින් පෙනෙනුයේ දූපතක් හැඟවීම පිණිස ‘දීප’ යනු යෙදිය හැකි බවත්, ලංකාව හැඳින්වීම උදෙසා එය විවිධ අවස්ථාවන්හි බහුලව භාවිතව ඇති බවත් ය. එසේ වුවත් ‘දීප’ යන්නට ඇති එක ම අර්ථය දූපත යැ යි හෝ, ‘දීප’ යනු භාවිත සෑම අවස්ථාවකදීම ඉන් දූපත යනු අදහස් විය යුතු යැ යි හෝ සිතීමට ඉක්මන් විය යුතු නැත. ‘ද්ව’ හා ‘අප්’ යන්නේ එකතුවෙන් නිපන් ‘ද්වීප’, පාලි භාෂාවෙන් ‘දීප’ හා ප්‍රාකෘතයෙන් ‘දීව’ ලෙස පෙනී සිටියි (Turner 1966:382, Williams 1979:507) ‘දිව’ හා ‘දුව’ යනුවෙන් සිංහලයට නැගෙන එහි අරුත් නම් භූමිය, දූපත ආදියයි (ibid 1966:382) රණවැල්ල ඊට දිවයින යැ යි අරුත් දී ඇති මුත් ඒ සමග ම දිපරාජ යන්නට ‘දූපතේ රජු’, ‘ප්‍රදේශ රජු’ ආදී අර්ථ ද එක්කොට තිබේ (2004:137, 2007:85). වර්තමානයේදී දූපත හෝ දිවයින යන අර්ථය ජනප්‍රියව ඇති නමුත් යම් භූ අවකාශයක් තුළ වෙන්ව පිහිටි නැතිනම් ඉස්මතුව පිහිටි ප්‍රදේශයකට ද ‘දීප’ යැ යි භාවිත කිරීමට අවකාශ පවතී. එවැනි අවස්ථා කිහිපයක් පහත සංක්ෂිප්ත කෙරේ.
විජය ඇතුළු සත්සියයක් පිරිස සහ ඔවුන්ගේ භාර්යාවන් හා කුමාරවරු වෙන් වෙන් වශයෙන් දමා එවන ලද කල්හි ඒ පුරුෂ ස්ත්‍රී කුමරුවෝ වෙන් වෙන් දිවයින්හි ගොඩ බැසි බව වංසකතාව කියයි (ම. ව. vi:43-44). කුමරුවන් බැසි දිවයින ‘නග්නද්වීප’ වී යැ යි ද, භාර්යාවන් පිහිටි දිවයින ‘මහින්දදීප’ වී යැ යි ද එහි ම සඳහනි (එම vi:45).ix අවසන් වරට විජය ඇතුළු සත්සියයක් පිරිස ගොඩබැස්සේ සුප්පාරක පටුනෙන්x බව කියා ඇති බැවින් ඔවුන්ගේ සමුද්‍ර මාර්ගය බටහිර ඉන්දීය වෙරළ ඔස්සේ වැටී තිබුණු බව පෙනේ. මෙම ප්‍රදේශයේ වෙන් වෙන්ව පිහිටි දූපත් දක්නා නොලැබෙන බැවින් ‘නග්න’ හා ‘මහින්ද දීප’ යනුවෙන් කියැවෙනුයේ බටහිර ඉන්දීය භූමි ප්‍රදේශ යැ යි වටහා ගැනීමට ඉඩ ලැබේ. එහිදී ‘දීප’ යනු භාවිතව ඇත්තේ ආරක්ෂිත ප්‍රදේශය හෝ භූමි ප්‍රදේශය වැනි අර්ථයකිනි. දම්පියා අටුවා ගැටපදය ‘දීප’ අර්ථගන්වා ඇත්තේ ‘පිහිට සුන් මුහුද් හි සත්නට පිහිටව සිටි බැවින් දීප නම් යෙත්’ (06) යනුවෙන් බව සිහි කිරීම මෙහිදී වැදගත් වනු ඇත.
බුදුන් වහන්සේගේ පළමු ලංකාගමනයේ දී යක්ෂයන් ගිරි දිවයිනට පලවා හැරීම පිළිබඳ පුවතක් වංසකතාවන්හි විස්තර කෙරේ (ම. ව. i:30). මහාවංසය හා මහාවංස ටීකාව ගිරි දිවයින, මේ දිවයිනෙන් ගිණිකොන දිග් භාගයෙන් රම්‍ය වූ ගිරිදීප නම් දිවයින යනුවෙන් විග්‍රහ කර තිබීමෙන් ද, යකුන් කෙරෙහි අනුකම්පාවෙන් ඔවුනට සුදුසු ගිරි දිවයින මෙහි ගෙනවුත් ඔවුන් එහි පිවිස අස්වැසිලි ලද කල්හි එම දිවයින තිබූ තන්හිම පිහිටු වී යැ යි කියා තිබීමෙන් දxi එය වෙනම භූ ප්‍රදේශයක් ලෙස පෙන්වීමට උත්සහ කර ඇතත් වර්තමාන පර්යේෂකයන් ඇතැමෙක් එය පැහැදිලි භූගෝලීය ප්‍රකාශනයක් ලෙස සැලකීමට පෙළඹී සිටිති. සිය මහාවංස සංස්කරණයේදී ගෛගර් පෙන්වා දුන්නේ ‘ගිරිදීප’ යන්නෙන් දිවයින අභ්‍යන්තර උස්බිම් ඇඟවෙන බවයි (1912:04).xii පසුකාලීන සම්ප්‍රදායයන් ‘දීප’ යන්නෙන් දූපතක් අදහස් කරනා නමුත් අතීතයේදී එය ඊට වඩා පුළුල් භාවිතයක් වූ බව ද ගෛගර්ගේ අදහස විය (ibid 1912:04). මේ අදහස යක්ෂයන් යනුවෙන් හඳුන්වන ලද්දේ ආදිවාසී වැදි ජනතාවගේ පූර්වීයයන් ය යන පිළිගැනීමත් සමග ශක්තිමත් ලෙස බැඳී පවතී. හෙන්රි පාකර් ‘ගිරි දිවයින’ යන්නෙන් කඳුකර කලාපය හෙවත් මලය දේශය අර්ථවත් වන බව පිළිගත් වෙනත් පර්යේෂකයෙකි (බලන්න, පාකර් 2008:21).
