ශ්‍රි ලංකා පුරාවිද්‍යාවශ්‍රි ලංකා පුරාවිද්‍යාවේ ප්‍රමුඛයා

ලිපි අංක 01

2023 දී වඩාත් ආකර්ෂණීය පුරාවිද්‍යාත්මක සොයාගැනීම් 7ක්

නැතිවූ මායා නගරයක්; ඉතාලියේ ජලයෙන් යට වූ දේවස්ථානයක්; මළ මුහුද අසල ගුහාවක ඉතා හොඳින් සංරක්ෂණය වී ඇති කඩු යනාදී වූ මෙම සොයාගැනීම් ඉතිහාසය පිළිබඳ දෘෂ්ටිකෝණය වෙනස් කළහ.

ගීසා හි සකාරා ප්‍රදේශයෙන් පුරාණ ඊජිප්තු මමිකරණ ස්ථාන (workshops) සොයා ගත් බව ඊජිප්තු නිලධාරීන් මැයි මාසයේ දී නිවේදනය කළහ. නව පුරාවස්තු – ගල් ඇඳන් සහ මමිකරණය සඳහා භාවිත කළ උපකරණ ඇතුළුව මෙම ස්ථානය ටොලමියානු යුගය සහ තිස්වන රාජවංශ අවධිය දක්වා කාලනිර්ණය කෙරෙයි.

ඡායාරූපය – ෆරීඩ් කෝට්බ්, ඇනඩෝලු ඒජන්සි / ගෙටි ඉමේජස් (FAREED KOTB, ANADOLU AGENCY/ GETTY IMAGES)

පසුගිය වසර පුරාවිද්‍යා ක්ෂේත්‍රය සඳහා යහපත් කාලපරිච්ඡේදයක් විය: කෘත්‍රිම බුද්ධිය වැනි නව ශිල්පීය ක්‍රම වේගවත් ඉදිරිගමනක් සඳහා මඟ පාදන ආකාරයත්, පූර්වයේ දී එළිදරව් කරගන්නා ලද මානවකෘති මත විද්‍යාඥයන් නව පැහැදිලිකිරීම් ඇති කරන ආකාරයත් වෙත එම වසර සාක්ෂි දරණ ලදී.

එහෙත් එය ඇතැම් පුරාණ සුසාන ක්‍රමවේදයන්ගේ රහස් හෙළිකරන ඊජිප්තුවේ මමීකරණ සිදුකළ ස්ථාන (workshops) කිහිපයක්;  වසර 2000කට පමණ පූර්වයෙන් අරාබි කාන්තාර ප්‍රදේශයෙන් පැමිණි වෙළෙඳුන් විසින් ඉතාලියෙහි ඉදිකරන ලද ගිලුණු දේවස්ථානය; සහ වනාන්තරය තුළ සැඟව ගිය නමුත් ලේසර් තාක්ෂණය ඔස්සේ අනාවරණය කරගන්නා ලද සුවිශාල මායා නගරය ඇතුළු නව පුරාවිද්‍යාත්මක සොයාගැනීම සිදු වූ වර්ෂයක් ද විය.

මේ ආකාර වූ වඩාත් සිත්ගන්නා සුළු නව සොයාගැනීම් හතක් කොටස් වශයෙන් මෙලෙස ඉදිරිපත් කෙරෙන අතර මේ එහි පළමු ලිපියයි. මෙම ලිපිය National Geographic වෙබ්අඩවියෙන් උපුටාගෙන පරිවර්තනය කරන ලද්දකි. (https://www.nationalgeographic.com/)

1. මළ මුහුදේ කඩු (The Dead Sea swords)

ඡායාරූපය – https://gizmodo.com.au/2023/09/four-roman-swords-found-hidden-in-judean-desert-cave/

ජූනි මාසයේ දී පුරාවිද්‍යාඥයන් විසින් ක්‍රිස්තු වර්ෂ පළමු සහ තුන්වන සියවස් අතර කාලයේ දී යුදෙව් කාන්තාරයේ ගුහාවක අතහැර දැමූ මනා ලෙස සංරක්ෂිතව තිබුණු කඩු හතරක් සොයා ගන්නා ලදී. මෙම කාලය යුදෙව් කාන්තාර කලාපය යුදෙව් කැරලිකරුවන්ට රෝම පාලනයෙන් රැකවරණයක් වූ සමයකි. ලී සහ සම් සාමාන්‍යයෙන් ඉක්මනින් දිරාපත් වන නමුත් මෙහි ඇති වියළි පරිසරයෙන් සපයන ලද ආරක්ෂාව හේතුවෙන් කඩු ඒවායෙහි මිට සහ කොපුවලින් සමන්විත වේ.

ඡායාරූපය – https://www.the-express.com/news/science/111373/roman-weapons-cache-judean-desert

ජෙරුසලමට ගිනිකොණ දෙසින් මළ මුහුද අසල පිහිටි ගුහාවෙන් පළමුවරට පිලම් (Pilum) ලෙස හඳුන්වනු ලබන රෝමානු හෙල්ලයක යකඩ තුඩක් සහ වැඩදමන ලද ලී කැබලි සොයාගැනීමෙන් පසුව පර්යේෂකයින් විසින් ලෝහ අනාවරක භාවිතයෙන් ගුහාව පිරික්සන ලද අතර එහි දී හුණුගල් අවක්ෂේප පසුපස තිබී මෙම කඩු සොයාගනු ලැබුණි.

ඡායාරූපය – https://www.the-express.com/news/science/111373/roman-weapons-cache-judean-desert

ක්‍රිස්තු වර්ෂ 132 සහ 136 අතර බාර් කොඛ්බා කැරැල්ලේ දී යුදෙව් කැරලිකරුවන් විසින් යුද පිටියකින් එකතු කර හෝ රෝමානු යුධ කඳවුරකින් සොරකම් කිරීමෙන් පසු මෙම කඩු ගුහාවෙහි සඟවා තබන්නට ඇති බව විශ්වාස කෙරේ. කඩු නිර්මාණය කළ ස්ථානය සහ කාලය සොයාගැනීම සඳහා ඉතා සියුම් සාධකයක් ලෙස මෙහි මනාව ආරක්ෂා වී ඇති දැව සහ සම් උපකාරී කරගත හැකිවීමෙන් පුරාවිද්‍යාඥයන් මේ පිළිබඳව වඩාත් උද්දාමයට පත්ව ඇත.

මහාචාර්ය සුදර්ශන් සෙනෙවිරත්න

(ගෝලීය සාමය, සමගිය හා සහජීවනය සඳහා සමයාන්තර කතිකාවත – 2011 මැයි 16 දින එක්සත් ජාතීන්ගේ මහ සමුළුව අමතා කළ, වෙසක් සමරු දේශනයේ අනුවාදය[1] – දයාසිසිර හේවාගමගේ)

ජගත් සමරුවක් වෙනුවෙන් වූ ජගත් ප්‍රජාවගේ උත්කෘෂ්ඨ එකමුතුවක දී සාමය, සමගිය පිලිබඳව මගේ හැඟීම් බෙදාහදා ගැනීමට ලැබීම මට මහත් අභිමානයක්. මැදුම් පිළිවෙතට පිළිපන්, සම්බෝධියට පත් චින්තකයකුගේ මඟපෙන්වීම සහිත සංස්කෘතියක් දායාද කොට මම උපත ලද්දෙමි. බුද්ධිමය පෞරුෂත්ව සංවර්ධනය සඳහා දයාව, සමානත්වය, නිදහස් සිතිවිලි ලද දෙයින් තෘප්තිමත් වීම වැනි ගුණාංග ඇතුලත් කර ගත යුතු බවට බුදුන් දේශනා කළේ වසර දෙදහස් හයසියයකට පමණ පෙරයි. විමුක්තිය, සන්සුන් මනස ගැන සිද්ධාර්ථ ගෞතමයන් හෙවත් බුදුන්ගේ උදාර පණිවුඩය රැගත් නව සංස්කෘතික හා බුද්ධිමය ආචාර ධර්ම උප මහාද්වීපය තුළ හා ඉන් ඔබ්බට එකල පැතිර ගියේ ය. අප මෙහි ඒකරාශී වූයේ එම ශාන්තිනායකයන් ගැන මතකය ආවර්ජනය කිරීිමට පමණක් නොවේ. අයුක්තිය, වෙනස්කම්, විරෝධය, ගැටුම වෙනුවට සාමය, සමගිය හා සහජීවනයේ ආලෝක ධාරාව ලෝකය වෙත එල්ල කිරීමට ය. ශ්‍රී ලංකාවේත් සෙසු ලෝකයේත් නූතනයේ පැනනැඟ ඇති ගැටුම් සමනය සඳහා බුදුන් අනුදත් මඟ, දාර්ශනික හා සංස්කෘතික සම්ප්‍රදායන් ඔබ අබිමුව තැබීමට මම උත්සාහ කරමි. ගැටුම් සමනය සඳහා උරුමය, සාම අධ්‍යාපනය, සංස්කෘතික අන්‍යෝන්‍යතාව වැනි සංකල්ප යොදා ගැනීම අවැසි වෙයි. සමාජයේ විවිධ මට්ටම්වල තිබූ ගැටුම් වලට බුද්ධි සම්පන්න ලෙසත්, දයානුකම්පාවෙනුත් මැදිහත් වීමට තිබූ නම්‍යශීලී හැකියාව නිසා බුදුදහම සාර්ථක විය. එය පැවැත්ම හා නැවැත්මට අදාල මූලෝපායයන් පිළිබඳව දාර්ශනික විග්‍රහයක යෙදෙන දර්ශනයක් පමණක් ම නොවේ. ප්‍රායෝගිකව, ප්‍රවිෂ්ඨ වන ඕනෑම ස්ථානයක වෙසෙන ප්‍රාණීන් සියල්ල ඊට ආකර්ශනය කරගැනීමට සමත් දහමක් ද වෙයි. එය වෙනස්කම් නොසලකන සැමට සමව සළකන කරුණා ගුණයක් ද සහිත ය.

සරල ගැමි සංස්කෘතීන් වඩාත් සංකීර්ණ නාගරික සංස්කෘතීන් බව පරිවර්තනය වෙමින් ක්‍රිස්තු පූර්ව 6 වන සියවසේ උතුරු ඉන්දියාවේ ඇති වූ සමාජ, ආර්ථික හා දේපාලනික වෙනස්කම්වලට ප්‍රතිචාරයක් ලෙස බුදුදහම පහල වෙයි. කොන්කිරීම, තරඟකාරිත්වය, විසංවාදය, ගැටුම මෙම වෙනස්කම් තුල මතුව පෙණින. බුදුන් වදාළ අග්ගඤ්ඤ සූත්‍රයට අනුව අනුන්ගේ ධනය උදුරා ගැනීම නිසා දුප්පත්කම ඇති විය. ඒ නිසා සමාජ අසහනය ගැටුම් මෙන් ම විරෝධතාවන්, පරස්පරයන් නිසා මානසික හා කායික  සංකූලතාවන්  ඇති විය. කලින් පැවැති සමාජ ආර්ථික හා දේශපාලන සබඳතා යලි අර්ථකථනය කළ යුතු විය. පූර්ව නාගරික සරල ගැමි සමාජවල තිබුණ සමාජ වටිනාකම්, සබඳතා වෙනුවට නාගරික, සංකීර්ණ සබඳතා ආදේශ විය. එම සබඳතා අපෞද්ගලික ය. ප්‍රාදේශීය අධිකාරී බලය හා ආර්ථිකය රැක ගැනීමට තැත් කිරීමේ දී රාජ්‍යයන් මුදාහල ප්‍රචණ්ඩත්වය විනාශකාරී හා වේදනාකාරී විය. පුද්ගලවාදය ඉස්මතු වූ සමාජයක අධික සුඛවිහරණය හා අන්ත දුක්ඛිතභාවය යන අන්ත දෙක පවතියි. එම නිසා දුක, පරපීඩනය හා අනාරක්ෂිතභාවය එකල සමාජයේ යථාර්ථය විය. මෙම අන්ත දෙක අතර සිර වී තෙරපී පීඩනයට පත් ව සිටි පුද්ගලයා සහ සමාජයට සහනය ගෙන එන මධ්‍යස්ථ ජීවන පිළිවෙතක් ගෞතම බුදුන් ඉදිරිපත් කළේය. ගැටුම් සමථකරණය සඳහා වූ මුල්ම සමාජ ගිවිසුම ඉදිරිපත්ව ඇත්තේ අග්ගඤ්ඤ සූත්‍රයෙනි. ගැටුම් නිසා පීඩනය පත් වූ සමාජය තුළ ගැටුම් සමථකරණය සඳහා පුද්ගලයකු පත් කර ගැණුන අතර ඔහු ’මහා සම්මත’ නම් විය. නීතිය හා සාමය, සමාජ හිමිකම් රැකීම මහා සම්මතගේ කාර්යය යි. යහපාලනය, විනිවිදභාවය, වගවීම වැනි පාලන ධර්මයන් මහා සම්මත විසින් රැකිය යුතු බව අග්ගඤ්ඤ සූත්‍රය පෙන්වා දෙයි. මෙම යහපාලන මූලධර්මයන් මහාසුදස්සන හා චක්කවත්ති සීහනාද සූත්‍රයන් මඟින් තවදුරටත් පැහැදිලි කරයි. ජගත්පාලකයා හෙවත් චක්කවත්ති රජු විසින් අනුගමනය කළ යුතු රාජධර්ම දහයක් පෙන්වා දෙයි. රජු වගවිය යුත්තේ යටත්වැසියනට පමණක් නොවේ. තමනට නතු භෞමික පරිසරය ද රකිමින් සදාචාර සම්පන්න ගුණගරුක උසස් ජීවන තත්ත්වයකට පසුබිම සැකසිය යුතු ය. එම නිසා සමාජය හා ජීවන පරිසරය සමානාර්ථ වචන ලෙස සැළකෙයි. පරිසර සංරක්ෂණය සඳහා බෞද්ධ ව්‍යවස්ථාව ගිහිවිනයට මෙන් ම භික්ෂු විනයට ද ඇතුලත් විය.

මිනිසුන් සහ පරිසරය අතර මෙම සහජීවන සබඳතාව සහ අපගේ පැවැත්ම සඳහා එහි අන්තර් රඳා පැවැත්මේ වටිනාකම පැහැදිලිව පිළිබිඹු කරයි. බුදුන් වහන්සේ බුද්ධත්වයට පත් වූ බව කියන බෞද්ධයන්ගේ පූජනීය වෘක්ෂය හෙවත් Ficus religiosa තිරසාර පැවැත්ම සඳහා අවශ්‍ය ආරක්ෂිත ජෛව ගෝලයේ සංකේතාත්මක නිරූපණයකි.

දැනුම හා ප්‍රඥාව සමඟ සත්‍යය සම්බන්ධ වන ආකාරය බුදුන් වහන්සේ සියුම් ලෙස පෙන්වා දී ඇත. පැවැත්මේ යථාර්තය සහ සියළුම භෞතික දේවල අනිත්‍ය ස්වභාවය සැබෑ දෘෂ්ටිකෝණයෙන් වටහා ගත යුතු ය. ධර්මය පැහැදිලිව ම, තමාම අවබෝධ කර ගත යුතුය. ස්වයං අවබෝධය, අකාලික බව හා විමර්ශනාත්මක චින්තනය (සංදිට්ඨික, අකාලික, ඒහිපස්සික) යන තුන්ගුණ දැනුම පිළිබඳ බෞද්ධ න්‍යායේ ආත්මයයි. කාලාමයන්ට බුදුන් පෙන්වා දුන්නේ දැනුම උඩින් පහලවන දෙයක් නොවන බවයි.  එය නිරෝධායනය වූ සිතකින් විමර්ශන ආත්මයකින් සාක්ෂාත් කරගත යුතුය. දැනුම සොයන අයට විලංගු හතරකි. පක්ෂග්‍රාහීත්වය, අගතිය, බිය සහ මුලාව ඇතිව දැනුම සොයා යන ගමන යා නොහැක. විමර්ශන හා චින්තන නිදහස නැති සමාජයක දැනුමට ඉඩක් නැත.  

බෞද්ධ භික්ෂු හා භික්ෂුණී ශාසනය මඟින් දැනුමේ සහ සාමයේ පණිවිඩය සමාජයට විශාල වශයෙන් බෙදා හරින ලදී. මිනිසුන්ට මිනිසුන්ව සම්බන්ධ කිරීමේ චේතාන්විත ව්‍යාපාරයක් බුදුසමය මඟින්  හඳුන්වාදුන්නේය. ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී සහ සමානාත්මතා පදනමකින් සාමූහිකයක් හෝ සංඝ-ගණයක් පිහිටුවා ගැණින. භික්ෂූන් හෝ භික්ෂුණීන් ලෙස එම සාමූහිකයේ සාමාජිකත්වය ගෙන ශාසනයට සම්බන්ධ වූ ගිහි සාමාජිකයින්ට ඔවුන්ගේ සමාජ අනන්‍යතාවය සහ එයට අනුබද්ධ තත්ත්වය අත්හැරීමට සිදු විය. නෙක නෙක දෙසින් ගලන අනේක ගංගාවන් ගේ ජලය සාගරයට එක්ව එකම ලුණු රසයක් ලබා ගන්නාක් මෙන් සසුනට සම්බන්ධ වූ අය සමානාත්මතා තත්ත්වයට පත් වේ. පෙර පැවති සමාජ තත්ත්වය හෝ තරාතිරම අහෝසි වෙයි. ඒ මත පදනම්ව කිසිවකුට වෙනස්කම් කළ නොහැක. බුදුන් වහන්සේ සමාජ වෙනස්කම් කිරීම පැහැදිලිව ම හෙළා දුටු අතර කොන්දේසි විරහිතව සමානාත්මතාවයේ වටිනාකම තහවුරු කළහ. ආර්ය යන පදය නැවත නිර්වචනය කරන ලදී. මානුෂීය හා සදාචාරාත්මක හැසිරීම් ඇති පුද්ගලයා ආර්ය වෙයි. උපතින් කිසිවකු උසස් හෝ පහත් නොවෙයි.