සහස්සවත්ථුවේ දුටඨගාමණීරඤෙඤා වතථුවෙහි එක් රාජ්‍යයක් බිහි කිරීමට දෙතිස් දෙමලුන් දිනනු පිණිස පිටත් වන දුටුගැමුණු රජු චිත්තලපබ්බත විහාරයේ සිට දීඝවාපිය දක්වා ගිය ගමනේදී පසු කළ ස්ථානයක් ලෙස ‘කලම්බදීපය’ සඳහන්ව ඇත (104).xiii එහෙත් මහාවංසයෙහි දැක්වෙන ගමන් මාර්ගයට මෙවැනි ස්ථාන නාමයක් අන්තර්ගත නොවේ. ඊට අනුව දුටුගැමුණුගේ ගමන් මාර්ගය මහාගාම, කප්පුකගාම, කාජරගාම, ගුත්තහාලක, ඛීරගාම, ජවමාලාතිත්ථ, මක්‍ධිමගාම, මහිසදෝණික, ලෝකගල්ල, මහියංගන, අම්බතිත්ථ, ඛේම, කෝටනගර, නාළිසොබ්බ, පේළගාම, වාතමංගන, පුලත්ථිගාම, කළහනගර, විජිතපුර, මණිසූරිය, අරිට්ඨගිරි, ගිරිලක, කාසපබ්බත, රට්ඨමාල පබ්බත, කුලත්ථිවාපි හරහා අනුරාධපුරයට වැටි තිබිණි (25:06-50, කල්‍යාණවංස හිමි 1967:සිතියම් අංක 24). සහස්සවත්ථුවේ කියැවෙන සිතුල්පවුවේ සිට දීඝවාපිය තෙක් වූ මාර්ගය ගිණිකොනදිග ගොඩබිම් මාර්ගයක් වූ බැවින් ඊට ආසන්නව හෝ වෙරළාශ්‍රිතව හෝ කලම්බදීප නමින් වෙන ම දූපතක් හෙවත් දිවයිනක් පිහිටා නැති බව පෙනී යා යුතු ය. එබැවින් කලම්බදීප නමින් දැක්වෙන ස්ථානය නැගෙනහිර තැනිතලා භූමියෙන් මතුව පිහිටි උස්බිමක් වන්නට වැඩි ඉඩ අවකාශයක් පවතී. ‘කලම්බ’ යන්නෙන් අදහස් වනුයේ rubiaceae කුලයට අයත් කොලොම් ගස –Adina cordifolia (Roxb) Brandis – යි. එය ප්‍රාකෘත බසින් ‘කලංබ’ හා සංස්කෘත බසින් ‘කදම්බ’ ලෙස පෙනී සිටියි (කීර්තිසිංහ 1994:3123). එබැවින් කොලොම් ගස් බහුලව ව්‍යාප්තව පැවැති ප්‍රදේශයක් කලම්බදීප නමින් හැඳින්වෙන්නට ඉඩ තිබේ. අද ‘දීප’ යන්නෙන් අදහස් කෙරෙන්නේ රවුමට වතුරෙන් යට වී ගිය දූපතක් ගැන වුවත් අතීතයේදී යම් යම් කඳු, වනාන්තර, ගං හෝ ආදිය නිසා වෙන්ව පැවැති භූමි ප්‍රදේශයකට ද ‘දීප’ යනුවෙන් ව්‍යවහාර වී ඇති බව පේමරතන හිමියන්ගේ ද අදහසයි (—-:07). එය එසේ විය හැකි නම් රජගල ලිපියේ එන ‘දිප’ යන්න ‘දිවයින’ යන අර්ථයෙන් භාවිත නොවී ය යන අදහසකට ඉන් පිටුබලයක් සැලසෙයි.
සීහලවත්ථුලප්පකරණයේ සාලිකුමාරවත්ථුවේ ආරම්භයේදී ම ‘අරියවරදීපෙ අනුරාධපුරෙ’xiv නම් යෙදුමක් හමු වෙයි (26). එය ‘ආර්යයන්ට වාසස්ථාන වූ අනුරාධපුරයෙහි’ යනුවෙන් පරිවර්තනය කිරීමට පිළිවන. ඉන් පෙනෙනුයේ මෙහි ‘දීප’ යන්නෙන් අදහස් වූයේ දූපතක් නොව වාසස්ථාන ප්‍රදේශය යන අර්ථය බවයි.
විභංගට්ඨකතාව වන සම්මෝහවිනෝදනියේ එන පුවතක ‘දීපරාජ’ නම් තනතුරක් පිළිබඳ සඳහන්ව ඇති අතර මේ නාමය මීට සියවස් ගණනකට පෙරාතුව මිහින්තලා ලෙන් ලිපියක යෙදී තිබීම ආකර්ෂණීය වූවකි (See, Paranavitana 1970:no.37)අට්ඨකතා පුවතට අනුව සිය පුත් කුමරා ඉපදීමට සිටින අවස්ථාවක රජුගෙන් වරයක් ලද බිසවක් පුත්‍රයා නිසි වයසට පැමිණි පසු එම වරය රජුගෙන් ඉල්ලා සිටියා ය. ඇගේ ඉල්ලීම වූයේ දිවයිනෙහි රජකමයි. එහෙත් කුමරුවා අංගවිකල වූවෙක් බැවින් එම ඉල්ලීම ප්‍රතික්ෂේප කළ රජු බිසවගේ දැඩි ඉල්ලීම හමුවෙහි සමස්ත ලංකාදීපයේ රජකම වෙනුවට නාගදීපයේ රජකම පැවරී ය. එබැවින් ඔහුට ‘දීපරාජ’ යන නම ලැබිණි (S. V. 444) xv ‘දිපරජ’ යන්නට ‘දූපත් රජු’ මෙන් ම ‘ප්‍රදේශ රජු’ යන අර්ථ ද ගැබ් වේ (රණවැල්ල 2004:137). මෙහිදී නාගදීප යනුවෙන් අදහස් වන පාලන ප්‍රදේශය නූතන නාගදීප යනුවෙන් හැඳින්වෙන දිවයින පමණක් නොව සමස්ත යාපන අර්ධද්වීපය ම නියෝජනය වන බව බොහෝ වියතුන් විසින් පෙන්වා දී තිබේ (සිරිසෝම 1986:11, ගුණවර්ධන 2007:117, මේධානන්ද හිමි 2010:166). වල්ලිපුරම් රන්පත් ලිපිය අනුව (Paranavitana 1983:80, no.53) නාගදීප අනන්‍යතාව වඩාත් නිශ්චය කර ඇති බැවින් ඒ පිළිබඳ කිසිදු සැකයක් නැත.
ක්‍රි. ව. පළමුවන සියවසෙහි රජ පත් මහාදාඨික මහානාග රජු විසින් කරවන ලද විහාර අතර ‘පාසාණදීපක’ නම් ස්ථානයේ කරවූ විහාරයක් ගැන ද කියැවේ (ම. ව. xxxiv:91). මේ ප්‍රදේශය ‘පහණදිවු’, ‘පහණව දනව්ව’ යන නමින් පැරැණි ලේඛනවල දැක්වෙන අතර ‘පහණදිවු’ එනම් ‘ගල් රට’ යනුවෙන් එදා හැඳින්වූ නම පහණව යනුවෙන් සෙල්ලිපියක සඳහන් ය (සේනාධීර 1991:79). නිකොලස් පාසාණදීපික විහාරය ලාහුගලින් දකුණේ ඇති දැනට නීලගිරිය නමින් ප්‍රකට විශාල හුදකලා පර්වතය සේ හැඳින ගැනීමට පෙළඹී තිබේ (1979:26). කෙසේ වෙතත් තත් නාමයෙන් ඇඟවෙනුයේ වෙන ම දූපතක් නොව යම් භූමි ප්‍රදේශයක කැපී පෙනෙන පරිදි වෙන්ව දිස්වන කලාපයක් බව පෙනී යාම ප්‍රස්තුතය සම්බන්ධයෙන් වැදගත් වෙයි. පළමුවන අග්ගබෝධි විසින් කරවන ලද ‘භින්නෝරුදීප විහාරය’ හා තුන්වන අග්ගබෝධි විසින් කරවන ලද ‘මහාපානදීප විහාරය’ ආදිය පිහිටියේ ද මෙවැනි ම අනන්‍ය භූමි ප්‍රදේශවල බව යෝජනා කිරීමට ඉන් පිටුබලයක් සැපයේ.
‘මහාවංසය ලියූ මහානාම හිමිපාණෝ’ මැයෙන් රචනා කළ ලිපියක දී බුද්ධගයාවෙන් අනාවරණය කර ගෙන තිබූ අභිලේඛන දෙකක් පරණවිතානගේ අවධානයට ලක්ව තිබේ. අක්ෂරවිද්‍යාත්මකව ක්‍රි. ව. 06-07 සියවස් අතරට අයත් සේ පිළිගැනෙන මෙම ලිපි දෙකෙහි ම මහානාම නම් හිමිවරයෙකුගේ නම දැක්වෙයි. උන්වහන්සේ වජ්‍රාසන විහාරයෙහි ආරාමයක් හා බුද්ධ ප්‍රතිමාවක් කර වූ බව ඒවායේ අන්තර්ගතයට අයත් ය (Karunatilaka 2003:134) එකී මහානාම හිමියන් ආම්‍රද්වීපවාසියෙකු බවට තත් ලේඛනවලින් සැපයෙන තොරතුර සලකා බලමින් පරණවිතාන යෝජනා කළේ ‘ආම්‍රද්වීපය’ බෝධි මණ්ඩලය අසල ම පිහිටි ප්‍රදේශයක් බවයි (1967:203). සිය අදහස සනාථ කිරීම පිණිස, කුඹුරුවලින් වට වී, ජලනයනයෙන් තොරව පවත්නා උස්බිම්වල නම්වල කොටසක් හැටියට ද්වීප යන්න බෙහෙවින් යොදනු ලබන බව පෙන්වා දීමට හෙතෙම උත්සුක විය (බලන්න, එම 1967:202). එහෙත් අනෙක් අතින් මේ අදහස රජගල ලිපියේ දැක්වෙන දිප සමග ගළපා බැලීමට ඔහු පෙළඹුණු බවක් නොපෙනේ.