බුදුරදුන් තම ප්‍රථම ශ්‍රාවකයන්ට පැවසුවේ ගම් නියම්ගම්වල සැරිසරා බහුතර ජනයාගේ හිත සුව පිණිස කටයුතු කරන ලෙසයි. භික්ෂූන් වහන්සේලාට සහ භික්ෂුණීන් වහන්සේලාට ස්වභාෂාවෙන් ප්‍රදේශයේ ජනතාව සමඟ සන්නිවේදනය කරන ලෙස උපදෙස් දෙන ලද අතර එමඟින් අධිපතිවාදී පූජනීය භාෂාව ප්‍රතික්ෂේප විය. වාචික සම්ප්‍රදායේ පැවැති ප්‍රාදේශීය ජනප්‍රවාද උකහා ගෙන ජාතක ආඛ්‍යාන ආකාරයෙන් නැවත ප්‍රකාශ කරන ලදී. මෙම සරල කථා මඟින් ප්‍රාදේශීය ප්‍රජාවන් වෙත දැහැමි, අධ්‍යාත්මික, යුතුකම් සහ බැඳීම් සහිත ජීවිතයක වටිනාකම් සහ කුසලතා ගෙන ගියේය. මිනිසුන් අතර සම්බන්ධතාව වැඩිදියුණු කළ සන්නිවේදන මාර්ගයක් ලෙස ද මෙම ආඛ්‍යාන කලාව වැදගත් විය. පංච ශීලය හෙවත් මූලික ගිහි ආචාර ධර්ම මඟින් පුද්ගලයා සමාජයට වගකියන අයකු ලෙස ගොඩනඟන නිසා එමඟින් සමාජයේ ආතතිය සහ ගැටුම් අවම කරයි. ජනතාව වෙත ළඟාවීමට දේශීය ව්‍යවහාර භාවිතා කිරීම බුදුන් වහන්සේගේ විශේෂ ගුණයකි.

බුදු දහම කිසි විටෙකත් මහාද්වීප පුරා බලහත්කාරයෙන් බෙදා හරිනු ලැබුවේ නැත. අවශෝෂණය කර ගැනීම, උකහා ගැනීම මඟින් සාමකාමී ව්‍යාපාරයක් ලෙස එය ව්‍යාප්ත විය. එය ධර්මය ලෙස පමණක් නොව සදාචාරාත්මක හැසිරීම්, භාෂාව සහ අක්ෂර, කලාකෘති සහ ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය යන සමාජ සම්මතයන් නියෝජනය කරන උසස් සංස්කෘතියක් ලෙස ව්‍යාප්ත විය. බෞද්ධ ආරාම සමාජ සංස්කෘතික ආකර්ශන මධ්‍යස්ථාන විය. බුද්ධිමය ක්‍රියාකාරකම් මෙන් ම විශිෂ්ටත්වයේ ප්‍රකාශිත මධ්‍යස්ථාන විය. සමාජ හිතකාමී ජීවන කුසලතා සහ ශාස්ත්‍රීය විෂය මාලා අධ්‍යයන කේන්ද්‍රයන් වූයේ ය. මෙය එකල සමාජය අගය කරන ලද දැනුමේ ස්වභාවයට හා සමාජ ප්‍රවේශයන්ට සාක්ෂියකි. පළමු සහශ්‍රකය වන විට එවැනි මධ්‍යස්ථාන ජාත්‍යන්තර විශ්වවිද්‍යාල ලෙස දියුණු විය. තක්ෂිලා, නාලන්දා, ඹ්දන්තපුරි, වික්‍රමශිලා අනුරාධපුර (අභයගිරිය හා මහාවිහාර) යන ස්ථාන විශ්වවිද්‍යාල විද්‍යායතන විය. මෙම මධ්‍යස්ථානවලින් සමහරක ඉන්දියාව, චීනය, ශ්‍රී ලංකාව, පර්සියාව, තුර්කිය සහ තවත් රටවල් කිහිපයකින් සම්බන්ධ වූ විදේශීය සිසුන් සිටියේය. මෙම ආරාම සහ ඒවා පිහිටි නාගරික මධ්‍යස්ථාන සම්භාව්‍ය ලෝකයේ බහු සංස්කෘතික දොරටු විය. විවිධ සංස්කෘතීන් සහ විශ්වාස පද්ධතිවල පුද්ගලයින් කිසිදු බාධාවකින් තොරව මිශ්‍ර ව එක්ව කටයුතු කළ බව පෙනෙයි. බුදුදහම සැබවින්ම දේශසීමා ඉක්මවා ගිය සහ වාර්ගික, භාෂා, සංස්කෘතික සහ ආගමික බාධක පවා ඉක්මවා ගිය බුද්ධියේ සහ උසස් සංස්කෘතියේ ධර්මයකි. බෞද්ධ සංස්කෘතිය අත්‍යවශ්‍යයෙන්ම ජාත්‍යන්තර ස්වභාවයෙන් යුක්ත විය.

වසර දහස් ගණනක් තිස්සේ ශ්‍රී ලංකාව, විවිධ ජනවාර්ගික, සංස්කෘතික, ආගමික සහ භාෂා කණ්ඩායම් සඳහා අභිසාරී ස්ථානයක් විය. ක්‍රි.පූ. 3 වැනි සියවසේ දී පමණ බුද්ධාගම සහ ජෛන ආගම හා උතුරු ඉන්දියානු සමාජ මතවාදයන්ගේ ආගමනය මඟින් මෙම දූපත් සමාජයට සුවිශේෂී අනන්‍යතාවයක් ලබා දුන්නේය. එය ශිෂ්ටාචාරයේ ආරම්භය යි. විශ්ව සංස්කෘතිය හා එක්වීමේ ප්‍රකාශනය යි. ඉන් පසුව බුද්ධ ධර්මය සහ පැවිදි සමාජය මඟින් ශ්‍රී ලංකාවේ බුද්ධිමය, අධ්‍යාත්මික සහ සංස්කෘතික පෞරුෂය හැඩගස්වා ඇත. මෙම දූපත් සමාජය ධනාත්මකව අන්තර් ක්‍රියා කරමින් තම අනන්‍යතාවය පවත්වා ගෙන ගිය විවිධ සංස්කෘතීන්ට අයත් මිනිසුන් ගැවසුණු දේශයක් විය.

යුනෙස්කෝව විසින් ශ්‍රී ලංකාවේ ලෝක උරුමයන් ගණනාවක් ප්‍රකාශයට පත් කර ඇත. එය විවිධත්වය සඳහා අවකාශය දුන් බලවේගයක් ලෙස බුදුදහමේ දායකත්වය පෙන්වන ජීවමාන සාක්ෂි වෙයි. එම පුරාණ ආරාම මඟින් ඉන්දියාව, අග්නිදිග ආසියාව, චීනය, බටහිර ආසියාව සමඟ පවත්වාගෙන ගිය ජාත්‍යන්තර සම්බන්ධතා සඳහා නිදසුනකි. අනුරාධපුරයේ සහ පොළොන්නරුවේ ලෝක උරුම ස්ථාන සහ තිස්සමහාරාමයේ ප්‍රාථමික ජනාවාස මධ්‍යස්ථානවලින් පවා බෞද්ධ, චීන, බටහිර ආසියානු, හින්දු, ඉන්දියානු සහ ඉස්ලාම් සම්භවයක් ඇති කෞතුක වස්තු හමු වී ඇත.

මෙම බහුසාමයික එකමුතුව වර්තමානයේ පවා පවතී. ලෝක ප්‍රකට ශ්‍රී පාදය හෙවත් ආදම්ගේ කඳු මුදුන යනු සියලුම ප්‍රධාන ඇදහිලි බැතිමතුන්ගේ ගෞරවයට පාත්‍ර වූ පූජනීය කන්දකි. පොළොන්නරුවේ යුනෙස්කෝ ලෝක උරුම නගරයේ බෞද්ධ ආරාම තුළ හින්දු සිද්ධස්ථාන රාශියක් ඇත. කතරගම දේවාලය බෞද්ධ, හින්දු සහ ඉස්ලාම් බැතිමතුන්ගේ පූජනීය ස්ථානයකි. සුප්‍රසිද්ධ වන්දනාකරුවන්ගේ මාර්ගය නොහොත් වාර්ෂික පාද යාත්‍රාව උතුරේ යාපනයෙන් ආරම්භ වී දකුණේ කතරගම දී අවසන් වෙයි. එයට හින්දු, බෞද්ධ සහ ඉස්ලාම් බැතිමතුන් එකතු වෙයි. එබැවින් හවුල් උරුමය යනු ඓතිහාසික උරුමයක් මෙන් ම ජීවමාන යථාර්ථයකි.

පශ්චාත් යටත් විජිත උපාය මාර්ග මඟින් වසර පනහකට වැඩි කාලයක් තිස්සේ ශ්‍රී ලංකාව මත පටවන ලද ගැටුම් තත්ත්වයන් ශ්‍රී ලංකා සමාජය වියවුල් කර ඇත. පශ්චාත් ගැටුම් යුගයක, ශ්‍රී ලංකාව එහි වේදනාකාරී අත්දැකීම්වලින් එතෙර වීමට උත්සාහ ගනියි. එමඟින් තිරසාර සාමය සහ සහජීවනය සඳහා සම්බන්ධතා පාලම් ගොඩනඟමින් සිටී. ශ්‍රී ලංකාවේ සංහිඳියා ක්‍රියාවලිය අත්‍යවශ්‍ය කරුණකි. ශ්‍රී ලංකාවේ බහුවිධ සංස්කෘතික චිත්‍රයක් පෙන්වන දූපත් සමාජයකි. අතීතයෙන් උරුම වූ පොහොසත් සහ හවුල් සංස්කෘතික උරුමයක් මඟින් ශ්‍රී ලංකාව පෝෂණය වේ. විවිධත්වය පිළිගැනීම හා වෙනස් කොට නොසැලකීම මඟින් තිරසාර සාමය සහ සහජීවනය සඳහා අනාගත මාර්ග සිතියම සකස් කර ගත හැක. බිම් මට්ටමේ මහජනතාවගේ සහාය මෙම ප්‍රයත්නයට අත්‍යවශ්‍ය ය. මෙම පූජනීය වගකීම නොසලකා හැරීම යනු දශක ගණනක් තිස්සේ අප අත්විඳින ලද සංහාරය ජාතික ඛේදවාචකයක් ලෙස  නැවත මතුවීමයි. එවිට අහිමි වූ අවස්ථාවන් ගැන පසුතැවිල්ල පමණක් ඉතිරි වනු ඇත.

හවුල් උරුමය බහුවිධ උත්ප්‍රේරකයක් ලෙසත් මිනිසුන්ට මිනිසුන් යා කිරීමේ  සම්බන්ධ වීමේ සහ ගැටුම් නිරාකරණයේ මෙවලමක් ලෙසත් වැදගත් ය. බහුත්වවාදයට ගරු කරන පුද්ගලයින් සහ රාජ්‍ය නායකයින් විසින් ගනු ලබන ක්‍රියාමාර්ග මත බහුවිධ අනන්‍යතාව ආරක්ෂා වෙයි. මේ සඳහා ජනප්‍රිය සංස්කෘතියේ අවශ්‍යතා සීමාවෙන් ඔබ්බට උරුමය යළි නිර්වචනය කිරීම සඳහා සුසමාදර්ශී පියවරක් ගැනීම අවශ්‍ය වේ. පරිසරය, සංස්කෘතිය, අතීතයේ සහ අලුත් පරම්පරාවේ දැනුම අපි දැන් උරුමයේ අනිවාර්ය අංග ලෙස හඳුනාගනිමු. යුනෙස්කෝව විසින් නියම කරන ලද ගැටුම් නිරාකරණයේ වැදගත් අංගයක් ලෙස අධ්‍යාපනය මානවකරණය කිරීමේ අවශ්‍යතාවය ද අප හඳුනාගත යුතු ය.

අපගේ හවුල් උරුමයන් ප්‍රදර්ශනය කරනු ලබන නව බහු සංස්කෘතික කෞතුකාගාර නිර්මාණය, සංස්කෘතික සිතියම්ගත කිරීම, ජාතික භාෂා තුනෙන්ම ප්‍රකාශන නිකුත් කිරීම, පුහුණුකරුවන් පුහුණු කිරීමේ වැඩසටහන් අවශ්‍ය වෙයි.

අද අපි ආක්‍රමණශීලී ගෝලීයකරණය විසින් මෙහෙයවනු ලබන දේශපාලන හැසිරීම් වල ගොදුරු බවට පත්ව සිටිමු. මෙයින් ලෝක ප්‍රජාව කිව නොහැකි තරම් දුක්ඛිත තත්ත්වයකට පත් කර ඇත. ජීවිත හා  දේපළ විනාශයන් පමණක් නොව සමාජයේ හා සදාචාරයේ ඉරිතලා යාම් ද බිඳ වැටීම් ද සිදුවෙමින් පවතියි. එවැනි විනාශකාරී වර්ධනයන්ට විකල්පයක් ලෙස තිරසාර පරිසරයක් තුළ සමාජ, ආර්ථික සහ සංස්කෘතික අන්තර් ක්‍රියා මානුෂීයකරණය කිරීම අත්‍යවශ්‍ය ය.

වර්තමානයේ මිනිසා විසින් ම නිර්මාණය කරන ලද ප්‍රතිවිරෝධතා නිසා ගැටුම් හා විනාශයන් තීව්‍ර වී තිබේ. සාමය හා සහජීවනය සඳහා වූ බුදුන් වහන්සේගේ විශ්වීය පණිවිඩය අනුව සියලු සත්ත්වයන් වෙත කරුණාව දැක්විය යුතු ය. විශ්වීය ආශිර්වාදයක් සමඟින් මගේ ඉදිරිපත් කිරීම අවසන් කිරීමට කැමැත්තෙමි.

දෙවො වස්සතු කාලෙන – සස්ස සම්පත්ති හේතු ච

පීතො භවතු ලොකෝ ච – රාජා භවතු ධම්මිකෝ

 [The writer was Director General of the Central Cultural Fund (2007 to 2010) & Senior Advisor (Culture) to the Ministry of Foreign Affairs].

[1] Humanism for Peace: A Buddhist Perspective

මහාචාර්ය සුදර්ශන් සෙනෙවිරත්නයන්ගේ ආදාහනය සිදු කෙරුණ 2024. 01.19 දින මෙම අනුවාදය සැකසිණ. 2011 ට අදාල නමුත් අදට  අදාල නොවන වැකි කීපයක් අත්හළෙමි.- දයාසිසිර

නාණක විද්‍යාවේ හා පුරාවිද්‍යාවේ උන්නතිය වෙනුවෙන් සිදුකරන ලද ශ්‍රාස්ත්‍රීය මෙහෙවර වෙනුවෙන් මහාචාර්ය ඔස්මන්ඩ් බෝපේආරච්චි මහතා ජීවිතකාලයේ දී එක්වරක් පමණක් ලබාගත හැකි Sri Lanka Foundation International(SLF INT) සම්මානයෙන් පිදුම් ලැබීය.

ඔස්මන්ඩ් බෝපේආරච්චි ‌මෙහෙවර

මහාචාර්ය ඔස්මන්ඩ් බෝපෙආරච්චි මහතා තම ශ්‍රාස්ත්‍රීය ජීවිතයෙන් වැඩි කාලයක් මිඩංගු කළේ හා එතුමා ශ්‍රාස්ත්‍රීය ලෝකයේ දන්නා හදුන්නනේ ඉන්දු-ග්‍රීක සහ ග්‍රීක-බැක්ට්‍රියානු රාජධානිවල කාසි ප්‍රමිතිගත කිරීම පිළිබඳව හසල දැනුමක් ඇති ශ්‍රී ලාංකික ඉතිහාසඥයෙක් සහ නාණක විද්‍යාඥයෙක් ලෙසය. එතුමා තම පළමු ගෞරව උපාධිය ශ්‍රී ලංකාවේ කැළණිය විශ්විවිද්‍යාලයෙන් ද ඉන් අනතුරුව ශ්‍රාස්ත්‍රපති උපාධි (M.A., M.Phil) හා ආචාර්ය උපාධිය ප්‍රංශයේ සෝබෝන් විශ්වවිද්‍යාලයෙන් ද දිනාගත් අතර, එතුමාගේ උසස් ආචාර්ය උපාධිය අයත් වන්නේ ද ප්‍රංශයේ සෝබෝන් විශ්වවිද්‍යාලයට ය.