දේශපාලනික කුමන්ත්‍රණයක් මගින් විජයකුමාර රජුව ඝාතනය කොට රජ වූ සංඝතිස්ස (ක්‍රි. ව. 247-251) ලම්බකර්ණ වංශිකයෙකි. ඔහුගේ පාලනය අවසන් වූයේ ද ජනතාව විසින් වස යොදන ලද දඹ අනුභව කිරීමෙනැ යි වංසකතාව කියයි (ම. ව. 36:71).xvi මෙවැනි ඉරණමකට හෙතෙම මුහුණ දුන්නේ දඹ අනුභව කිරීම පිණිස ‘පාචීනදීපයට’ යාමේ පුරුද්ද එහි වාසීන්ට මහත් පීඩාවක් බවට පත් වූ හෙයිනි. නිකොලස් පාචීනදීපය හඳුනාගෙන ඇත්තේ මහාතිත්ථයෙන් උතුරේ වූ දූපතක් ලෙස ය. එය වර්තමාන දකුණු ඉරනතිවු විය හැකි යැ යි හෙතෙම අනුමාන කර තිබේ (1979:94). එහෙත් මේ අදහස සැක සහිත ය. ‘පාචීන’ යනු නැගෙනහිර යන අදහස දෙන බැවින් එනමින්ම දූපතක් හැඳින්වීම තවදුරටත් සිතා බැලිය යුත්තකි. නිකොලස්ට ද මේ නොගැළපීම නොදැනුනා නොවේ. සිය තර්කය සාධාරණීකරණය කරනු පිණිස, ‘එය අනෙක් දූපත්වලට වඩා නැගෙනහිරින් පිහිටා තිබෙන්නට ඇති බව හැඟෙතැ’ යි කියා ඇත්තේ එබැවිනි (බලන්න, එම 1979:94). කෙසේ වෙතත් අපගේ අදහස නම් නිකොලස්ගේ හඳුනාගැනීමට ශක්තිමත් පදනමක් නොමැති බවයි. මෙම ප්‍රදේශය දූපතක් සමග සම්බන්ධ කරන ලද්දේ ‘දීප’ යන යෙදුම දූපත් අර්ථයෙන් ම ගැනීම නිසා බවට සැක නැත. ලංකාවේ නැගෙනහිර කලාපය පාචීන පස්ස ලෙස හැඳින්වූ බව ප්‍රකට කරුණෙකි. එබැවින් වංසකතාවේ ‘පාචීනදීප’ යනුවෙන් දැක්වෙනුයේ තත් භූ දේශපාලනික කලාපය වීමට ඉඩ තිබේ. ‘පාචිවාසිනො’ (ම. ව. 36:71) යන යෙදුම පැහැදිලිව ම නැගෙනහිරවාසීන් යන අදහසින් යෙදී ඇති බැවින් මේ උපකල්පනය හිතලුවක් වීමට නුපුළුවන. අම්පාර දිශාවට අයත් මාදනකන්ද ප්‍රදේශයෙන් සොයාගෙන තිබෙන පූර්ව බ්‍රාහ්මී ලිපියකxvii ‘පචින බුමිය’ නම් යෙදුමක් දක්නා ලැබේ (මේධානන්ද හිමි 2004:23, ප්‍රියංක 2009:63). ඉන් අදහස් කරන ලද්දේ නැගෙනහිර දේශයයි (මේධානන්ද හිමි 2004:23). මෙම අභිලේඛන සාධකය අනුව පෙනෙනුයේ ක්‍රි. පූ. සමයේ සිට ම නැගෙනහිර කලාපය කැපී පෙනෙන ලෙස වෙන් වූ පරිපාලන කලාපයක් වූ බව යැ යි යෝජනා කළ හැකි තරම් ය. එබැවින් සංඝතිස්සගේ ඝාතනය වුව දඹ කෑමට සම්බන්ධ කොට ඇතත් එය වඩා ගැඹුරින් අධ්‍යයනය කළ යුතු දේශපාලනික ඝට්ටනයක ප්‍රතිඵලයක් වීමට ඇති අවකාශය පටු වූවක් නොවේ.
විස්තෘත කලාපයක් ලෙස සලකා බලන විට පවා නැගෙනහිර කලාපය කැපී පෙනෙන අනන්‍යතාවක් පෙන්නුම් කරයි. විශේෂයෙන් මහවැලි ගඟ සහ ගල් ඔය අතර කලාපය මෙරට ප්‍රාදේශීය පාලන ඒකක ව්‍යාප්තව පැවැති ප්‍රධාන කලාප සතර අතුරෙන් එකකි. කන්දෙගමකන්ද, දිඹුලාගල, හෙනන්නෙගල, කුසලාන්කන්ද, කලුඌඩුපොතාන හා කොල්ලදෙණිය යන මධ්‍යස්ථාන පිහිටා තිබුණේ මෙම භූ දේශපාලනික කලාපයට අයත්ව ය. මේ අතුරින් මුන්දෙනිආරු හා ගල්ඔය අතර අපට ප්‍රස්තුත වන ගිරි ලිපිය සහිත රජගල ක්ෂේත්‍රය ස්ථානගතව තිබෙනු පෙනේ. එබැවින් මෙම කලාපය දීපයක් ලෙස හැඳින්වීමට බෙහෙවින් උචිත පසුබිමක් නිර්මාණයව පවතී.
ආංශුක කලාපයක් ලෙස සැලකුවහොත් රජගල වටා පිහිටි තැනිතලා භූමියෙන් උස්ව නැගෙන මීටර 316ක පමණ උසකින් ඊසාන යුතු, නිරිත දිශානුගතව විහිදී ගිය කඳු වැටියකි. ඒ අනුව එකී පිහිටීම පවා ‘දීප’ යන නම ලැබීමට ඖචිත්‍යයෙන් යුතු වෙයි. මේ සියලු කරුණු අනුව යෝජනා කළ හැක්කේ රජගල පර්වත ලිපියෙහි ‘ඉම දිප’ යනුවෙන් අදහස් කෙරෙනුයේ සමස්ත ලංකාද්වීපය නොව නැගෙනහිර කලාපය හෝ රජගල ආශ්‍රිත තදාසන්න ප්‍රදේශය විය හැකි බව ය. මීට ඉහත ද දැක් වූ පරිදි ප්‍රථම ධර්මදූතයන්ගේ දශක ගණනාවක ක්‍රියාකාරීත්වය දැන ගැනීමට මූලාශ්‍රගත සාධක මගින් පිටුබලයක් නොදෙන නමුත් ඔවුන් සංඝ සමාජයේ වර්ධනය පිණිස දිවයිනේ විවිධ ප්‍රදේශයන්හි විසිර කටයුතු කරන්නට ඇත. ඒ අනුව ඒ වන විටත් දේශපාලනික හා ආර්ථික වශයෙන් වැදගත් කලාපයක් බවට පත්ව තිබූ නැගෙනහිර කලාපයේ කටයුතු ඉට්ඨිය තෙරුන්ට පැවරීම නොසිදුවිය හැක්කක් නොවේ. දීර්ඝ කාලයක් එකී සමාජ ආගමික කටයුතුවල යෙදීමේ හේතුවෙන් ජනතාව අතර උන්වහන්සේට හිමිව තිබූ ගෞරවය, උන්වහන්සේගේ පිරිනිවීමෙන් පසුව ස්තූපයක් කරවා ඒ බව කෘතවේදීව සටහන් කිරීමෙන් ම පෙන්නුම් කෙරේ. මේ අවස්ථාවේදී උන්වහන්සේගේ නායකයා වූ මිහිඳු හිමිගේ ධාතූන් ද ඒ සමග තැන්පත් කිරීම තත්කාලීනව මහත් අවධානයට ලක් වූ සංස්කෘතික ආගමනයේ ස්මරණය හා බැඳී පවතී. ස්තූපය කරවීමේ ප්‍රමුඛ අරමුණ ඉට්ඨිය තෙරුන් හා සම්බන්ධ වන බැවින් උන්වහන්සේගේ නම මූලික කොට දැක්වීමට මේ පාචීනවාසීන් උත්සුක වීම කිසිසේත් පුදුමයට හෝ සැකයට කරුණක් නොවේ.