මහාචාර්ය ඔස්මන්ඩ් බෝපේආරච්චි විද්‍යාත්මක පර් යේෂණ  සඳහා වූ ප්‍රංශ ජාතික මධ්‍යස්ථානයේ (C.N.R.S.-E.N.S.) පර් යේෂණ  අධ්‍යක්ෂ, එමෙන්ම කැලිෆෝනියා විශ්වවිද්‍යාලයේ මධ්‍යම හා දකුණු ආසියානු කලා, පුරාවිද්‍යාව සහ නාණක විද්‍යාව පිළිබඳ හිටපු මහාචාර් යවරයා මෙන්ම ප්‍රංශයේ සෝබෝන් විශ්වවිද්‍යාලයේ ආචාර් ය උපාධි සදහා වන පාසලේ සමාජිකයෙක් මෙන් ම මහාචාර් ය වරයෙකුද විය.

ශ්‍රාස්ත්‍රීය ලෝකය තුල ඔහු නාණක විද්‍යාඥයෙක්, කලා ඉතිහාසඥයෙක් සහ පුරාවිද්‍යාඥයෙක් ලෙස තම දැනුම පිටත සමාජය වෙත මුදා හැරීමට නිබදවම කටයුතු කළ විද්වතෙකි. ඔහු ශ්‍රාස්ත්‍රීය පොත් 14 ක කතුවරයෙක්, ප්‍රදර්ශන නාමාවලි 5 ක්; පොත් පරිවර්තන 2ක් ; වෙළුම් 6 ක සංස්කාරකත්වය; පර් යේෂණ ලිපි 145 ක කතෘත්වය; පෙරවදන් සැපයීම් 9ක්; පිළිගත් ජාත්‍යන්තර සඟරාවල පොත් සමාලෝචන 14ක් සහ දත්ත ගබඩා 2ක් මෙලෙස පිටත සමාජය වෙත දායාද කර ඇත. ඔහු ජාත්‍යන්තර සම්මන්ත්‍රණ හමුවේ පර් යේෂණ පත්‍රිකා 93ක් ඉදිරිපත් කර ඇත. තවදුරටත් මහාචාර්ය බෝපේආරච්චි මහතා ලෝකයේ විවිධ අන්තවල නගර 65 ක සම්මන්ත්‍රණ 292 ක් සදහා තම බුද්ධිමය දායකත්වය නොමසුරුව ලබා දී ඇති අතර ලොව  රටවල් 29 ක පුරාවිද්‍යා මෙහෙයුම් සදහා සහභාගී වී ඇත.

එතුමා 2020 වර් ෂයේදී ග්‍රන්ථ තුනක් ප්‍රකාශයට පත් කළේය: ලංකාවේ පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුව මගින් ප්‍රකාශයට පත් කළ Roots of Sri Lankan Art නැමති ග්‍රන්ථය ද; Prof.Susmita Basu Majumdar හා සම-කතෘත්වයෙන් නිම වූ From Hindu Kush to Salt Range නම් ග්‍රන්ථයද, තුන්වනුව When West Met East: Gandhāran Art Revisted by Manohar, Delhi යන කෘති ත්‍රිත්වය එතුමාගේ නවතම පර් යේෂණ ග්‍රන්ථ ලෙස සැලකේ. මෙහි කියවූ තෙවැනි ග්‍රන්ථය සදහා ප්‍රංශ ඇකඩමිය විසින් ආරෝපණය කරන ලද කීර් තිමත් ” Ikuo ” Hiriyama Award සම්මානයයෙන් එතුමා පිදුම් ලැබීය. එම කෘතිය මගින් ජපානයේ, යුරෝපයේ, කැනඩාවේ කෞතුකාගාරවල සහ පෞද්ගලික එකතු කිරීම්වල විසිරී ඇති ගන්ධාර සම්ප්‍රදායට අයත් මෙතෙක් නොදන්නා විශිෂ්ට කලාකෘති පිළිබදව පර් යේෂණාත්මකව විමසා බැලිණි.

මහාචාර්ය ඔස්මන්ඩ් බෝපේආරච්චි සතු දැනුම් සම්භාරය හා එතුමා විසින් ශ්‍රාස්ත්‍රීය ලෝකයට ලබාදුන් පන්නරය අගයනු වස් එතුමා විටින් විට ජාත්‍යන්තර සම්මානයන්ගෙන් පිදුම් ලබා ඇත. ප්‍රංශ ශිලා ලේඛන ඇකඩමිය විසින් ඔහුගේ ග්‍රන්ථ පහකට වඩාත් ගෞරවනීය සම්මාන පිරිනැමූ අතර තවදුරටත් “George Perrot Medal” නම් කීර් තිමත් සම්මානය වඩාත් කැපී පෙනේ. රාජ්‍යතාන්ත්‍රික මට්ටමින් එතුමා අගයනු පිණිස, ප්‍රංශ රජය විසින් ” Order of Academic Palms ” සහ ග්‍රීක රජය විසින් ” Order of Constantine the Great” යන තනතුරට උසස් කරන ලදී.

පුරාවිද්‍යා හා උරුම අධ්‍යයන ආයතනය හා archaeology.lk වෙබ් අඩවියෙන් මහාචාර්ය ඔස්මන්ඩ් බෝපේආරච්චිට උණුසුම් සුභ පැතුම්.

සෙල්ලිපි කියවීම පිළිබඳ පාඨමාලාව

අප ආයතනයේ අධ්‍යාපනික කටයුතු මෙහෙයවන පුරාවිද්‍යා හා උරුම අධ්‍යයන ආයතනය මගින් සෙල්ලිපි කියවීම පිළීබඳ උනන්දුවක් ඇති එය මුල සිටම ඉගෙන ගැනීමට රුචියක් දක්වන අය වෙනුවෙන් නවතම පාඨමාලාවක් සෙල් ලිපි පිළිබඳ ප්‍රමාණිකයන් දෙදෙනෙකු වන ශ්‍රී ලංකා රජරට විශ්වවිද්‍යාලයේ ජ්‍යෙෂ්ඨ කථිකාචාර්ය චන්දිම බණ්ඩාර අඹන්වල හා බෞද්ධ හා පාළි විශ්වවිද්‍යාලයේ කථිකාචාර්ය, ආචාර්ය ඩබ්ලියු. ඉශංඛ මල්සිරිගේ සම්පත්දායකත්වයෙන් 2022 ඔක්තෝබර් මස 17 දින ආරම්භ කිරීමට කටයුතු සම්පාදනය කර ඇත.

මෙම පාඨමාලාව පිළිබඳ වැඩි විස්තර සඳහා මෙම සබැඳියාවට පිවිසෙන්න.

පාඨමාලව හදාරන සියලු දෙනාට Paranavitana, S. (1970), Inscriptions of Ceylon, Volume I පොත නොමිලේ ලබා දේ.

සෙල්ලිපි කියවීම පාඨමාලාව පිළිබඳ සංෂිප්ත කරුණු

මෙම පාඨමාලාව පිළිබඳ සංෂිප්ත කරුණු පහත දක්වා ඇත.

ශ්‍රී ලංකාවේ පුරා අක්‍ෂර හා අභිලේඛන පරිචය – පළමු වැනි පාඨමාලාව 2022

2022 අගොස්තු මස 31 වැනි දින පේරාදෙණිය විශ්වවිද්‍යාලයේ දී පවත්වනු ලබු වාර්ෂික උපාධි ප්‍රදානෝත්සවයේ දී මෙරට ප්‍රමුඛවිද්වතෙකු වන සම්මාණිත මහාචාර්ය සී.ඇම්. මද්දුම බණ්ඩාරයන් විශ්වවිද්‍යාලයක් මඟින් පිරිනමනු ලබන ඉහළම සම්මාණ උපාධියක් වන සාහිත්‍ය සූරි (D.Litt./Doctor of Letters) සම්මාණයෙන් පුදනු ලැබීය.

1941 ජනවාරි 24 වැනි දින අනුරාධපුරයේ දී උපත ලැබූ එතුමා 1950-1959 කාලයේ දී අනුරාධපුර මධ්‍ය මහා විද්‍යාලයෙන් පාසල් අධයාපනය ලබා 1964 වසරේ දී පේරාදෙණිය ලංකා විශ්වවිද්‍යාලයෙන් ශාස්ත්‍රවේදි ගෞරව උපාධියත් 1971 වසරේ දී එක්සත් රාජධානියේ කේම්බි්‍රජ් විශ්වවිද්‍යාලයෙන් දර්ශනසූරි උපාධියත් ලබා ගන්නා ලදී. කොළඹ විශ්වවිද්‍යාලයෙන් විශ්වවිද්‍යාල ජීවිතය ආරම්භ කළ එතුමා එයින් පසුව පේරාදෙණිය විශ්වවිද්‍යාලය හා සම්බන්ධ වි දේශිය හා විදේශිය විද්‍යාර්ථින් දසදහස් ගණනාවකගේ ආචාර්යවරයෙකු විය. පේරාදෙණිය සරසවියේ හිටපු උපකුලපතිවරයෙකු (1994-1997) ද වන එතුමා නයිජීරියාවේ ඉලොරින් විශ්වවිද්‍යාලය (1977-1979), එංගලන්තයේ කේම්බි්‍රජ් විශ්වවිද්‍යාලය (1987), ජපානයේ ත්සුකුබා (1997), ටෝකියෝ (2000), එක්සත් ජාතින්ගේ විශ්වවිද්‍යාලය (1999), කියෝතෝ (2007/2008) ආදි ලෝව ප්‍රමුඛ පෙළේ විශ්වවිද්‍යාල සමඟ සම්බන්ධ වී පර්යේෂණ කටයුතු සිදුකර ඇත. එංගලන්තය, ජපානය, ජර්මනිය, ස්විඩනය, නයිජීරියාව හා ඉන්දියාව වැනි රටවල විවිධ පර්යේෂණ ව්‍යාපෘති සඳහා ද දායකත්වය සපයා ඇති එතුමා ලෝක බැංකුව, USAID, NORAD (නෝර්වේ), GTZ (ජර්මන්) හා ස්වභාව ධර්මය සංරක්‍ෂණය සඳහා වන ජාත්‍යන්තර සංගමය (IUCN) වැනි විවිධ ජාත්‍යන්තර සංවිධාන සමඟ ද සමීප ලෙස කටයුතු සිදුකර ඇත.

සම්මාණිත මහාචාර්ය මද්දුම බණ්ඩාරයන් ශ්‍රී ලංකාවේ රාජ්‍ය ප්‍රතිපත්ති සැකසීමේ කටයුතු සඳහා ප්‍රමුඛ දායකත්වයක් ද සපයා ඇති අතර ඉඩම් කොමිසමේ සභාපති (1985-1989), ජාතික ජල මූලාශ්‍රය පිළිබඳ කොමිසමේ සභාපති (2004), ජාතික අධ්‍යාපන ආයතනයේ විද්වත් මණ්ඩලයේ සභාපති හා ජාතික පාරිසරික කවුන්සිලයේ සභාපති යන තනතුරු දරමින් දක්වන ලද දායකත්වය කැපී පෙනේ. ශ්‍රී ලංකාවේ ජාතික ජල ප්‍රතිපත්තිය පිළිබඳ විශේෂඥ කමිටුව සඳහා ද කැබිනට් මණ්ඩලය මඟින් පත් කරන ලද එතුමා 2021-2022 කාලයේ දී ඒ සඳහා තම විශේෂඥ දායකත්වය සපයා ඇත.

ක්‍ෂේත්‍ර ගණනාවක පර්යේෂණ සඳහා දායක වී ඇති මද්දුම බණ්ඩාරයන් ඒ අතුරින් පාරිසරික ගැටලු නිවාරණය, ඉඩම් ප්‍රතිපත්තිය හා ජලමූලාශ්‍රය පිළිබඳ විශේෂඥ පර්යේෂකයෙකු වූ අතර ජලාධාර කළමනාකරණය, වෙරළ කලාපීය සැලසුම්කරණය, කෘෂි ලිං සංවර්ධනය, පරසරය හා සංස්කෘතිය අතර අන්‍යෝන්‍ය සහයෝගිතාව සඳහා මෙරට සාම්ප්‍රදායික දැනුම් පද්ධතිය යොදා ගැනීම වැනි ක්‍ෂේත්‍ර ආවරණය කරමින් ප්‍රමුඛ දායකත්වයක් ලබා දී ඇත. පසු කාලීනව ලෝක උරුමයක් වශයෙන් ප්‍රකාශයට පත් කිරීම සඳහා අවධානය යොමුකරන ලද පුරාණ ශ්‍රී ලංකාවේ එල්ලංගා පද්ධති පිළිබඳ සංකල්පය හඳූන්වා දීම (1985) සඳහා ද ප්‍රමුඛ කාර්යභාරයක් ඉටුකළ විද්වතා වන මද්දුම බණ්ඩාරයන් මෙරට පළමු වැනි පාරිසරික ක්‍රියාකාරි සැලැස්ම සඳහා පදනම දැමූ විද්වතා ද වේ. ශ්‍රී ලංකාවේ ගංගා නිම්ණ පදනම් කරගත් පළාත් වෙන් කිරීම පිළිබඳ යෝජනාව සම්බන්ධයෙන් මහාචාර්ය මද්දුම බණ්ඩාරයන් වඩාත් අවධානයට පාත්‍ර වූ අතර එතුමාගේ පර්යේෂණාත්මක ලිපි සිය ගණනකින් ජාතික හා ජාත්‍යන්තර මට්ටමේ සඟරා සාරවත් වී ඇත.

මෙරට ජල සම්පත් අරඹයා දක්වා ඇති දායකත්වය වෙනුවෙන් ‘ලංකා ජලනි’ ගෞරව නාමයෙන් පිදුම් ලබා ඇති මද්දුම බණ්ඩාරයන් සබරගමුව විශ්වවිද්‍යාලය මඟින් 2010 වසරේ දී විද්‍යාසූරි (D.Sc.)සම්මාණයෙන් පිදුම් ලැබූයේ මෙරට පර්යේෂණ හා උසස් අධයාපන ක්‍ෂේත්‍රයට දක්වන ලද අනෙඟි දායකත්වය හේතුවෙනි. ජාතික විද්‍යාභිවර්ධන සංගමයේ සම්මානණීය සාමාජිකයෙක් මෙන් ම එහි කමිටු සාමාජිකයෙකු ද වන මෙතුමා ලංඩන් භූගෝල විද්‍යා සංගමයේ සම්මානණීය සාමාජිකයෙකු ද වේ.

වර්තමාන පුරාවිද්‍යාත්මක සාක්ෂි අනුව, කායච්ඡේද විද්‍යාත්මකව නූතන මානවයා මිහිමත පූර්ණ වශයෙන් පරිණාමය වීම දළ වශයෙන් අදින් වසර 200,000-300,000 ක් පමණ ගත වූ වෙහෙසකර ව්‍යායාමයකි. මුල් කාලීනව පරිසරයේ වූ ඝන තන්තුමය ආහාර හා සත්ත්ව මළකුණු පරිභෝජනය කරමින් ඔවුන් චිරාත් කාලයක් නොනැසී පැවතිණි. නමුත්, ඉච්ඡානුගව ශාක තමන්ගේ ආත්මාර්ථකාමී පරිභෝජනය උදෙසා වගා කළේ යැයි ආදිමය සාක්ෂි කිසිවක් හමු නොවන්නේ, එකල මුල් කෘෂිකර්මය සදහා අවශ්‍ය වන බුද්ධිමය පරිචය වෙත ඔවුන් ළගා නොවූ නිසා බවට කෙනෙකුට තර්ක කළ හැකි ය. නමුත් නවශිලා යුගය නියෝජනය කරන සියුම් හා උසස් තාකෂණයෙන් යුත් ශිලා මෙවලම් සෑදීමට තරම් වූ පාරිසරික, සංජනනාත්මක හා සංස්කෘතික සංවර්ධනය හා කෘෂිකර්මාන්තයේ උදාව සමපාත වීම තුළින් එම තර්කය සර්වසාධාරණ බවද කෙනෙකුට සිතිය හැකි ය. කෙසේ වෙතත්, දළ වශයෙන් වසර 15,000-20,000 කට පෙර, අපගේ මුතුන් මිත්තන් කෘෂිකර්මාන්තය තිබූ බවට අපට සාක්ෂි නොමැත. ඒ වෙනුවට, ඔවුන් දැඩි ලෙස දඩයම් කළ හෝ ආහාර සොයා ගිය බව අප නිසැකවම දන්නා කරුණයි. එහි වූ සරලත්වය පසෙක ලූ විට ඔවුන් අබියස වූ ප්‍රශ්නාර්ථය වූයේ, ඔවුන්ගේ ඊළඟ ආහාර වේල දක්වා කොපමණ දිනක් ගත වේද යන්න කිසිවකු නිශ්චිතව නොදැන සිටීමයි. විශේෂයෙන් එම අවිනිශ්චිතතාවයේ ගිනිදැල් කාලයාගේ ඇවෑමෙන් තීව්‍ර වූ දේශගුණික විපර්යාස හමුවේ බුර බුරා නැගිණි. ඔවුන් ආහාර සොයා නොගත්තේ නම්, ඔවුන් හෝ ඔවුන්ගේ පවුල් සාගින්නෙන් පෙළෙනු ඇත. දිනෙක ආහාර උදෙසා සැතපුම් ගණන් ගමන් කළ ද, අවසානයේ ආහාරයට කිසිවක් හමු නොවූ දිනගණන් ද ගෙවෙන්නට ඇත. මෙසේ බොහෝ පූර්ව කෘෂිකාර්මික සමාජ සඳහා, ඔවුන්ගේ ශක්තියෙන් කොටසක් වැඩි ශක්තියක් එදිනෙදා ආහාර උදෙසා වැයකිරීම හැර අන් විකල්පයක් ඔවුන්ට නොවීය.