ඉහත සාධක මත රජගල පර්වත ලිපිය ප්‍රධාන වශයෙන් ඉට්ඨිය තෙරුන් අනුස්මරණය කිරීම අරමුණු කරගත් සංසිද්ධියක වාර්තාකරණයක් බවත්, උන්වහන්සේගේ ප්‍රාදේශීය සේවාව එහි ඇගයීමට ලක්ව ඇති බවත් පෙන්වා දීමට පිළිවන.
අන්ත ලිපි i ශ්‍රී ලංකාවේ බුද්ධ ශාසනය පිහිටුවීම මැයෙන් සැපයූ ලිපියකදී මහාචාර්ය රෝහණධීර රජගල පර්වත ලිපිය ක්‍රි. ව. පළමුවන සියවසට අයත් බව කියා ඇතත් අක්ෂරවිද්‍යාත්මකව එය එතරම් මෑත කාලයකට අන්තර්ග්‍රහණය කිරීමට අපහසු ය.
ii වර්තමානයේ රජගල නමින් හැඳින්වෙන මෙම විහාර ක්ෂේත්‍රය ක්‍රි. ව. 01/02 සියවස් අතරට අයත් රජගල B ලිපියෙහි ‘කුබලවි තිස පවත’ යනුවෙන් ද, ක්‍රි. ව. 02 වන සියවසට අයත් බක්කිඇළ අංක 1, 2, 3 හා 4 දරණ ලිපිවල ‘කුබිලවි තිස පවත’ යනුවෙන් ද, ක්‍රි. ව. 2/3 සියවස් අතරට අයත් A දරණ රජගල ලිපියෙහි ‘ගිරිකබල තිසමහ විහර’ යනුවෙන් ද දැක්වෙන අතර එහි ම ක්‍රි. ව. 03 වන සියවසට අයත් අංක 4 දරණ ලිපියෙහි ‘අරිය අකර’ හා ‘කුබලව වෙර’ යන නම්වලින් හඳුන්වා දී තිබේ. එමෙන් ම ක්‍රි. ව. 10 වන සියවසට ආසන්න කාලයක රචනා කරන ලදැ යි සැලකෙන සහස්සවත්ථුප්පකරණයේ දී මේ විහාර සංකීර්ණය උදෙසා යෙදී ඇත්තේ ‘අරියාකර’ හා ‘කුම්භීලතිස්ස පබ්බත’ යන නාමයන් ය. ‘අරියාකර’ යන්නෙහිම සමාන නිරූපණයක් වන ‘ආර්යාකර විහාර’ යන යෙදුම සද්ධර්මාලංකාරයේ හමු වන අතර එම ග්‍රන්ථය ක්‍රි. ව. 14 වන සියවසේදී පමණ රචනා වූවකි.
iii මෛත්‍රිවර්ධන නම් ලේඛකයෙක් ‘ඉඩික තෙර මහිද තෙරහ’ යන්න ‘වැඩිමහල් ඉඩිකගේ හා වැඩිමහල් මහින්දගේ’ යනුවෙන් තේරුම් කර ඇත (බලන්න, මෛත්‍රිවර්ධන 1998:282). මෙය Elder Idika and the Elder Mahida යන්නේ ඍජු පරිවර්තනයකි. එය එතරම් සුදුසු පරිවර්තනයක් සේ සැලකිය නොහැක. සමස්ත ලිපිය සඳහා පරණවිතානගේ කියවීමට වෙනස් අදහස් ද පවතින බව සිහිකට යුතු ය. එහෙත් මේ වෙනස්කම මතු එන්නේ පටමය ඉදිය යන වචන සම්බන්ධයෙනි. ඒ අනුව ප්‍රථම ඍද්ධියෙන් මෙම දිවයිනට පැමිණි යන අදහස ද යෝජනා කළ හැකි බව කියැවේ (ධම්මවිසුද්ධි හිමි 1995:59). මේධානන්ද හිමි මෙම අදහස පිළිගන්නා බව පෙනේ (බලන්න, 1998:51). එහෙත් පරණවිතාන ඉදිය යන්නට සමෘද්ධිය යන අර්ථය ආරෝපණය කළේ ය (1970:no 468). පුරාවිද්‍යාව භෞතික විද්‍යාවක් වන බැවින් අතීන්ද්‍රීය ප්‍රත්‍යක්ෂය නොසළකා හැරීම පුදුමයක් නොවේ. එහෙත් මේ කරුණ සම්බන්ධයෙන් සලකා බැලිය යුතු බොහෝ අමතර සාධක පවතින බව ද විද්වතුන්ගේ අවධානයට ලක්ව ඇත.