අනෙක් අතට, සැවානා හෝ වැසිවනාන්තර පරිසරයක දී මරාගැනීමට සතුන් හෝ මරාදැමුණු සත්ත්ව මළකුණු සුලභ නොවන්නේ, එකී පරිසර පද්ධති තුළ සතුන් හා මානවයා සහයෝගීව ජීවත් වූ නිසාවෙනි. එනම්, එක් නිශ්චිත භූගෝලීය ප්‍රදේශයක මිනිසුන් විශාල සංඛ්‍යාවක් අතරේ පවතින සීමිත සම්පත් ප්‍රමාණය සමානව බෙදී යාම අපේක්ෂා කළ නොහැකි ය. ඒ් පිළිබද පර්යේෂණ සිදුකළ විද්වතුන්ගේ දළ ඇස්තමේන්තුව වන්නේ නිවර්තන වැසි වනාන්තර වැනි ජීවයෙන් සශ්‍රීක ස්ථාන, ඉහළ ඝනත්වයකට සහාය විය හැකිය යන උපකල්පිතයේ පිහිටා, දඩයම්කරුවන් 100 දෙනෙකුගෙන් යුත් ගෝත්‍රයකට වර්ග කිලෝමීටර් 50 සිට 500 දක්වා වූ භූගෝලීය සීමාවක් අවශ්‍ය වනු ඇත යන්නය. තවදුරටත් දඩයම්කිරීම හා ආහාර එකතු කිරීම මගින් කුඩා ජනගහනයක් උදෙසා පමණක් මිහිතලය මත පහසුකම් සැලසුණු අතර, අදින් වසර 10,000කට පෙරදී සිටි ජනගහනය මිලියන 6 සිට 10 දක්වා ඇස්තුමේන්තුගත අගයක් ගැනීම තුළින් නිසැකවම, වෙනත් ආහාර ප්‍රභවයක් උදෙසා ආදි මානවයා දිරිමත් කෙරිණි.

මෙලෙස අදින් වසර 12,000 කට පමණ පෙර මුල් බැසගත් කෘෂිකර්මාන්තය සමාජයේ සහ මිනිසුන් ජීවත් වූ ආකාරයෙහි පැහැදිලි වෙනසක් ඇති කළ අතර එහි ක්‍රමානුකූල වර්ධනය “නව ශිලා විප්ලවය” ලෙස හැදින්වේ. මානවයාගේ පරිණාමයේ සිට අනුගමනය කරන ලද සාම්ප්‍රදායික දඩයම්-එකතු කරන්නන්ගේ ජීවන රටාව, ස්ථිර ජනාවාස සහ විශ්වාසනීය ආහාර සැපයුම තුළින් ක්‍රමයෙන් ගිලිහී ගියේ ය. කෘෂිකර්මාන්තයෙන්, නගර සහ ශිෂ්ටාචාර වර්ධනය වූ අතර, ඉල්ලුමට සරිලන පරිදි භෝග සහ සතුන් වගා කළ හැකි නිසා, වසර 10,000 කට පෙර මිලියන පහක පමණ වූ ගෝලීය ජනගහනය වර්තමානයේ බිලියන හතකට වඩා වැඩි වීමේ පළමු පියවර ලෙස ද නවශිලා විප්ලවය අර්ථ දැක්විය හැකි ය. විශේෂයෙන් ම මුල් කෘෂිකාර්මික ජනාවාස හා ස්ථිරවාසීතාවය කරණ කොටගෙන, මානවයා ලද විවේක සුවය විවිධ විනෝදාංශ හා නව අත්හදාබැලීම් සිදුකිරීමට හේතුප්‍රත්‍යය විය.

නමුත්, ලෝකයේ විවිධ ප්‍රදේශවල ගොවිතැන් කිරීමට මිනිසුන් පෙළඹවූ තනි සාධකයක් හෝ සාධකවල එකතුවක් පිළිබද ඒකගතාවක් වර්තමානයේ දීත් හදුනාගැනීම අසීරු ය. නිදසුනක් වශයෙන්, පෙරදිග කලාපයේ, පසුගිය අයිස් යුගයේ අවසානයේ ඇති වූ දේශගුණික විපර්යාසයන් ධාන්‍ය වර්ග වැනි වාර්ෂික ශාක සඳහා අනුග්‍රහය දක්වන සෘතුමය තත්ත්ව පැවති බව විශ්වාස කෙරේ. නැඟෙනහිර ආසියාව වැනි ප්‍රදේශවල ස්වභාවික ආහාර සම්පත් මත පීඩනය වැඩිවීම නිසා විකල්ප විසඳුම් සෙවීමට මිනිසුන්ට සිදු වූවා විය හැකිය.

මුල් කෘෂිකර්මය: සම්භවය

කිසිවිටෙකත් කෘෂිකර්මයේ නැගීම හුදකලා, සරල හෝ ක්ෂණික ඇරඹුමක් වූයේ නැත. ඉතිහාසයේ විවිධ කාලවලදී විවිධ භුගෝලීය කලාප ඇසුරේ විවිධ ශාක එකිනෙකට ස්වාධින ක්‍රියාවලියක් ලෙස ගෘහාශ්‍රිතකරණය කර ඇත. මීට වසර 10,000 සිට 15,000 දක්වා කාලයකට පෙර, මිනිසුන් ස්වභාවධර්මය ඇසුරේ ඔවුන්ගේ අවශ්‍යතා සඳහා හැඩගස්වා ගැනීමට පටන් ගත් අතර කෘෂිකර්මාන්තය පෘථිවිය වටා විවිධ ස්ථානවලින් මතු විය. එය ස්වාධීනව මතු වූ අතර මෙසපොතේමියාව, චීනය, දකුණු ඇමරිකාව සහ උප සහරා අප්‍රිකාව වැනි විවිධ ස්ථාන වලින් ව්‍යාප්ත වූ බව විද්වත් මතයයි. කෘෂිකර්මාන්තයේ උපත බොහෝ විට නව ශිලා විප්ලවය ලෙස හඳුන්වනු ලබන්නේ එය නව ශිලා යුගයට සමපාත වන බැවිනි. නව ශිලා යුගයට එම නම ලැබී ඇත්තේ පැලියොලිතික් යුගයට හෝ මධ්‍යශිලා යුගයට වඩා ශිලාමෙවලම් වඩාත් සිනිඳු හා පිරිපහදු කළ බැවිනි. මෙම මෙවලම් බොහොමයක් මුල් කෘෂිකර්මාන්තයට පහසුකම් සලසා ඇත. එමෙන් ම නවශිලා යුගයට අයත් ලෙස සැලකෙන ශිලාමෙවලම් බොහෝමයක්, රළු පොළොව සමග ඝට්ටනය වීමට තරම් දැඩි බවකින් යුක්ත වීම, මානවයාට පොළොව කොටා පස පෙරලා කෘෂිකර්මාන්තය ආරම්භ කිරීමට සානුබල ලබාදුනි.

ශාක හා සතුන් ගෘහාශ්‍රිතකරණය කිරීම ඔවුන්ගේ බාහිර ස්වරූපයෙන් මෙන්ම ජානමය වෙනස්කම් ඇති කළේය; ජීවියෙකු වනරූපී හෝ ගෘහාශ්‍රිත වූවෙක් ද නැති ද යන්න තීරණය කරනු ලබන්නේ ප්‍රධාන වශයෙන් ම එවැනි බාහිර හෝ ජානමය වෙනස්කම් පැවතීම හෝ නොපැවතීම පදනම් කරගෙන ය. එවැනි සාක්ෂි මත පදනම්ව, දඩයම් කිරීම සහ එක්රැස් කිරීමේ සිට කෘෂිකර්මාන්තය දක්වා වූ පැරණිතම සංක්‍රමණයන්ගෙන් පළමුවැන්න ලෙස නිරිතදිග ආසියාවේ අදින් වසර 14,500 ත් 12,000 ත් අතර කාලසීමාවක් ලෙස හඳුනාගෙන ඇත. පුරාශිලා යුගයේ අවසානයේ සිට මුල් පශ්චාත් ග්ලැසියර කාලය දක්වා වාසය කළ සහ ඔවුන්ගේ පූර්වගාමීන්ට වඩා කුඩා ශිලාමෙවලම් (ක්ෂුද්‍ර ශිලාමෙවලම්) භාවිතා කළ අභිපුරාශිලා (Epipalaeolithic) යුගයට අයත්  ජනයා ලෙස හැඳින්වෙන කණ්ඩායම් විසින් එය ක්‍රියාත්මක කරන ලදී. ලෙවන්ට් හි පිහිටි අභිපුරාශිලා සංස්කෘතියක් වන නටුෆියන්වරු (Natufian) සතුව ශිලාමය දෑකැත්ත තිබූ අතර කැළෑ බාර්ලි (Hordeum spontaneum) වැනි බොහෝ ශාක බහුලව ලෙස එකතු කරන ලදී. නැඟෙනහිර සශ්‍රීක චන්ද්‍රවංකයේ (Fertile Crescent), ගැසල් (Gazella species) සහ වල් එළුවන් සහ බැටළුවන් දඩයම් කළ අභිපුරාශිලා ජනයා, පශු සම්පත් ලෙස එළුවන් සහ බැටළුවන් ඇති කිරීමට පටන් ගත් නමුත් ගැසල් සතුන් ඒලෙස හීලෑ නොකළේ ය. මේ අනුව අදින් වසර 12,000- 11,000 පමණ වන විට බොහෝ ශාකවල ගෘහාශ්‍රිතකරණය කරන ලද ආකෘති දිස් වූ අතර, අදින් වසර 10,000 පමණ වන විට ගෘහාශ්‍රිතකරණය කරන ලද සතුන් ලොව විවිධ ප්‍රදේශවල පෙනී සිටියේ ය. පැරණි ලෝකයේ වෙනත් තැන්වල පැරණිතම කෘෂිකර්මාන්තය පිළිබඳ පුරාවිද්‍යාත්මක වාර්තාව අප්‍රසිද්ධ නමුත් අදින් වසර 8500-8000 වනවිට මෙනේරි (Setaria italica සහ Panicum miliaceum) සහ සහල් (Oryza sativa) නැගෙනහිර ආසියාවේ ගෘහාශ්‍රිතකරණයට ලක් වී තිබිණි. අමරිකානු මහද්වීපය සැලකූ විට, ස්කොෂ් (Cucurbita pepo සහ C. moschata) ගෘහාශ්‍රිත ස්වරූපයෙන් දකුණු මෙක්සිකෝවේ සහ උතුරු පේරු හි අදින් වසර 10,000-9000 පමණ දක්වා කාලයේ දී ස්ථාපිත විය. ඉන්පසුව අදින් වසර 5000-3000 පමණ වන විට නැගෙනහිර උතුරු ඇමරිකාවේ සහ නිරිතදිග එක්සත් ජනපදය බවට පත්වන ආදිවාසී ජනතාව කෘෂිකර්මාන්තයට යොමු වෙමින් සිටියහ. සාරාංශයක් ලෙස, ශාක හා සත්ත්ව හීලෑ කිරීම සහ එබැවින් කෘෂිකර්මාන්තය විවිධ ස්ථානවල සිදු කරන ලදී, ඒ සෑම එකක්ම අනෙකාගෙන් ස්වාධීන විය.

දඩයම් කිරීම හා ආහාර එකතු කිරීමට සිදුවූයේ කුමක් ද?

ව්‍යුහ විද්‍යාත්මකව නූතන මානවයා අදින් වසර 45 000- 50 000කට පමණ පෙර අප්‍රිකාවෙන් පිටව යන තෙක්, ආහාර රැස් කිරීම හෝ ආහාර සෙවීම අවසාන ග්ලැසියර යුගයේ අවසානය දක්වා එනම් ආසන්න වශයෙන් අදින් වසර 12 000ක් පමණ වන තෙක් ඔවුන්ගේ සංස්කෘතියේ ආධිපත්‍යය දැරීය. මෙකී දඩයම්කරුවන් හා අන්න ගවේෂකයින් බහුල සමාජයක සාමාජිකයින් ක්‍රියාශීලී ජීවන රටාවන් සහ විවිධ මස් සහ ශාක නිෂ්පාදන වලින් ලබාගත් පුළුල් පරාසයක ප්‍රෝටීන, මේද සහ කාබෝහයිඩ්‍රේට් අඩංගු විවිධ ආහාර වලින් ප්‍රතිලාභ ලැබූ බව ඔවුන්ගේ අස්ථි අවශේෂ ආශ්‍රයෙන් සනාථ වී ඇත. තවදුරටත් ඔවුන් හෝමෝ ගණයේ සංස්කෘතික පරිණාමයට අනන්‍ය වූ ආහාර සෙවීම, දඩයම් කිරීම සහ ආහාර සැකසීම හා සම්බන්ධ සම්පත් සහ මෙවලම් තාක්ෂණයන් ද බෙදා ගත්හ. කෙසේ වෙතත්, මෙම පුද්ගලයින්ම ආහාර ගබඩා කිරීමට නොහැකි වීම, දඩයම් කිරීමේ අන්තරායන් සහ නව ආහාර ප්‍රභවයන්ට අනුවර්තනය වීමේ අවශ්‍යතාවයට හේතු වන සෘතුමය වෙනස්කම් වලින් පීඩා විදින ලදී. මේ අනුව අදින් වසර 4500 සිට 12 000ක අතර කාලයේ දී ලොව එකිනෙකට ස්වාධීන ප්‍රදේශ කීපයක කෘෂිකර්මාන්තය වැඩිදියුණු කිරීම මගින් ආහාර සුරක්ෂිතතාවය හා ආහාර සෙවීම හා සම්බන්ධ අවදානම සහ අවිනිශ්චිතතාවය අවම කරගැනීමට ඔවුන් කටයුතු කර ඇත.

බොහෝ දඩයම් කරන්නන් මුලින් මිශ්‍ර ආර්ථිකයන් අනුගමනය කළ අතර එමඟින් ඔවුන්ගේ දඩයම්-එකතු කිරීමේ ජීවන රටාවට ඇතැම් භෝග හෝ පශු සම්පත් එකතු කළහ. කෘෂිකර්මාන්තයට සංක්‍රමණය වීමට ප්‍රධාන සාධක කිහිපයක් බලපාන්නට ඇත. මෙම ප්‍රගතිය ආහාර නිෂ්පාදනයේ දියුණුව සඳහා අත්‍යවශ්‍ය වූ අතර ගොවිතැනට පහසු සංක්‍රමණයක් ඇති කළේය. එම කරුණු පහත පරිදි වේ,

• සම්පත් (වන ශාක විශේෂ, සත්ව ගොදුරු) අඩු වීමත් සමඟ දඩයම් කිරීම සහ එකතු කිරීම ආර්ථික වශයෙන් අඩු ප්‍රතිලාභයක් බවට පත් විය.
• අවසාන ග්ලැසියර කාලයේ දී දේශගුණික විපර්යාස හේතුවෙන් ශාක හා සතුන් නව පරිසරයකට සංක්‍රමණය වීම.
• ආහාර සපයන්නන් විසින් ශාක බීජ එකතු කිරීම, ආහාර සැකසීම සහ ගබඩා කිරීමේ තාක්ෂණයන් දියුණු කිරීම.
• ද්‍රව්‍යමය සම්පත් ඒකරාශී කිරීම (මෙවලම් හා ආහාර), දරුවන් ඇතිදැඩි කිරීම යන කරුණු සංචාරක ජීවන රටාවක් වෙනුවට ස්ථිරවාසීතාවය දිරිමත් කිරීම.

කෘෂිකර්මාන්තය ලෝක ව්‍යාප්ත යැපුම් ක්‍රමය වන නමුත්, තවමත් ප්‍රජාවන් කිහිපයක් ආහාර සොයා ගැනීම පදනම් කරගත් ආර්ථිකයක් රඳවා ගැනීමට කටයුතු කර ඇත. මෙම කණ්ඩායම් දුෂ්කර කාලවලට සූදානම් වීම සඳහා ආහාර ගබඩා කිරීම සහ අවට ආහාර සොයා ගන්නා කණ්ඩායම් සමඟ ඥාති සබඳතා ඇති කිරීම මගින් අවිනිශ්චිතතාවයේ අවදානම අවම කරගැනීමට කටයුතු කර ඇත. මේ සදහා උදාහරණයක් ලෙස දකුණු අප්‍රිකාව, බොට්ස්වානා සහ නැමීබියාව යන ප්‍රදේශවල ජීවත්වන කලහාරි හි සැන් ජනතාව දැක්විය හැකි ය. මෙම දුෂ්කර භූගෝලීය ප්‍රදේශ තුළ, සැන් ගෝත්‍රික මිනිසුන් වනසතුන් දඩයම් කිරීමෙන් සහ විවිධ මුල් සහ අල එකතු කිරීමෙන් වර්තමානය දක්වාම නොනැසී පැවත ඒ. කෙසේ වෙතත්, මෑතකදී මෙම කණ්ඩායම්වල ආර්ථික පැවැත්ම තර්ජනයට ලක්ව ඇත්තේ ඔවුන්ට අයත් පාරම්පරික භූමි ප්‍රමාණය අඩු කිරීම හේතුවෙන්, හා ගොවිබිම් ආක්‍රමණය හේතුවෙනි.