iv උපඩඪධාතුං ගාහෙතවා චෙතියෙ පබබතෙපි ච
සබෙබසු ච විහාරෙසු ථූපෙ කාරෙසි ඛතතියො (ම. ව. xx:46)
v …මහිද තෙරහ ච භද්‍රසාල තෙරහ ච ඉටික තෙරහ ච උති තෙරහ ච පඨමහ [කර]පිත…
vi …සථෙරො ථෙරෙහි සහ සථෙරො: ඉටඨියතෙථරාදි ථෙරිපරිවාරො ති වුතතං හොති….
vii මිහිඳු හිමියන් ලක්දිව වැඩම කළාහු උපසම්පදාවෙන් දොළොස්වන වියෙහි හෙවත් උපතින් දෙතිස්වන වියෙහි දී ය. උන්වහන්සේ පිරිනිවියේ අසූවන වියෙහි දී බැවින් මෙහි ගත කළ කාලය වසර හතළිස් අටකි. දීපවංසයේ මතු දැක්වෙන ගාථාව පැණෙයි.
තිසසසස ච අභිසිතෙත සතතමාසෙ අනූනකෙ
මහිනෙදා දවාදසවසෙස ජමබුදීපා ඉධාගතා (12:39).
සිය දීපවංස සංස්කරණයේදී කිරිඇල්ලේ ඤාණවිමල හිමියන් මේ ගාථාව පරිවර්තනය කර ඇත්තේ, දෙවනපෑතිස් රජුගේ රාජ්‍යාභිෂේකයෙන් දොළොස් වර්ෂයක් හා සත්මසක් සම්පූර්ණ වූ කල්හි මිහිඳු මහ තෙරණුවෝ දඹදිවින් නික්ම මේ ලක්දිව්හි වැඩි සේක (190) යනුවෙනි. මේ වර්ෂ ප්‍රමාණ දැක්වීම සදොස් ය. එය තිස්සගේ අභිෂේකයෙන් සත්මසක් සම්පූර්ණ වූ කල්හි දොළොස්වසක් වූ මිහිඳු තෙරණුවෝ දඹදිවින් මෙහි වැඩියහ යනුවෙන් නිවැරැදි විය යුතු ය. සත්මාසය තිස්සගේ අභිෂේකයෙනි. දොළොස්වස මිහිඳු තෙරුන්ගේ උපසම්පදාවෙනි.
viii …තංබපංණිදීප පසාදකානං ථෙරියානං තංබපංණකානං සුපරිගහෙ….
ix නගගදීපොති ඤායිතථ කුමාරොකකනත දීපකො
භරියොකකනතදීපොතු මහිනදදීපකො ඉති
x බටහිර ඉන්දීය වරායක් වූ භාරුකච්චය පිළිබඳ ක්‍රි. ව. පළමුවන සියවසට පමණ අයත් භගවා ලෙණ ලිපියෙහි සඳහන්ව තිබේ (Paranavitana 1970:no.1183) එහි දැක්වෙන බරුකචග යන්නෙන් ලිපියේ දායකයා වූ මල භාරුකච්ඡයට යාත්‍රා කළ නාවිකයෙකු බව පරණවිතාන තීරණය කළේ ය (ibid 1970:xcix). රුහුණෙන් සොයාගන්නා ලද, කාල අවකාශීය වශයෙන් මීට වඩා සියවසකටවත් පැරැණි විය යුතු ලෙන් ලිපියක, එම ලෙණෙහි නම ශුපරකෙ ලෙස සටහන්ව ඇතැ යි මේධානන්ද හිමියෝ කියති (1998:49). ඉන් සුප්පාරක යන නාමය ගම්‍ය කෙරෙයි. එබැවින් ක්‍රි. පූ. සමයේ සිට ම මෙරට වැසියෝ ඇතැමෙක් බටහිර ඉන්දීය වරාය පිළිබඳ අවබෝධයකින් පසු වූ බවත්, ඒවා සමග සබඳතා පවත්වා ගන්නට ඇති බවත් අනුමාන කිරීමට පිළිවන.
xi ගිරිදීපං තතො නාථො රමමං තෙසං ඉධා’නයී
තෙසු තතථ පවිටෙඨසු යථාඨානෙ ඨපෙසි ච
xii මහාචාර්ය මීගස්කුඹුර මහාවංසයේ දැක්වෙන ගිරිදීපය ‘ගිරි පෙදෙස’ යන අර්ථයෙන් සලකා තිබීම ද මේ සම්බන්ධයෙන් සිහිකටයුතු ය. සිරිලක වැදිජන පුරාණය නම් කෘතියේ දී ඔහු දක්වා ඇති පහත අදහසින් ඒ බව සනාථ වේ.
“…වැද්දන් තලාවල විසූවන්ට වඩා ගිරිවාසීන් වූ බව මහාවංශයේ සඳහන් පරිදි යකුන් ගිරි දිවයිනට පළවා හැරීම පිළිබඳ පුරාණෝක්තියෙන් ද පැහැදිලි වෙයි. මින් අදහස් වන්නේ ඔවුන් එසේ බලයෙන් පදිංචි කරවීම නොව ඔවුන්ගේ වාසයට සුදුසු ‘ගිරිපෙදෙස’ ඔවුන් සඳහා වෙන් කළ බව විය යුතු ය….”(1995:61).
xiii …චිතතලපබබතවිහාරං ගනතවා මහාදානං දතවා භිකඛු සංඝං වනදිතවා තතො නිකඛමිතවා කුබබනතගාමං ගනතවා තතො කලමබදීපං ගනතවා තතො දීඝවාපිං ගනතවා….
xiv …අරියවරදීපෙ අනුරාධපුරෙ අඤඤතරො කමමාරකමෙම ඡෙකො කමමනෙත විසාරදො ජාතො….
xv …දේවි, තව පුතෙතා අංගවිකලො, න සකකා තසස රජජං දාතුං ති. තුමෙහ මයිහං රුචචනකවරං දාතුං අසකෙකානතා කසමා වරං අදතථා තිරෑ රාජා අතිවිය නිපපිළියමානො: න සකකා තුයහං පුතතසස සකල ලංකාදීපෙ රජජං දාතුං, නාගදීපෙ පන චතතං උසසාපෙතවා වසතූ ති නාගදීපං පෙසෙසි. සො දීපරාජා නාම අහොසි….
xvi සො අනතරනතරෙ රාජා ජමබුපකකානි ඛාදිතුං
සහොරොධො සහාමචෙචා අගා පාචීනදීපකං
උපද්දුතසස ගමනෙ මනුසසා පාචිවාසිනො
විසං ඵලෙසුං යොජෙසුං රාජභොජසස ජමබුයා
xvii දමරඣ පුත මහතිශ අයශ ක්‍ධිත අබිශවෙරය රඣ මතය පචින බුමිය මහශුදශන නම ලෙණෙ අගත අනගත චතුදිශ ශගශ නියතෙ
ආශ්‍රිත ග්‍රන්ථ හා ලිපි කීර්තිසිංහ, එච්. 1994. කොලොම්, සිංහල විශ්ව කෝෂය (08 කාණ්ඩය), කේ. එන්. ඕ. ධර්මදාස හා තවත් අය, සංස්කෘතික දෙපාර්තමේන්තුව: රජයේ මුද්‍රණාලය, පි. 228-229.
ගම්ලත්, එස්. 2009. ඉංගිරිසි සිංහල ශබ්ද කෝෂය , නුගේගොඩ: සංහිඳ මුද්‍රණ සහ ප්‍රකාශන.
ගුණවර්ධන, ආර්. ඒ. එල්. එච්. 2007. රාජ්‍යයට පූර්විකාව: පුරාතන ශ්‍රී ලංකාවේ දේශපාලන ආයතනවල විකාශයේ මුල් අදියරක්, උරුමයක ආවර්ජන 1 භාගය , සංස්. ආර්. ඒ. එල්. එච්. ගුණවර්ධන සහ තවත් අය, කොළඹ: මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල. පි. 91-134.
ගුණසේකර, ඕ. 1965. ශාසනික ප්‍රවෘත්ති, අනුරාධපුර යුගය , සංස්. ඒ. ලියනගමගේ සහ ආර්. ගුණවර්ධන, කැලණිය: විද්‍යාලංකාර විශ්වවිද්‍යාලීය මුද්‍රණාලය. පි. 157-182.
දීපවංසය. සංස්. කිරිඇල්ලේ ඤාණවිමල හිමි, 1970. කොළඹ: ඇම්. ඩී. ගුණසේන සහ සමාගම.
ධම්මවිසුද්ධි හිමි, යටිදොළවත්තේ. 1995. මහින්දාගමනය, අපේ සංස්කෘතික උරුමය (1 වෙළුම), කොළඹ: සංස්කෘතික හා ආගමික කටයුතු අමාත්‍යාංශය සහ මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල, පි. 57-70.
ධීරානන්ද කල්‍යාණවංස හිමි, කුඩාවැල්ලේ. 1967. ලංකාවේ ඓතිහාසික භූමි සිතුවම් , කොළඹ: ඇම්. ඩී. ගුණසේන සහ සමාගම.
පරණවිතාන, එස්. 1967. මහාවංසය ලියූ මහානාම හිමිපාණෝ, වීමංසා: යක්කඩුවේ ශ්‍රී ප්‍රඥාරාම උපහාර අංකය, සංස්. සිරි ගුණසිංහ හා තවත් අය, කැලණිය: විද්‍යාලංකාර මුද්‍රණාලය, පි. 185-203.
පාකර්, එච්. 2008. පුරාණ ලංකාව , පරි. එන්. පෙරේරා, කොළඹ: එස්. ගොඩගේ සහ සහෝදරයෝ.
පෙරේරා, ටී. 2012. ආගම් හා ඇදහිලි ක්‍රම, ශ්‍රී ලාංකේය ඉතිහාසය (1 වෙළුම), කොළඹ: ඇම්. ඩී. ගුණසේන සහ සමාගම, පි. 235-256.
පේමරතන හිමි, පරදුව. —-. නියම නාගදීපය , කැලණිය: විද්‍යාලංකාර මුද්‍රණාලය.
ප්‍රියංක, බී. 2009. පැරැණිතම බ්‍රාහ්මී සෙල්ලිපිවලින් හෙළිවන රුහුණු රාජ්‍යය , කොළඹ: ඇස්. ගොඩගේ සහ සහෝදරයෝ.
මහාවංසො (ඌන පූරණ සහිතො). සංස්. පොල්වත්තේ බුද්ධදත්ත හිමි, 1959, කොළඹ: ඇම්. ඩී. ගුණසේන සහ සමාගම.
මීගස්කුඹුර, පී. බී. 1995. සිරිලක වැදිජන පුරාණය , කෝට්ටේ: පිනිදිය ප්‍රකාශකයෝ.
මේධානන්ද හිමි, එල්ලාවල. 1998. මහින්දාගමනයට පෙර රෝහණයේ බුදදහම පැතිර තිබුණේ දරෑ, බෞද්ධ සංස්කෘතික ලේඛන (1 වෙළුම), සංස්. සිරි නිස්සංක පෙරේරා, කොළඹ: සංස්කෘතික කටයුතු දෙපාර්තමේන්තුව, පි. 46-52.
මේධානන්ද හිමි, එල්ලාවල. 2004. වලගම්බා මහරජ්ජුරුවෝ , කොළඹ: දයාවංශ ජයකොඩි සහ සමාගම.
මේධානන්ද හිමි, එල්ලාවල. 2006. සිංහළේ මහා රාජවංශෙ , කොළඹ: දයාවංශ ජයකොඩි සහ සමාගම.