කෘෂිකර්මාන්තයේ මූලාරම්භය පිළිබඳ න්‍යායේ වර්ධනය

මානව විශේෂයක් ලෙස අපගේ පැවැත්මෙන් 95% කට වඩා වැඩි ප්‍රමාණයක මූලික යැපුම් උපාය මාර්ගය වූයේ දඩයම් කිරීම සහ රැස් කිරීම ය. වගා කරන ලද ආහාර නිෂ්පාදනයට වඩා මැනවින් හිතකර ලෙස පෙනෙන මෙම සාර්ථක උපාය මාර්ගය අත්හැරීමට මිනිසුන් පෙලඹවූයේ කුමන සාධකය ද? එය ඒකපාර්ශවීය විය නොහැකි ය, බොහෝවිය බහුපාර්ශවීය කරුණු සම්පිණ්ඩනයෙන් මානවයා එතැනට යොමු කළා විය හැකි ය. එනම්, ස්වාභාවික (දේශගුණික විපර්යාස, වන සත්තව විශේෂ හිඟකම සහ ඒවා ආරක්ෂා කිරීමට දරන උත්සාහය, වැඩිවන ජන ඝනත්වය) හෝ සංස්කෘතික (දරුවන් ඇති දැඩි කිරීම සඳහා කැමැත්තක් දැක්නීවම, ආහාර එක්රැස් කිරීම, සමුච්චය කිරීම හරහා ගොඩනැංවෙන සමාජ බලය වෙත ආකර්ෂණය වීම) යන සාධක කිහිපයක් විද්වතුන් විසින් යෝජනා කර ඇත. මේ සදහා දායක වන සාධක කුමක් වුවත්, ක්‍රියාවලිය ක්‍රමානුකූලව සිදු වූ අතර, මුලදී යැපුම් මාර්ග දෙක ද්විත්ව උපාය මාර්ගයක් ලෙස (සමහර හුදකලා මානව කණ්ඩායම්වල තවමත් අඩුවැඩි වශයෙන් පවතී) භාවිතයේ පවත්වා ගෙන යන ලදී.

ගෘහාශ්‍රිතකරණය යනු මානව කෘෂිකාර්මික නිකේතනවලට අනුවර්තනය වීම සඳහා තෝරා ගැනීමේ ක්‍රියාවලියක් ලෙසත්, එම ක්‍රියාවලියේ යම් අවස්ථාවක දී කැපී පෙනන ලෙස මානව මැදිහත්වීමක් දර්ශනය වන ක්‍රියාකාරකමක් ලෙසත් අර්ථ දැක්වේ. ගෘහස්ථකරණය හඳුනාගැනීමේ නිර්ණායක ශාක හා සතුන් සඳහා සැලකිය යුතු ලෙස වෙනස් වේ. මෙකී තෝරා ගැනීමේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ශාකවලට ඉතා ඉක්මනින් වෙනස් රූප විද්‍යාත්මක වෙනස්කම් පෙන්විය හැකි අතර, ප්‍රජනන කාලය වැඩි වීම නිසා සතුන් එවැනි වර්ධනයන් ඉදිරිපත් කිරීමේදී ඉතා මන්දගාමී වේ. ශාක ගෘහාශ්‍රිතකරණය සඳහා පුරාවිද්‍යාත්මක සාක්ෂි පැමිණෙන්නේ ශාක රූප විද්‍යාව, බීජ හැඩය, බීජ ප්‍රමාණය, පරාග ව්‍යුහය සහ ශාක සැකසීමට භාවිතා කරන මෙවලම්වල වෙනස්වීම් මගිනි. බොහෝ අවස්ථාවන්හීදී, ශාක ගෘහාශ්‍රිතකරණය සඳහා සාක්ෂි පැහැදිලිවම නිරීක්ෂණය කළ හැකි වන අතර, ගෘහාශ්‍රිත විශේෂ පැහැදිලිවම ඔවුන්ගේ මුල් වනගහනයන්ගෙන් වෙනස් වේ. ගෘහාශ්‍රිතකරණයේදී සිදු වූ බොහෝ වෙනස්කම් චර්යාත්මක වන අතර රූප විද්‍යාත්මක නොවන බැවින් සත්ව හීලෑ කිරීම සඳහා සාක්ෂි තහවුරු කිරීම වඩා දුෂ්කර ය. කෙසේ වෙතත්, දිගු කලක් තෝරාගත් අභිජනනයෙන් පසුව, සතුන් ගෘහාශ්‍රිතකරණයට අදාළ අස්ථි වෙනස්වීම් පෙන්විය හැකිය.

කෘෂිකාර්මික යැපුම් සංවර්ධනය පිටුපස ඇති මානව සංජනනය විද්වතුන් විසින් බොහෝ කලක් තිස්සේ පර්යේෂණ පවත්වා ඒවා පිළිබද විදග්ධ වාදවිවාද ගොඩනගා ඇත. ප්‍රධාන න්‍යායන් දෙකක් ලෙස දේශගුණික විපර්යාස සහ ජන ඝනත්වය වැඩි වීම බොහෝ දුරට සාධාරණ හේතූන් ලෙස ගිණිය හැකි ය. මානවයාගේ සංස්කෘතික සංවර්ධනයට දේශගුණික විපර්යාසවල බලපෑම් වසර ගණනාවක් තිස්සේ විවාදයට භාජනය වී ඇති මාතෘකාවකි; කෙසේ වෙතත්, මානවයාගේ කෘෂිකාර්මික සංක්‍රාන්තිය පිළිබඳ වඩාත්ම පිළිගත් පැහැදිලි කිරීම නම්, වඩාත් ස්ථාවර දේශගුණයක් ගොවිතැනේ මූලාරම්භයට පහසුකම් සැලසූ බවයි. මීට අමතරව, දේශගුණික විපර්යාස සහ මිනිසුන් දඩයම් කිරීම ආහාර ප්‍රභවයක් ලෙස භාවිතා කරන ලද වනසතුන් වඳ වී යාමට හේතු වන්නට ඇත. මෑතකාලීනව සිදුවී ඇති විද්‍යාත්මක අධ්‍යයන පෙන්වා දී ඇත්තේ මීට වසර 12 000 කට පමණ පෙර දකුණු ඇමරිකාවේ වනසතුන් වඳවීම්, මානව පැවැත්ම හා දේශගුණික උෂ්ණත්වය ඉහළ යාම සමග සමපාත වූ බවයි.

පුරාවිද්‍යාඥයින් සහ පුරාශාකවිද්‍යාඥයින් සංඛ්‍යාව වැඩි වීමත් සමඟ මුල් කෘෂිකාර්මික ජනාවාස පිළිබද කතිකාවත හා න්‍යායන් සහ කෘෂිකර්මාන්තයේ මූලාරම්භය පිළිබද දැනුම් පද්ධතිය සැලකියයුතු ආකාරයෙන් වර්ධනය වී ඇත. එනම්, පුරාවිද්‍යාඥයින් සංඛ්‍යාව වැඩි වීම, කැණීම් සංඛ්‍යාව ඉහළ යාමට හේතු වී ඇති අතර ඒ හරහා අනාවරණය කරගත් තොරතුරු අනුව කෘෂිකර්මාන්තයේ මූලාරම්භය සඳහා යෝජිත මධ්‍යස්ථාන සංඛ්‍යාව කාලයෙන් කාලයට වෙනස් විය. උදාහරණයක් ලෙස වර්ෂ 1971 වන විට සොයාගෙන තිබුණේ කෘෂිකාර්මික මූලාරම්භක මධ්‍යස්ථාන 3 ක් පමණක් වූ අතර, 2010 වන විට එම සංඛ්‍යාව අවම වශයෙන් කෘෂිකාර්මික මූලාරම්භක මධ්‍යස්ථාන 24 දක්වා ඉහළ ගොස් ඇත. ඒ අනුව නිරායාසයෙන් මෙම කෘෂිකාර්මික මූලාරම්භක මධ්‍යස්ථාන සංඛ්‍යාව වැඩි වන විට, ඒවාට අදාල කාලානුක්‍රමය සහ ගෘහාශ්‍රිත කරන ලද වන විශේෂවල අනන්‍යතාවය පිළිබඳ විවාදය තවත් දළු ලා වැඩෙන්නට විය. කෙසේවෙතත් වර්තමානය දක්වාම නොවෙස්වී ආ මතය වන්නේ ශාක හා සතුන් ගෘහාශ්‍රිතකරණය අතීත මිනිසුන්ගේ ජීවන රටාවේ මූලික වෙනසක් ඇති කළත් එය ඉතා මන්දගාමී ක්‍රියාවලියක් බවයි. උදාහරණයක් ලෙස චීනයේ දී ගෘහාශ්‍රිතකරණය කරන්නට ඇතැයි සොයාගෙන ඇති වී, එම ගෘහාශ්‍රිතකරණ ක්‍රියාවලිය සම්පූර්ණ කිරීම සදහා අවම වශයෙන් වසර 3000ක කාලයක් ගත් බව මෑතකදී සිදුකරන ලද පුරාවිද්‍යාත්මක පර්යේෂණ තුළින් තහවුරු වී ඇත.

දඩයමේ සිට ශාක හා සතුන් ගෘහාශ්‍රිතකරණය දක්වා සිදු වූ සංක්‍රමණය විප්ලවයක් ලෙස හැඳින්වුවද, එම සංක්‍රාන්තිය වේගයෙන් සිදු නොවූ අතර ආර්ථිකයේ, දේශපාලනයේ, ජනගහන ප්‍රමාණය වැඩිවීම වැනි ක්ෂණික වෙනස්කම් ඇති නොවූ බවට සාක්ෂි පැහැදිලිව දැක්විය හැකි ය. මීට අමතරව, මෙම අවසාන වෙනස්කම් විවිධ ස්ථානවල සහ විවිධ සංස්කෘතීන් අතර එකම වේගයකින් හෝ වේලාවකින් සිදු නොවුණු බව ද විශ්වාසයෙන් යුතුව පැවසිය හැකි ය.

මුල් කෘෂිකාර්මික බිම්

බොහෝ පර්යේෂකයින්ගේ අදහස් වන්නේ කෘෂිකාර්මික විප්ලවය අවම වශයෙන් ලොව පුරා විවිධ ස්ථාන 11 ක දී, එකිනෙකට වෙනස් කාල පරිච්ඡේද දෙකක් සමඟ ස්වාධීනව වර්ධනය වූ බවයි: ඉන් පළමුවැන්න ලෙස අදින් වසර 12 000- 9000 කට පෙර හොලොසීන අවධියේ හා  (අවසාන අයිස් යුගයේ සිට කාලය) දෙවැනන ලෙස අදින් වසර 7000-4000 අතර මැද හොලොසීන අවධිය ගත හැකි ය. වසර 12000 කට පමණ පෙර, පැලියොලිතික් යුගය අවසන් වී හොලොසීන යුගය ආරම්භ විය. මුල් පැලියොලිතික යුගයේදී, දඩයම්කරුවන් ශාක වගා කිරීමට උත්සාහ කර ඇතත්, ඔවුන්ගේ උත්සාහය අසාර්ථක වූයේ ආන්තික සහ වේගවත් දේශගුණික විචලනයන් විසින් උරුම කර දෙනලද කටුක දේශගුණික තත්ත්ව නිසාවෙනි. හොලොසීන යුගය ආරම්භ වීමත් සමඟ උෂ්ණත්වය ඉහළ යාම, ග්ලැසියර දියවීම, මුහුදු මට්ටම ඉහළ යාම සහ පරිසර පද්ධති නැවත සකස් කිරීම සිදු වියෙන් ගොවිතැනට සුදුසු උණුසුම් පරිසරයක් නිර්මාණය විය. එනම් ක්‍රමයෙන් උණුසුම් වූ හොලොසීන‍ෙය් වූ කාබන්ඩයොක්සයිඩ් බහුල පරිසරය ගොවීන්ට අවශ්‍ය බෝග සාර්ථකව වගා කිරීමට ඉඩ සලසා දිණි.

කෘෂිකාර්මික භාවිතය පිළිබද ව වූ තවත් න්‍යාය කිහිපයක් ද විද්‍යාඥයින් විසින් යෝජනා කර ඇත. ඒ අනුව කෘෂිකර්මාන්තයේ දියුණුව පැහැදිලි කරන එක් පුලුල් උපකල්පනයක් නම්, වැඩිවන ජන ඝනත්වය සහ සීමිත ආහාර සම්පත් ප්‍රජාවන් වෙනත් ආහාර නිෂ්පාදන ක්‍රම ගවේෂණය කිරීමට හේතු වූ බවයි. තවත් න්‍යායක් මගින් යෝජනා කරන්නේ ආහාර සුරක්ෂිතතාවය සදහා සානුබල සැපයූ වැඩි අස්වැන්නක් ලබා ගැනීමේ ආශාව විසින් ද අතීත මානවයා වැඩිවශයෙන් ශාක ගෘහාශ්‍රිතකරණයට යොමුකරන්නට ඇති බවයි. කෘෂිකර්මාන්තයේ ආරම්භය සඳහා දේශගුණික විපර්යාස බොහෝ විට ප්‍රධාන උත්ප්‍රේරකයක් විය. මධ්‍යස්ථ උෂ්ණත්වය සහ දේශගුණික ස්ථායීතාවය ගොවිතැන ආරම්භ කිරීමට පහසුකම් සපයන තත්ත්ව නිර්මාණය කළේය. මේ අනුව ආහාර නිෂ්පාදනය විසින් ජනගහන වැඩිවීමක් සහ ඊට සමගාමී ව නගර සංවර්ධනය ද සිදුවිය. කෙසේ වෙතත්, ජනගහනය වැඩිවීම කෘෂිකර්මාන්තයේ අවශ්‍යතාවයට හේතු වූයේද නැතහොත් කෘෂිකර්මාන්තය විශාල ජනගහනයක් ඇති කළේද යන්න තවමත් විවාදාත්මක ය.

මනුෂ්‍යත්වයේ කතාන්දරය: මානව පරිණාමය

1. මානව පරිණාමයේ ගමන 1: මනුෂ්‍යත්වයේ ආරම්භය
2. මානව පරිණාමයේ ගමන 2- මනුෂ්‍යත්වයේ මූල බීජ: මුල් වානර මානවයින් හා ඔස්ට්‍රලෝපිතිකස් ගණය
3. මානව පරිණාමයේ ගමන 3- මුල් හෝමෝ සාමාජිකයින්: හෝමෝ හැබිලිස් හා හෝමෝ ඉරෙක්ටස්
4. මානව පරිණාමයේ ගමන 4: හෝමෝ නියැන්ඩතාල් මානවයා
5. මානව පරිණාමයේ ගමන 5: මානව නූතනත්වය: හෝමෝ සේපියන් මානවයාගේ සම්භවය
6. මානව පරිණාමයේ ගමන 6: මානව විවිධත්වය හා නව මානව විශේෂ
7. මානව පරිණාමයේ නොනවතින සංවාදය‍ 7: නූතන මානවයා අප්‍රිකාවෙන් පිට වී යාම
8. මානව පරිණාමයේ නොනවතින සංවාදය‍ 8: නූතන මානවයා නවලොව ජනාවාසකරණය කිරීම  
9. මානව පරිණාමයේ නොනවතින සංවාදය‍ 9: මුල් කෘෂිකර්මය හා කෘෂිකාර්මික ජනාවාස

වැඩිදුර කියවීම්

• Lee R, Daly R. The Cambridge encyclopedia of hunters and gatherers. Cambridge, UK: Cambridge University Press; 1999. 1–22.
• Lieberman D. The story of the human body: evolution, health, and disease. Pantheon Books; 2013. 67–298.
• Smith B. The emergence of agriculture. New York: Scientific American Library; 1995. 1–208.
• Rindos D. The origins of agriculture: an evolutionary perspective. Orlando: Academic Press; 1984. 1–285.
• Barnard A. Anthropology and the Bushman. Oxford: Berg; 2007. 4–7.
• Campbell BG, et al. Humankind emerging. 9th ed. Boston, MA: Pearson; 2006. 443–4.
• Diamond J. Guns, germs, and steel: the fates of human societies. W. W. Norton & Company; 2005. 83–292.
• Conner SE, Kvavadza EV. Modelling late quaternary changes in plant distribution, vegetation and using pollen data from Georgia, Caucasus. J Biogeogr 2009;36: 529–45.
• Byrd BF. Reassessing the emergence of village life in the Near East. J Arch Res 2005;13:231–90.
• Metcalf J, et al. Synergistic roles of climate warming and human occupation in Patagonian megafaunal extinctions during the Last Deglaciation. Sci Adv 2016;23-35.

නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ දී පරිණාමය වූ නූතන මානවයා අප්‍රිකාවෙන් පිටවී යන්නේ අදින් වසර 150, 000කට පමණ පෙර අවධියේ ය. මෙම සංක්‍රමණය වාර දෙක තුනකදී වෙනස් කණ්ඩායම් මඟින් සිදුකළ බවට විද්වතුන් මත පළ කර ඇත. ඒ සඳහා ශිලා මෙවලම්, මානව ෆොසිල, මාතෘසංචිත ජාන (mtDNA) හා Y-Chromosome සාධක උපයෝගී කරගැනිණි. අප්‍රිකාවෙන් පිටවී යාමේ න්‍යායේ තත්වය මෙය වුවද, ඊට පරිබාහිරව ගොඩනැගී ඇති තවත් මානව ජනාවාසකරණය පිළිබඳ විද්‍යාත්මක අකෘතීන් සලකා බැලීමේ දී මානවයාගේ බහුප්‍රාදේශීය පරිණාමය (Multiregional Hypothesis: Human Evolutionary Theory) පිළිබඳ කතිකාවත වැදගත් වේ. මෙම බහුප්‍රාදේශීය පරිණාමය වීමේ මතයේ දී එලෙස වාර දෙක තුනකදී පිට වී යාම අවශ්‍ය නොවූ අතර, එක් වරක් පමණක් අප්‍රිකාවෙන් පිටවූ මානවයා ලොව විවිධ ප්‍රාදේශීය කලාපවල විවිධ කාලගුණික හා දේශගුණ තත්ත්ව යටතේ දීර්ඝකාලීනව හුදකලා වීම හේතුවෙන් එකිනෙකට වෙනස් මානව විශේෂ බවට පරිවර්තනය වී ඇති බව ඉදිරිපත් කෙරේ. ඒ අනුව පැහැදිලි වන්නේ පළමු මානව විශේෂය බිහි වූයේ වසර මිලියන දෙකකට පමණ ඉහතදී වන බවත් ඉන්පසුව සිදුවුණු පරිණාමය එම තනි මානව විශේෂයේ පසුකාලීන පරිවර්තන බව ය. එහි දී අප්‍රිකානු යුරෝපීය ආසියානු හා ඕස්ට්‍රේලියානු භූගෝලීය ප්‍රදේශ මානවයින් පරිණාමය වූ කේන්ද්‍ර ලෙස සලකන බැවින් මෙම න්‍යාය සඳහා බහුකේන්ද්‍රීය පරිණාමවාදය හෙවත් polycentric evolution ලෙස ද හැඳින්වේ (Thoma, 1973). මේ සඳහා ප්‍රබල පුරාවිද්‍යාත්මක සාධක හමුවූ ස්ථානයක් ලෙස දකුණු ග්‍රීසියේ අපිඩිමා ගුහාව දැක්විය හැකි අතර, එහි දී අනාවරණය කරගන්නා ලද මිනිස් හිස්කබල් දෙකකින් පළමුවන හිස්කබලින් අදින් වසර 17, 000ක් හා දෙවන හිස් කබලින් 210, 000ක කාලනිර්ණ ලබාගෙන ඇත. ඒ අනුව පළමුවන හිස්කබලින් නියැන්ඩතාල් මිනිසුන්ගේ කායච්ඡේද විද්‍යාත්මක ලක්ෂණ හුරුවක් හා දෙවන හිස්කබලින් නූතන මානවයාගේ ප්‍රාථමික කායච්ඡේද විද්‍යාත්මක ලක්ෂණ ප්‍රකට වේ. තවදුරටත් එමඟින් ජනගහන දෙකකට අයත් නූතන මානවයින් එම පුරාක්ෂේත්‍රය පරිහරණය කර ඇති බවට පර්යේෂකයින් පෙන්වා දෙන්නේ අප්‍රිකාවෙන් වාර කීපයකදී නූතන මානවයා පිටවූ බවට වන න්‍යාය ශක්තිමත් කරමිනි (Harvati et al., 2019).

නවලොව ජනාවාසකරණය සදහා මානවයා අප්‍රිකාවෙන් පිටවී යාම

නවලොව ජනාවාස කිරීමට පෙර මානවයා අප්‍රිකාවෙන් පිට වී යන්නේ අප්‍රිකාවේ ඊසාන පෙදෙසේ වූ රතු මුහුදු මුවදොරට ඉහළින් අරාබියට හා දකුණු ආසියාවට ය. එය අදින් වසර 50, 000 (Mellars, 2006) හෝ 70, 000කට ඉහත දීය. බුල්බෙක් ප්‍රකාශ කරන්නේ නූතන මානවයා අප්‍රිකාවේ සිට ඉන්දියන් සාගරයේ උතුරුතීරය ඔස්සේ නැගෙනහිර දෙසට සංක්‍රමණය වීම අදින් වසර 75, 000ක් තරම් අතීතයකට ඇද දැමිය හැකි බවයි (Bulbeck, 2007). මෙම පර්යේෂණවලින් ලද ප්‍රතිඵල අනුව අප්‍රිකාවෙන් නික්මුණු මානවයා ඉතා සීඝ්‍රව වෙරළ තීරය ඔස්සේ දකුණු ආසියාවට ගිණිකොණදිග ආසියාවට, ඉන්දුනීසියාවට, මැලේසියාවට හා අනතුරුව අන්දමන් දූපත් කරා පැමිණියේ අවම වශයෙන් අදින් වසර 55, 000කට පෙර වුවද එය අදින් වසර 60, 000- 65, 000ක් දකවා වුවද විය හැකි බව විද්වතුන්ගේ එකඟතාවයි. නමුත් 2017 වසරේ දී මොරොක්කෝවේ පුරාවිද්‍යාත්මක කැණීම්වලින් අනාවරණය වී ඇත්තේ කායච්ඡේද විද්‍යාත්මකව නූතන මානවයා අදින් වසර 315, 000කට ඉහත දී මොරොක්කෝවේ වාසය කර ඇති බවය (Hublin et al., 2017).

ලෝකයේ අනෙකුත් ප්‍රදේශවලට සාපේක්ෂව ඕස්ට්‍රේලියාව හා අමරිකානු ප්‍රදේශය හෙවත් නව ලෝකය ජනාවාස වන්නේ තරමක් ප්‍රමාදව ය. එනම් එම ප්‍රදේශ බොහෝවිට මෑතකාලීන ප්ලයිස්ටොසීනයේ දී ජනාවාසකරණය වූ බවට පුරාවිද්‍යාත්මක සාක්ෂි හමුවේ. දළ වශයෙන් ඕස්ට්‍රේලියාව අදින් වසර 60, 000 -50, 000කට පෙර හා අමරිකාව ගත්විට එහි මානව ජනාවාසකරණය අදින් වසර 22, 000 -16, 500 දක්වා ඉතාම මෑතකාලීන ප්ලයිස්ටොසීන අවධියට අයත් වේ.

ඕස්ට්‍රේලියානු මහද්වීපය ජනාවාසකරණය

ඕස්ට්‍රේලියාවත් ඒ අසල පිහිටි නිව්ගිනියාව හා ඒ ආශ්‍රිත දූපත්වලටත් නූතන මානවයාගේ පැතිරිම පිළිබඳව නොයෙක් මතවාද හා විවිදාපන්න කාරණා ශාස්ත්‍රීය ලෝකයේ නිරීක්ෂණය කළ හැකි ය. කෙසේ නමුත් ගිණිකොණදිග ආසියාව අදින් වසර 40,000ක් වන විට කායච්ඡේද විද්‍යාත්මකව නවීන මානවයා පදිංචි වී සිටි බව බෝනියෝ සරවක් හි නියා ගුහාවෙන් හමුවන මානව හිස්කබලෙන් සනාථ වේ (Barker et al., 2002). ඕස්ට්‍රේලියානු මහද්වීපය හා ආසන්න දූපත් ජනාවාසකරණයේ දී එහි භූගෝලීය පිහිටීම වැදගත් වේ. මීට වසර මිලියන 30කට ඉහතදී ඕස්ට්‍රේලියාව හා ආසියාව ගොඩබිම් දෙකක් ලෙස වෙන් වීම සිදුවිය. ආසියානු හා ඕස්ට්‍රේලියානු භූස්කන්ධ දෙක පහත සඳහන් පරිදි නිර්වචනය කළ හැකි ය. එනම්, සුන්දා ගොඩබිම් ස්කන්ධය (Sundaland) යනු මුහුදු මටට්ම් පහළ ගිය අවධියක දී ඉන්දුනීසියානු දූපත් හා බෝනියෝ දූපත් එක් වීමෙන් සෑදුණු අඛණ්ඩ භූස්කන්ධයයි. සාහුල් ගොඩබිම් ස්කන්ධය (Sahulland) යනු මුහුදු මටට්ම් පහළ ගිය අවධියක දී වර්තමාන ඕස්ට්‍රේලියානු දූපත් හා නිව්ගිනියානු දූපත් එක් වීමෙන් සෑදුණු අඛණ්ඩ භූස්කන්ධයයි. මෙම භූ ස්කන්ධ දෙක වෙන් වන්නේ අවම තරමින් අඩි 1000ක්වත් ගැඹුරු වොලස් සමුද්‍ර සන්ධියෙනි (Wallace Line). මුහුදු මට්ටම් එහි උපරිම අගය දක්වා පහළ බැස ගියද මෙම භූස්කන්ධ දෙපයින් තරණය කිරීම සිදුකළ නොහැකි ය. එනම් වර්තමානයේ දී පවා සැතපුම් 5කට ආසන්න ගැඹුරකින් යුක්ත ය. එය ප්ලයිටොසීනයේ දී පවා වෙන්ව පැවති බවට භූවිද්‍යා සාධක මඟින් අනාවරණය කරගත හැකි ය. ඕස්ට්‍රේලියානු මහාද්වීපයට නිව්ගිනියාව සහ ටස්මේනියාව එක් වූ ග්ලැසියර කාල පරිච්ඡේදයේදී මිනිසුන් මුහුදු මාර්ගයෙන් පැමිණි බව විද්වත් අදහසයි. එහි මහාද්වීපික වෙරළ තීරය ටිමෝර් මුහුද දක්වා බොහෝ දුරට විහිදී ගිය අතර, එය අරෆුරා මුහුද, කාපෙන්ටාරියා බොක්ක (Gulf of Carpentaria) සහ ටොරස් සමුද්‍ර සන්ධිය හරහා පුළුල් ගොඩබිම් පාලමක් මගින් සම්බන්ධ විය.

ගිණිකොණදිග ආසියාවේ සිට මහා ඕස්ට්‍රේලියානු භූස්කන්ධය දක්වා ගමන් කළ හැකි මුහුදු මාර්ග දෙකක් පිළිබඳව මේවන විට විද්වතුන් අතර යම් පිළිගැනීමක් ඇත. එයින් පළමුවැන්න බෝනියෝ දූපතේ නැගෙනහිර වෙරළින් ආරම්භ වී කුඩා දූපත් හරහා සුලවසි දූපත් තරණය කර කිලෝමීටර් 70ක් පමණ දුරගෙවාගෙන නිව්ගිනියාවට ළඟාවීමය. දෙවැන්න ජාවා දූපතෙන් ආරම්භ වී ටිමෝරය හරහා මහා ඕස්ට්‍රේලියානු භූස්කන්ධයේ වයඹදිග වෙරළට ළඟාවිය හැක. මෙය පහසුම මග ලෙස සැලකේ. මේ පිළිබඳව කෙරුණු වැඩිදුර පර්යේෂණවලින් දකුණු වොලස් සමුද්‍රසන්දියේ සිට වයඹ දිග ඕස්ට්‍රේලියාවට පිවිසීමේ හැකියාව තහවුරු කර ඇත. ඒ අනුව වර්තමානයේ වැඩිවශයෙන් ජලයෙන් යටවී ඇති නමුත් අදින්වසර 70,000- 100,000කට පෙර පැවති වාසය කළ හැකි දූපත් සමූහයක් පැවති බවත් ඒවා ටිමෝර් වෙරළට කිලෝමීටර් 87ක් දුරින් පැවති බව තහවුරු වේ. වැඩිදුරටත් මෙම පර්යේෂකයින් පෙන්වා දෙන්නේ ටිමෝර් සිට මෙම දූපත්වලට ළඟාවීමට හැකියාව අඩු බවත් මෝසම්කාලයකදී දින 4-7ක මුහුදු ගමනකින් පමණක් ඊට ළඟාවීමට හැකියාව ඇති බවත් ය. ජානවිද්‍යාත්මක දත්ත අනුව පුද්ගලයින් 72-100 ක් අතර වූ පුද්ගලින් ප්‍රමාණයකින් වයඹදිග ඕස්ට්‍රේලියාව ජනාවාසකරණය සිදුවී ඇති බව නිගමනය කර ඇත (Bird et al., 2018).

ස්කොට් කේන් විසින් වර්ෂ 2013 දී ප්‍රකාශ කරන්නේ ඕස්ට්‍රේලියානු මහද්වීපය ජනාවාස කිරීමේ පළමු රැල්ල ටෝබා ගිනිකන්ද පුපුරා යාමනිසා ඇති වූ සංසිද්ධීන් නිසා සිදුවන්නට ඇති බවත්, එය අදින් වසර 70,000කට පෙර සිදුවූයේ නම් ඒ කාලයේ දී මුහුදු මට්ටම පහළ යා හැකි බවත් ටිමෝර් දූපත හරහා මහා ඕස්ට්‍රේලියානු භූස්කන්ධය වෙත ප්‍රවේශ වියහැකි බවත් ය (Scott, 2013). නමුත් ඔවුන් අදින් වසර 50,000කට පෙර පැමිණියේ නම් මොලුක්කාස් දූපත් හරහා නිව්ගිනියාවට ලඟා වීමේ හැකියාව නිශ්චිත ය. නමුත් පසුගිය වසර 15,000ක කාලය තුළ මීටර් 50ක් පමණ භූස්කන්ධය ජලයෙන් යටවී ඇති හෙයින් නිශ්චිතව පැවසිය නොහැක (Scott, 2013).

කෙසේ නමුත් ඕස්ට්‍රේලියාව හා නිව්ගිනියානු දූපත් ජනාවාසකරණය වන්නේ මෑතකාලීන ප්ලයිස්ටොසීනයේ දී ය. එහි විද්‍යාත්මකව තහවුරු කරන ලද කාලනිර්ණය වන්නේ අදින්වසර 40,000ය. එම ජනාවාස කිරීම ද එකිනෙකට වෙනස් ජනගහණ දෙකක් විසින් වාර දෙකකදී සිදු කරනලද බවට ජීවවිද්‍යාත්මක සාධක මඟින් තහවුරු වී ඇත (Pagani et al., 2016). එනම් එහි පළමු ගණය ජාවා දූපතෙන් පැමිණි ඉරෙක්ටස් ජාන සමඟ ඥාති සබඳතා දක්වන මිනිසුන් කොට්ඨාසයක් ලෙස සැලකෙන අතර, දෙවැනි ගහණය බොහෝවිට චීනයෙන් පැමිණි පිරිසක් බවත් මතය වේ (Malaspinas et al., 2016; Mallick et al., 2016; Pettitt, 2005). නමුත් එය ජානවිද්‍යාත්මකව තහවුරු වුවද විලෙන්ද්‍රා විල (Willandra Lake) හා කව් වගුර (Kow Swamp) යන ප්‍රදේශවලින් හමුවී ඇති ආදිතම මානව ෆොසිල තුළින් එම වෙනස්කම් නාමකරණවිද්‍යානුකූලව (Taxonomically) හඳුනාගත නොහැකි ය.

1970 දශකයේදී කැණීම් කරන ලද තස්මේනියාවේ හා නිව්ගිනියාවේ පුරාක්ෂේත්‍ර තුළින් ඕස්ට්‍රේලියානු කලාපය ජනාවාසකරණය වීමේ නිශ්චිත දිනය ලෙස අදින් වසර 40,000 ප්‍රකාශයට පත්කර තිබේ. මහද්වීපික ඕස්ට්‍රේලියාව තුළ මෙම දිනයට පසුකාලීන කාලනිර්ණ දරන බොහෝ පුරාක්ෂේත්‍ර විද්‍යාඥයින් විසින් හඳුනාගෙන ඇත. නමුත් මුන්ගෝ විල (Lake Mungo) හා මලකුනන්ජා (Malakunanja) යන පුරාක්ෂේත්‍ර ඊටවඩා වැඩි කාලනිර්ණ දරයි. නව්වලබිලා ගුහාවෙන් ද අදින් වසර 50,000කට කාලනිර්ණය කර ඇති මානව සාධක හමුවී ඇත. එහිදී ගින්දර පාලනය කල බවට අඟු රුහා අළු අඩංගු ස්තරවලින් සනාථවේ. ගල් ආයුධ, ඊ හිස් හා සත්ත්ව අස්ථි හා මුහුදු බෙල්ලන්, ගුරුගල් පුරාවිද්‍යාත්මක කැණීම් තුළින් අනාවරණය කරගෙන ඇත. මෑතකාලීනව උතුරු ඕස්ට්‍රේලියාවේ Madjedbebe හි සිදු කරන ලද කැණීම් මඟින් ඇඹරුම්ගල්, ගුරුගල්, හා පරාවර්තක ආකලන (reflective additives) හා පොරෝ තල (hatchet heads) වැනි ශිලා මෙවලම් ඇතුළත් ස්තරය අදින් වසර 65,000ක් දක්වා කාලනිර්ණය කර ඇත (Clarkson et al., 2017; Gibbons, 2017). අමතරව රොබර්ට්ස් විසින් 1990 දී උතුරු ඕස්ට්‍රේලියාවේ මානව ජනාවාසකරණය පිළිබඳ සාධක අදින් වසර 50,000 දක්වා අයත්වන බව තාපසන්දීප්තතා කාලනිර්ණ තුළින් තහවුරු කර ඇත (Roberts et al., 1990).

ප්‍රාග්ඓතිහාසික මිනිසුන් ඕස්ට්‍රේලියාවේ ඊසානදිග වෙරළට පැමිණ ඇත්තේ අදින්වසර 30,000කට පමණ පෙර සිටය. එහි පරමට්ටා හා පෙන්රිත් වන පුරාවිද්‍යා ස්ථානවල සිදුකරන ලද කැණීම්තුළින් අනාවරණය කරගනෙ ඇත්තේ අඟුරු ස්ථර, ගල් ආයුධ හා ගින්දර පාලනය කළ ස්ථාන ය. පෙන්රිත් ස්ථානයේ බොරළු තැන්පතු අදින්වසර 45,000 සිට 50,000 දක්වා කාලනිර්ණය සිදුකර ඇත. බටහිර ඕස්ට්‍රේලියාවේ ස්වාන් නදි නිම්නයේ මානව ජනාවාසකරණය අදින් වසර 40,000ක් දක්වා දිවෙයි (Pearce & Barbetti, 1981). ගිනිකොණදිග ඕස්ට්‍රේලියාවේ ගින්දර පාලනය කිරීම් සම්බන්ධ ක්‍රියාකාරකම් අදින් වසර 120,000ක් දක්වා කාලයට අයත් බවට මත පල වී ඇත. මෙය මානව ක්‍රියාකාරකම් නියෝජනය කරන්නක් බවට මතපල වී ඇති අතර ඒ සඳහා වන සාක්ෂි දැඩි ලෙස අභියෝගයට ලක් වී ඇත. මීට අමතරව බටහිර ඕස්ට්‍රේලියාවේ රොට්නස්ට් දූපතේ තිබූ හමුවූ කහඳ හා කැල්ක්‍රේට් පතුරු ආයුධ අදින් වසර 50,000ක් දක්වා කාලනිර්ණය සිදුකර ඇත (Hesp et al., 1999). මෙම සාක්ෂිය අප්‍රිකානු හා වෙනත් ඕස්ට්‍රේලියානු ආදිවාසී මාතෘසංචිත ජාන (mtDNA) හා Y-Chromosome සමඟ සසඳා සිදුකරන ලද පර්යේෂණ මඟින් තහවුරු වී ඇත.

ඩෙවිල්ස් ලෙයාර් ගුහාව බටහිර ඕස්ට්‍රේලියානු වෙරළ තිරයට කිලෝමීටර් 5ක් ආසන්නව පිහිටි පුරාවිද්‍යා භූමියකි. ඒ තුළ උඳුන් භාවිතයට අදාල සාක්ෂි, අස්ථි හා ශිලා මෙවලම් නිරීක්ෂණය කල හැකි ය. අදින් වසර 50,000කට පෙර කාලයේ නිරිතදිග වෙරළ කලාපයේ අතීත මිනිසුන් වාසය කළ බවට මෙමඟින් සාක්ෂි සපයයි. එය ලංකාවේ ෆාහියන් ලෙනට සමාන කාලනිර්ණ දක්වන අතර, අදින් වසර 19,000 සිට 12,700 දක්වා කාලනිර්ණය කරන ලද ආභරණ භාවිතය පිළිබඳ සාක්ෂි ඇත. එම අස්ථි මෙවලම් මාසුපිල් සතුන්ගේ ගාත්‍රා අස්ථි කුඩා කොටස්වලට කඩා රළුමතුපිටක් මත ඇතිල්ලීමෙන් නිෂ්පාදනය කර ඇත. මෙම පුරා වස්තු ඕස්ට්‍රේලියාවේ සංකේතාත්මක මානව හැසිරීම් පිළිබඳ පැරණිතම සාක්ෂි ලෙස ගිණිය හැකි ය (Turney et al., 2001). ඕස්ට්‍රේලියානු ජෛව විවිධත්වය හා උරුමය පිළිබඳ විශිෂ්ටතා පිළිබඳ ඕස්ට්‍රේලියානු පර්යේෂණ කවුන්සිලයේ පර්යේෂකයන් විසින් 2021 දී කරන ලද අධ්‍යයනයකින් ඕස්ට්‍රේලියානු මහාද්වීපය හරහා දකුණු තස්මේනියාව වෙත ගමන් කළ හැකි සංක්‍රමණික මාර්ග සිතියම් ගත කර ඇත. ප්‍රධාන භූමිය ඇතුළත් මෙම ආකෘති නිර්මාණය පදනම් වී ඇත්තේ පුරාවිද්‍යාඥයින්, මානව විද්‍යාඥයින්, පරිසර විද්‍යාඥයින්, ජාන විද්‍යාඥයින්, දේශගුණ විද්‍යාඥයින්, භූ විද්‍යාඥයින් සහ ජල විද්‍යාඥයින්ගේ දත්ත මත වන අතර, ආකෘති නිර්මාණය ඇත්තේ පුරාවෘත්ත ඇතුළු ආදිවාසී ජනයාගේ වාචික ඉතිහාසය හා ඕස්ට්‍රේලියානු පර්වත සිතුවම් කලාව සහ භාෂාමය විද්‍යාව සමඟ සංසන්දනය කරමින් ය (Crabtree et al., 2021) .

ඕස්ට්‍රේලියාව ජානාවාසකරණය කිරීමේ සංවාදයේ දී වැදගත්ම සිදුවීම වන්නේ මුන්ගෝ පුරාවිද්‍යා ක්ෂේත්‍රය ආශ්‍රිතව සිදුකරන ලද පුරාවිද්‍යාත්මක කැණීම් වලින් හමුවූ මානව අස්ථි සැකිලි ය. එහි ගැහැණු සැකිල්ල ද්විතීයික භුමිදාන ක්‍රමවලට අයත් වන අතර කාලනිර්ණය අදින් වසර 25000 දක්වා දිවේ (Bowler et al., 2003). නවතම අධ්‍යනවලින් එය අදින් වසර 40,000ක් දකවා පසුපසට දිවේ (Bowler et al. 1972). මෙම සැකිල්ල ඕස්ට්‍රේලියාවේ අදිතම භුමදානය ලෙස අවිවාදිතය. පිරිමි සැකිල්ල 1974 පෙබරවාර් 26වන දින ආචාර්ය බෝලර් විසින් කැණීම්කරන ලදී. දේහය රතු ගුරුගල් ආලේප කර තිබූ අතර එවැනි අභිචාර අවස්ථාවක් අනාවරණය වු ප්‍රථම අවස්ථාව මෙයයි. අක්ෂී උද්දීප්තතා හා තාපසන්දීප්තතා කාලනිර්ණය අනුව මෙම ලේක් මුන්ගෝ පුරාක්ෂේත්‍රය අදින් වසර 60,000ක් දක්වා කාලනිර්ණය කර ඇත. මිනිස් සැකිල්ල අදින් වසර 50,000කට කාලනිර්ණය කර ඇති අතර ක්ෂේත්‍රය අවට වැලිවැටි ආශ්‍රයෙන් ඉපැරණි ගල්ආයුධ හමුවී ඇත (Bowler et al., 2003; Bowler & Magee, 2000).

විවිධ වසරවල දී හමු වූ පුරාකෘතීන් මඟින් ඕස්ට්‍රේලියාව ජනාවාස වූ කාලය විවාදයට භාජනය වේ. එය අවුරුදු හැට දහසකට හෝ ඊට වැඩි කාලයකදී ජනාවාස වී ඇත්නම්, සියලු ශිෂ්ඨ සම්පන්න සමාජ අප්‍රිකාවෙන් ආරම්භ වූ බවට අප දැනටමත් දන්නා න්‍යායේ සත්‍ය අසත්‍ය භාවය පිළිබඳ දැනුම අභියෝගයට ලක්කරන්නක් වෙයි. කෙසේ වෙතත්, මුන්ගෝ පුරාක්ෂේත්‍රයෙන් සොයාගත් මානව අස්ථි අවශේෂ අයත් අතීත මිනිසුන් මඟින් ඕස්ට්‍රේලියාව ජනාවාස වී ඇත්තේ වසර 50,000 කට පෙර නම්, මානවයා අප්‍රිකාවෙන් පිටවී යාමේ න්‍යාය වඩාත් ශක්තිමත් ලෙස ගොඩනැගිය හැකි ය.

අමරිකා මහද්වීපය ජනාවාසකරණය 

ඕස්ට්‍රේලියාව මෙන්ම අමරිකාව ජනාවාසකරණය වීම ද මෑතකාලීන ප්ලයිස්ටොසීනයේ දී සිදුවූ බව විද්වතුන් අවිවාදයෙන් පිළිගන්නා කරුණකි. අමරිකානු ජනාවාසකරණය පිළිබඳ ශාස්ත්‍රීය පර්යේෂණ සිදුකරන පර්යේෂකයින් පෙන්වා දෙන්නේ තනි සයිබීරියානු කායච්ඡේද විද්‍යාත්මකව නූතන මානව ගහනයක් බෙරිං ගොඩබිම් තීරුවෙන් උතුරු අමරිකානු කලාපයට ඇතුළු වූ බවය (Goebel et al., 2008). මෙම සංක්‍රමණය අදින් වසර 30,000කට ඉහත දී සිදු වූ බව ජානවිද්‍යාත්මක සාධක මඟින් තවදුරටත් පෙන්වා දී ඇත. එම සංක්‍රමණයේ නිශ්චිත කාලනිර්ණය ලෙස අදින් වසර 22,000ක කාලනිර්ණයක් ඉහත පර්යේෂකයින් පිරිස පෙනවා දී තිබේ. එය තවදුරටත් අදින් වසර 16,500කට අනුමාන කෙරේ. උතුරු හා දකුණු අමරිකානු පුරාවිද්‍යාත්මක සාධක මත ලැබී ඇති කාලවකවානු සලකා බැලීමේ දී සනාථ වන්නේ නූතන මානවයාගේ අමරිකානු සංක්‍රමණය අදින් වසර 15,000කට පෙර සිදුවී ඇති බව ය.

කෙසේවෙතත් පළමු අමරිකානු ජනපදවාසීන් ක්ලෝවිස් මෙවලම් සම්ප්‍රදායේ ආරම්භකරුවන් ලෙස පිළිගැනේ. නමුත් මෙම ක්ලෝවිස් මෙවලම් පුරාක්ෂේත්‍රවලින් හමුවීමට පෙර සිටි මිනිසුන් පිළිබඳ තොරතුරු ද අමකාරිවේ විවිධ ප්‍රදේශවලින් අනාවරණය වන බැවින් ඒ පිළිබඳ විද්වත් සංවාදය වඩාත් උණුසුම් ලෙස වර්තමානයේ දී ද වඩාත් තාර්කිකව ගොඩනැංවේ (Waters & Stafford, 2007). නූතන මානවයා අමරිකාවට ඇතුළු වීමට භාවිත කළ මාර්ග දෙකක් පිළිබඳ ව තොරතුරු සඳහන් ය (Waguespack, 2007).ඒ අනුව ප්ලයිස්ටොසීනයේ මුහුදු මට්ටම්පහළ ගිය අවධියක උතුරු සයිබීරියාව හා බටහිර ඇලස්කාව ඇති වූ බෙරින්ජියා ගොඩබිම් පාලම මතින් ද, අනෙක් මාර්ගය ලෙස වෙරළ කලාපය දිගේ සංක්‍රමණය වීම දැකිවිය හැකි ය, ඒ සදහා මුහුදු ඇල්ගී විශේෂ 9ක් කාලනිර්ණය කරමින් පර්යේෂකයින් පිරිසක් කියා සිටින්නේ Monte Verde ක්ෂේත්‍රය අදින් වසර 14,220- 13,980 කාලයේ සිටම මිනිස් වාසස්ථානයක් ලෙස භාවිත වූ බවය (Dillehay et al., 2008; Sandweiss, 1998). ඒ අනුව අමරිකාව ජනාවාස කිරීම පැසිෆික් වෙරළ දිගේ සිදු වූ බවට අදාල සාක්ෂි ද ප්‍රබලව ගොඩනැගී ඇත (Braje et al., 2017; Davis et al., 2019; Lesnek et al., 2018). නමුත් එම මතය මෙතෙක් විශ්වීය වශයෙන් පිළිගැනීමට ලක්වී නොමැත (Potter et al., 2018). විද්වතුන්ගේ ගණනය කිරීම් අනුව දකුණු අමරිකාව ජනාවාසකරණය වූයේ අනුමාන වශයෙන් අදින් වසර 15,000- 13,500 අතර කාලයේ දී ය (Rothhammer & Dillehay, 2009).

ක්ලෝවිස් ආයුධ සම්ප්‍රදායට (Clovis culture) පෙර සිටි මිනිසුන් පිළිබඳ තොරතුරු දකුණු අමරිකාවේ Paisley 5 Mile Point Caves හි පාෂාණිභූත වූ වසුරු (Coprolite)මඟින් අනාවරණය වේ, එහි කාලනිර්ණය අදින් වසර 14,270- 14,000ක් දක්වා දිවේ (Gilbert et al., 2008)’ Walter A. Neves හා අනෙකුත් අය විසින් 2007 වර්ෂයේ දී Sumidouro ගුහාවෙන් ලබාගත් මුල් හොලෝසීනයට අයත් මානව අවශේෂ 30ක් හා අදින් වසර 13,000- 3,500 දක්වා කාලනිර්ණය කරන ලද මානව හිස්කබල් 74ක් පර්යේෂණයට ලක් කිරීමෙන් වර්තමාන අමෙරින්ඩින්වරුන්ගේ (American Indian- Amerindians) අස්ථිවිද්‍යාත්මක වෙනස්කම් හා සමානකම් යෝජනා කරන අතර, ප්‍රධාන ජීවවිද්‍යාත්මක සංචරක දෙකක සාක්ෂි ඉදිරිපත් කරයි (Neves, Hubbe, & Correal, 2007; Neves, Hubbe, & Piló, 2007). මෙක්සිකෝවේ Chiquihuite ගුහාවෙන් ලැබෙන පුරාවිද්‍යාත්මක සාක්ෂි අදින් වසර 33,150- 31,405ක් දක්වා වන අතර, Gault (26,435–17,385 cal. bp) (Williams et al., 2018), Meadowcroft Rockshelter (24,335–18,620 cal. bp) හා Cactus Hill (20,585–18,970 cal. bp) කාලනිර්ණ දරයි (Becerra-Valdivia & Higham, 2020). නැගෙනහිර බෙරින්ජියාවේ පුරාක්ෂේත්‍ර අතර Bluefish Caves අදින් වසර 24,000ක් තරම් පැරණි වන අතර, තවත් එවැනි ක්ෂේත්‍ර 14ක් පිළිබඳ ව වැඩිදුර විස්තර එම ප්‍රකාශනයේම දැක්වේ. එහි නිගමනය වන්නේ අනිවාර්යෙන් ම අදින් වසර 14,000ක කාලයේ දී නම් මිනිස් වාසස්ථාන එහි පැවති බවට කාලානුක්‍රමික සාක්ෂි තහවුරු වන බවය. අමරිකාවට නූතන මානවයින් ඇතුළු වීමත් සමඟ බද්ධ වූ ජීවීන් විශේෂ 37කගේ වඳවීමක් ද වාර්තා වේ. ඒ අනුව Camelops, Cuvieronius, Equus, Mammut හා Mammuthus යන සතුන් අවසාන වරට වාර්තා වීමත් මානව වාසස්ථාන අමරිකාවේ වාර්තා වීමත් සමකාලීන බව වාර්තා වේ (Grayson & Meltzer, 2015).

ක්ලෝවිස් සංස්කෘතියට පෙර එනම් අදින් වසර 33,000කට පෙර පැවති සංස්කෘතික කණ්ඩායමක් පිළිබඳ පුරාවිද්‍යාත්මක අනාවරණයන් වර්ෂ 2020 දී උතුරු මෙක්සිකෝවෙන් ලැබී ඇත. ඒ තුළින් නිසැක වශයෙන් ම චිඒපිස් (Chiapas) උස්බිම්, මධ්‍යම මෙක්සිකෝව හා කැරිබියන් වෙරළ තීරයේ මානව ජනාවාස පැවති බව තහවුරු කරයි (Ardelean et al., 2020). පර්යේෂකයින් දක්වන ආකාරයට ශිලා මෙවලම් 1900ක් මීටර් 3ක් පමණ ගැඹුරු ස්තරායනයකින් අනාවරණය වන අතර, එය මීට පෙර වාර්තා නොවූ ශිලා සම්ප්‍රදායකි. ක්ලෝවිස් මෙවලම් පරිහරණය කළ මානවයින්ට පෙර සිටි මානව කොට්ඨාසයක් පිළිබඳ තොරතුරු ඒ තුළින් නිරූපණය වේ.

සයිබීරියාව හා බෙරින්ජියාවේ පුරාවිද්‍යාත්මක අවශේෂ එකතුවේ සමානකම්, පරිණාමය හා අනුවර්තනය නිරීක්ෂණය කිරීමට වයඹදිග බෙරින්ජියාවේ Rhinoceros Horn Site ක්ෂේත්‍රයෙන් සාධක හමුවේ. එහි සංස්කෘතික ස්තර අතර වඳ වීගිය සතුන් හා ශිලා මෙවලම් සුරක්ෂිත වී තිබේ. නමුත් Rhinoceros Horn site හි මුල් මානවයින් බෙරිං ගොඩබිම් පාලමෙන් නැගෙනහිර දෙසට ගමන් කර ඇලස්කාවට හෝ වයඹදිග කැනඩාවට ඇතළු වූ බවට සාධක නැත. නමුත් එහි මුල්කාලීන පැවැත්මක් පිළිබඳ සාධක Bluefish Caves තුළින් අදින් වසර 24,000- 28,000 දක්වා හමුවී ඇත, ඊටත් පැරණි සාධක Old Crow River ක්ෂේත්‍රයෙන් හමු වේ (Morlan, 2003).