මේධානන්ද හිමි, එල්ලාවල. 2008. පාචීන පස්ස, උත්තර පස්ස: නැගෙනහිර පළාත හා උතුරු පළාතේ සිංහල බෞද්ධ උරුමය , කොළඹ: දයාවංශ ජයකොඩ් සහ සමාගම.
මේධානන්ද හිමි, එල්ලාවල. 2010. සෙල්ලිපිවලින් දකින අපේ උරුමය , හෝමාගම: සෙනෙවිරත්න ප්‍රින්ටර්ස්.
මෛත්‍රිවර්ධන, ජී. 1998. දේවානම්පිය උත්තිය රජ දවස මිහිඳු මාහිමියෝ වැඩම කළහ: මහාවංසයේ පුනරුක්ත දෝෂ , බත්තරමුල්ල: සසිකලා මුද්‍රණ ශිල්පියෝ.
රෝහණධීර, එම්. 1994. ශ්‍රී ලංකාවේ බුද්ධ ශාසනය පිහිටුවීම, ශ්‍රී ලංකාවේ ඉතිහාසය (1 කොටස), කොළඹ: අධ්යාපන ප්‍රකාශන දෙපාර්තමේන්තුව. පි. 62-89.
වංසතථපපකාසිනි . අනු. අකුරටියේ අමරවංස නා හිමි හා හේමචන්ද්‍ර දිසානායක, 2001. කොළඹ: එස්. ගොඩගේ සහ සහෝදරයෝ.
සමන්තපාසාදිකා විනයට්ඨකථා (1 කොටස), සංස්. අම්බලම්ගොඩ ධම්මකුසල හිමි, 2009. දෙහිවල: බෞද්ධ සංස්කෘතික මධ්‍යස්ථානය.
සහස්සවත්ථුප්පකරණං. සංස්. පොල්වත්තේ බුද්ධදත්ත හිමි, 1959. මරදාන: අනුල මුද්‍රණාලය.
සිරිසෝම, එම්. එච්. 1986. උතුරු නැගෙනහිර පෙදෙස්හි හෙළ උරුමය , කොළඹ: එස්. ගොඩගේ සහ සහෝදරයෝ.
සිරිසෝම, ඇම්. එච්. 1990. ශ්‍රී ලංකාවේ පැරැණි බ්‍රාහ්මී සෙල්ලිපි: ක්‍රි.පූ. තුන්වන සියවසේ සිට ක්‍රිස්තු වර්ෂ 65 දක්වා, අභිලේඛන , සංස්. එන්. විජේසේකර, කොළඹ: පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුව. පි. 03-55.
සිංහල ශබ්දකෝෂය (07 කාණ්ඩය). 1983. ඩී. ඊ. හෙට්ටිආරච්චි සහ තවත් අය, කොළඹ: සංස්කෘතික අමාත්‍යාංශය.
සිංහල ශබ්දකෝෂය (11 කාණ්ඩය). 1985. පී. බී. සන්නස්ගල සහ තවත් අය, කොළඹ: සංස්කෘතික අමාත්‍යාංශය.
සීහළවතථුපපකරණං . සංස්. පොල්වත්තේ බුද්ධදත්ත හිමි, 1959, කොළඹ: රත්න පොත් ප්‍රකාශකයෝ.
සෝමතිලක, එම්. 2008. මහින්දාගමනය සහ එහි ඓතිහාසික පදනම, පැහැසර: මහාචාර්ය පී. බී. මීගස්කුඹුර උපහාර ලිපි සංග්‍රහය , සංස්. එල්. නුගපිටිය සහ තවත් අය, කොළඹ: ඇස්. ගොඩගේ සහ සහෝදරයෝ, පි. 442-465.
Buddhadatta Maha thera, Polwatte. 1968. Concise Pali-English Dictionary , Colombo: The Colombo Apothecaries Co.LTD.
Dias, M. 1972. Epigraphical Notes , No.07, Colombo: Department of Archaeology.
Dias, M. 2001. The growth of Buddhist monastic institutions in Sri Lanka from Brahmi Inscriptions, Epigraphia Zeylanica , Vol. viii, Colombo: Department of Archaeology.
Geiger, W. 1912. The Mahawamsa or the great chronicle of Ceylon , London: Pali Text Society.
Malalasekara, G. 1960. Dictionary of Pali proper names , Vol. i, London: Luzac & Co.ltd.
Panabokke, G. 1993. History of the Buddhist sangha in India and Sri Lanka , University of Kelaniya: The Postgraduate Institute of Pali and Buddhist Studies.
Paranavitana, S. 1962. An Inscription of Circa 200 B.C. at Rajagala Commemorating Saint Mahinda, University of Ceylon Review , Vol.xx, no.02, pp. 159-162.
Paranavitana, S. 1970. Inscriptions of Ceylon , Vol.i, Colombo: Archaeological Survey Department.
Paranavitana” S’ 1983′ Inscriptions of Ceylon, Vol.11,Part 1, Sri Lanka: Department of Archaeology.
Ranawella, S. 2007. Dictionary of Sinhala Epigraphical words , Sri Lanka, Department of Archaeology.
Samantapasadika (Vol. 1). ed. J. Takakusu & M. Nagai, 1924, London: Pali Text Society.
Sammoha Vinodani; Abhidhamma pitake Vibhangatthakatha , ed. Polwatte Buddhadatta thero, 1923, London: Pali Text Society.
Turner, R. L. 1966. A Comparative Dictionary of the Indo-Aryan languages , London: Oxford University press.
Vamsatthappakasini;Commentary on the Mahavamsa , Vol. II, ed. G. P. Malalasekara, 1935, Armen house: Oxford University Press.
Vogel, J. Ph. 1933. Prakrit inscriptions from a Buddhist site at Nagarjunikonda, Epigraphia Indica , Vol. xx, Delhi: Manager of publications, pp.01-36.