නැගෙනහිර බෙරින්ජියාවේ Swan Point හි ක්ෂුද්‍රශිලා මෙවලම් මධ්‍යම සයිබීරියාවේ ඉහල පැලියෝලිතික අවධියේ ආයුධ සමඟ සමානත්වයක් දරයි. මේ අනුව එකී ක්ෂුද්‍රතල මෙවලම් නිෂ්පාදන තාක්ෂණය දැනසිටි මානවයා අවසන් ග්ලැසියර යුගයේ දී සයිබීරියාවේ සිට බෙරින්ජියාවට සංක්‍රමණය වූ බව නිගමනය කළ හැකි ය. ඇලස්කාව ඇතුළු උතුරු අර්ධගෝලයේ තවත් බොහෝ පුරාක්ෂේත්‍ර බොහෝමයක මෙම තත්වය නිරීක්ෂණය කළ හැකි ය. පර්යේෂකයින් පෙන්වා දෙන්නේ කාලය හා අවකාශය හරහා සිදුවන මෙම වෙනස්කම් ජනගහන වර්ධනයට සමානුපාතික බවත් එම මිනිස් ගහන එවකට ප්ලයිස්ටොසීනයේ පැවති පඳුරු සහිත තුන්ද්‍රා පරිසරයට හැඩගැසීමට සමත් වූ බවත් ය (Goebel et al., 2008). භූ විද්‍යාත්මක සාධක පෙන්වා දෙන්නේ අදින් වසර 40,000කට පෙර කාලයේ සිටම Cordilleran හා Laurentide හිම ආවරණ වර්තමාන කැනඩාවෙන් සැලකිය යුතු කොටසක් වසාගෙන සිටි බවත් නමුත් උණුසුම් කාලපරිච්ඡේදවලදී එම හිම දිය වී භූ ස්කන්ධ මතින් ඔබමොබ යා හැකි වූ බවත් ය. මෙම කොරිඩෝ පළමු අමකරිානු මිනිසුන් බෙරින්ජියාවේ සිට අමරිකාවට සංක්‍රමණය වූ මාධ්‍යය විය. Rhinoceros Horn site හි පළමු මිනිසුන් අදින් වසර 32 000ක් වන විට එය තරණය කළ අතර අදින් වසර 24,000වන විට ඒවා අවහිර වි තිබිණි. මෙලෙස විටින් විට මාර්ග අවහිර වෙමින් නැවත විවෘත වෙමින් පැවති අතර, Arlington Springs හි හමුවන අදින් වසර 13,000කට අයත් මානව අවශේෂ මඟින් පළමු අමරිකානු මිනිසුන් ඔරුපාරු භාවිතා කළ බව තහවුරු කර ඇත (Goebel et al., 2008).

සමාලෝචනය 

මානවයා අප්‍රිකාවෙන් පිටවී යාමේ න්‍යාය ආරම්භයේ සිටම විද්වත් ලෝකය තුළ දැඩි වාදවිවාද ඇති කළ මාතෘකාවකි. ලොව විවිධ ප්‍රදේශවල විවිධ න්‍යායාත්මක පසුබිම්වල සිටින විදවතුන් විසින් සිදුකරනු ලබන පුරාවිද්‍යාත්මක කැණිම් මඟින් අනාවරණය කරගන්නා මානව ෆොසිල, අර්ධ ෆොසිල හෝ මානවයා විසින් ඉවත දැමූ ආහාර අවශේෂ ආදියෙන් මෙම න්‍යාය අනාගතයේ දී වුවද අභියෝගයට ලක්වීමට හැකියාව ඇත. නවලෝකය ලෙස හැඳින්වෙන ඕස්ට්‍රේලියානු කලාපය හා අමරිකාව ජනාවාසකරණය කිරීම අප්‍රිකාවට හා යුරේසියාවට සාපේක්ෂව මෑතකාලීනව සිදුවූවක් ය යන්න ඉහත දක්වන ලද පුරාවිද්‍යාත්මක සාධක මෙන්ම ජානවිද්‍යාත්මක සාධකවලින් ද තහවුරු වේ. ඒ අනුව ‘නවලොව ජනාවාසකරණය ප්ලයිස්ටොසීන යුගයේ අගභාගයේ දී සිදු වී ඇති බව නිගමනය හැකි නමුත්, අනාගතයේ දී සිදුුවන පර්යේෂණ මත එය වෙනස් වීමට ඉඩ ප්‍රස්තා ඇති බවට අවධාරණය කළ යුතු ය.

කෙටිවාර්තා චිත්‍රපට

• Prehistoric Planet Season 1 Episode 1 | Coasts

මනුෂ්‍යත්වයේ කතාන්දරය: මානව පරිණාමය

1. මානව පරිණාමයේ ගමන 1: මනුෂ්‍යත්වයේ ආරම්භය
2. මානව පරිණාමයේ ගමන 2- මනුෂ්‍යත්වයේ මූල බීජ: මුල් වානර මානවයින් හා ඔස්ට්‍රලෝපිතිකස් ගණය
3. මානව පරිණාමයේ ගමන 3- මුල් හෝමෝ සාමාජිකයින්: හෝමෝ හැබිලිස් හා හෝමෝ ඉරෙක්ටස්
4. මානව පරිණාමයේ ගමන 4: හෝමෝ නියැන්ඩතාල් මානවයා
5. මානව පරිණාමයේ ගමන 5: මානව නූතනත්වය: හෝමෝ සේපියන් මානවයාගේ සම්භවය
6. මානව පරිණාමයේ ගමන 6: මානව විවිධත්වය හා නව මානව විශේෂ
7. මානව පරිණාමයේ නොනවතින සංවාදය‍ 7: නූතන මානවයා අප්‍රිකාවෙන් පිට වී යාම
8. මානව පරිණාමයේ නොනවතින සංවාදය‍ 8: නූතන මානවයා නවලොව ජනාවාසකරණය කිරීම  
9. නියෝලිතික විප්ලවය හා මුල් කෘෂිකර්මයේ නැගීම

References

Ardelean, C. F., Becerra-Valdivia, L., Pedersen, M. W., Schwenninger, J.-L., Oviatt, C. G., Macías-Quintero, J. I., Arroyo-Cabrales, J., Sikora, M., Ocampo-Díaz, Y. Z. E., Rubio-Cisneros, I. I., Watling, J. G., de Medeiros, V. B., de Oliveira, P. E., Barba-Pingarón, L., Ortiz-Butrón, A., Blancas-Vázquez, J., Rivera-González, I., Solís-Rosales, C., Rodríguez-Ceja, M., … Willerslev, E. (2020). Evidence of human occupation in Mexico around the Last Glacial Maximum. Nature, 584(7819), 87–92.

Barker, G., Barton, H., Beavitt, P., Bird, M., Daly, P., Doherty, C., Gilbertson, D., Hunt, C., Krigbaum, J., Lewis, H., Manser, J., McClaren, S., Paz, V., Piper, P., Pyatt, B., Rabett, R., Reynolds, T., Rose, J., Rushworth, G., & Stephens, M. (2002). Prehistoric Foragers and Farmers in South-east Asia: Renewed Investigations at Niah Cave, Sarawak. Proceedings of the Prehistoric Society, 68.

Becerra-Valdivia, L., & Higham, T. (2020). The timing and effect of the earliest human arrivals in North America. Nature, 584(7819), 93–97.

Bird, M. I., Beaman, R. J., Condie, S. A., Cooper, A., Ulm, S., & Veth, P. (2018). Palaeogeography and voyage modeling indicates early human colonization of Australia was likely from Timor-Roti. Quaternary Science Reviews, 191, 431–439.

Bowler, J. M., Johnston, H., Olley, J. M., Prescott, J. R., Roberts, R. G., Shawcross, W., & Spooner, N. A. (2003). New ages for human occupation and climatic change at Lake Mungo, Australia. Nature, 421(6925), 837–840.

Bowler, J. M., & Magee, J. W. (2000). Redating Australia’s oldest human remains: a sceptic’s view. Journal of Human Evolution, 38(5), 719–726.

BOWLER, J. M., THORNE, A. G., & POLACH, H. A. (1972). Pleistocene Man in Australia: Age and Significance of the Mungo Skeleton. Nature, 240(5375), 48–50.

Braje, T. J., Dillehay, T. D., Erlandson, J. M., Klein, R. G., & Rick, T. C. (2017). Finding the first Americans. Science, 358(6363), 592–594.

Bulbeck, D. (2007). A parsimonious model for Homo sapiens colonization of the Indian ocean rim and Sahul. Current Anthropology, 48(2), 315–321.

Clarkson, C., Jacobs, Z., Marwick, B., Fullagar, R., Wallis, L., Smith, M., Roberts, R. G., Hayes, E., Lowe, K., Carah, X., Florin, S. A., McNeil, J., Cox, D., Arnold, L. J., Hua, Q., Huntley, J., Brand, H. E. A., Manne, T., Fairbairn, A., … Pardoe, C. (2017). Human occupation of northern Australia by 65,000 years ago. Nature, 547(7663).

Crabtree, S. A., White, D. A., Bradshaw, C. J. A., Saltré, F., Williams, A. N., Beaman, R. J., Bird, M. I., & Ulm, S. (2021). Landscape rules predict optimal superhighways for the first peopling of Sahul. Nature Human Behaviour, 23–29.

Davis, L. G., Madsen, D. B., Becerra-Valdivia, L., Higham, T., Sisson, D. A., Skinner, S. M., Stueber, D., Nyers, A. J., Keen-Zebert, A., Neudorf, C., Cheyney, M., Izuho, M., Iizuka, F., Burns, S. R., Epps, C. W., Willis, S. C., & Buvit, I. (2019). Late Upper Paleolithic occupation at Cooper’s Ferry, Idaho, USA, ~16,000 years ago. Science, 365(6456), 891–897.

Dillehay, T. D., Ramirez, C., Pino, M., Collins, M. B., Rossen, J., & Pino-Navarro, J. D. (2008). Monte Verde: Seaweed, Food, Medicine, and the Peopling of South America. Science, 320(5877), 784–786.

Gibbons, A. (2017). The first Australians arrived early. Science, 357(6348), 238–239.

Gilbert, M. T. P., Jenkins, D. L., Go therstrom, A., Naveran, N., Sanchez, J. J., Hofreiter, M., Thomsen, P. F., Binladen, J., Higham, T. F. G., Yohe, R. M., Parr, R., Cummings, L. S., & Willerslev, E. (2008). DNA from Pre-Clovis Human Coprolites in Oregon, North America. Science, 320(5877), 786–789.

Goebel, T., Waters, M. R., & O’Rourke, D. H. (2008). The Late Pleistocene Dispersal of Modern Humans in the Americas. Science, 319(5869), 1497–1502.

Grayson, D. K., & Meltzer, D. J. (2015). Revisiting Paleoindian exploitation of extinct North American mammals. Journal of Archaeological Science, 56, 117–193.

Harvati, K., Röding, C., Bosman, A. M., Karakostis, F. A., Grün, R., Stringer, C., Karkanas, P., Thompson, N. C., Koutoulidis, V., Moulopoulos, L. A., Gorgoulis, V. G., & Kouloukoussa, M. (2019). Apidima Cave fossils provide earliest evidence of Homo sapiens in Eurasia. Nature, 571(7766).

Hesp, P. A., Murray-Wallace, C. v., & Dortch, C. E. (1999). Aboriginal occupation on Rottnest Island, Western Australia, provisionally dated by Aspartic Acid Racemisation assay of land snails to greater than 50 ka. Australian Archaeology, 49(1), 7–12.

Hublin, J.-J., Ben-Ncer, A., Bailey, S. E., Freidline, S. E., Neubauer, S., Skinner, M. M., Bergmann, I., le Cabec, A., Benazzi, S., Harvati, K., & Gunz, P. (2017). New fossils from Jebel Irhoud, Morocco and the pan-African origin of Homo sapiens. Nature, 546(7657).

Lesnek, A. J., Briner, J. P., Lindqvist, C., Baichtal, J. F., & Heaton, T. H. (2018). Deglaciation of the Pacific coastal corridor directly preceded the human colonization of the Americas. Science Advances, 4(5), 1–10.

Malaspinas, A.-S., Westaway, M. C., Muller, C., Sousa, V. C., Lao, O., Alves, I., Bergström, A., Athanasiadis, G., Cheng, J. Y., Crawford, J. E., Heupink, T. H., Macholdt, E., Peischl, S., Rasmussen, S., Schiffels, S., Subramanian, S., Wright, J. L., Albrechtsen, A., Barbieri, C., … Willerslev, E. (2016). A genomic history of Aboriginal Australia. Nature, 538(7624).

Mallick, S., Li, H., Lipson, M., Mathieson, I., Gymrek, M., Racimo, F., Zhao, M., Chennagiri, N., Nordenfelt, S., Tandon, A., Skoglund, P., Lazaridis, I., Sankararaman, S., Fu, Q., Rohland, N., Renaud, G., Erlich, Y., Willems, T., Gallo, C., … Reich, D. (2016). The Simons Genome Diversity Project: 300 genomes from 142 diverse populations. Nature, 538(7624).

Mellars, P. (2006). Going East: new genetic and archaeological perspectives on the modern human colonization of Eurasia. Science, 313, 796–800.

Morlan, R. E. (2003). Current perspectives on the Pleistocene archaeology of eastern Beringia. Quaternary Research, 60(1), 123–132.

Neves, W. A., Hubbe, M., & Correal, G. (2007). Human skeletal remains from Sabana de Bogotá, Colombia: A case of Paleoamerican morphology late survival in South America? American Journal of Physical Anthropology, 133(4), 1080–1098.

Neves, W. A., Hubbe, M., & Piló, L. B. (2007). Early Holocene human skeletal remains from Sumidouro Cave, Lagoa Santa, Brazil: History of discoveries, geological and chronological context, and comparative cranial morphology. Journal of Human Evolution, 52(1), 16–30.

Pagani, L., Lawson, D. J., Jagoda, E., Mörseburg, A., Eriksson, A., Mitt, M., Clemente, F., Hudjashov, G., DeGiorgio, M., Saag, L., Wall, J. D., Cardona, A., Mägi, R., Sayres, M. A. W., Kaewert, S., Inchley, C., Scheib, C. L., Järve, M., Karmin, M., … Metspalu, M. (2016). Genomic analyses inform on migration events during the peopling of Eurasia. Nature, 538(7624), 238–242.

Pearce, R. H., & Barbetti, M. (1981). A 38,000-year-old archaeological site at Upper Swan, Western Australia. Archaeology in Oceania, 16, 168–172.

Pettitt, P. (2005). The Rise of Modern Humans. In C. Scarre (Ed.), The Human Past (3rd ed., pp. 124–173). Thames and Hudson Ltd.

Potter, B. A., Baichtal, J. F., Beaudoin, A. B., Fehren-Schmitz, L., Haynes, C. V., Holliday, V. T., Holmes, C. E., Ives, J. W., Kelly, R. L., Llamas, B., Malhi, R. S., Miller, D. S., Reich, D., Reuther, J. D., Schiffels, S., & Surovell, T. A. (2018). Current evidence allows multiple models for the peopling of the Americas. Science Advances, 4(8), 1–8.

Roberts, R. G., Jones, R., & Smith, M. A. (1990). Thermoluminescence dating of a 50,000-year-old human occupation site in northern Australia. Nature, 345(6271), 153–156.

Rothhammer, F., & Dillehay, T. (2009). The late pleistocene colonization of South America: an interdisciplinary perspective. The Annals of Human Genetics, 73, 540–549.

Sandweiss, D. H. (1998). Quebrada Jaguay: Early South American Maritime Adaptations. Science, 281(5384), 1830–1832.

Scott, C. (2013). First Footprints – the epic story of the first Australians. Allen & Unwin.

Thoma, A. (1973). New evidence for the polycentric evolution of Homo sapiens. Journal of Human Evolution, 2(6), 529–536.

Turney, C. S. M., Bird, M. I., Fifield, L. K., Roberts, R. G., Smith, M., Dortch, C. E., Grün, R., Lawson, E., Ayliffe, L. K., Miller, G. H., Dortch, J., & Cresswell, R. G. (2001). Early Human Occupation at Devil’s Lair, Southwestern Australia 50,000 Years Ago. Quaternary Research, 55(1), 3–13.

Waguespack, N. M. (2007). Why we’re still arguing about the pleistocene occupation of the Americas. Evolutionary Anthropology, 16, 63–74.

Waters, M., & Stafford, J. T. (2007). Redefining the age of clovis: implications for the peopling of the Americas. Science, 315, 1122–1126.

Williams, T. J., Collins, M. B., Rodrigues, K., Rink, W. J., Velchoff, N., Keen-Zebert, A., Gilmer, A., Frederick, C. D., Ayala, S. J., & Prewitt, E. R. (2018). Evidence of an early projectile point technology in North America at the Gault Site, Texas, USA. Science Advances, 4(7), 1–11.

මානව විවිධත්වය තරම් විද්‍යා ලෝකය තුළ අතීත, වර්තමාන හා අනාගතය යන තුන්කාලයේ දී ම එකලෙස විද්‍යාත්මකව සාකච්ඡාවට ලක්වන තවත් මාතෘකාවත් නොමැති තරම් ය. හෝමෝ සේපියන්ස්වරු මිහිමත විසූ පළමු හෝ අවසාන මානව විශේෂය වන්නේ නැත. නමුත් ඔවුන් මිහිමත දැනට වාසය කරන බුද්ධිමත්ම හා අනුවර්තිත ම ජීවී කොට්ඨාසය ලෙස අවිවාදයෙන් යුතු ව පිළිගැනේ. බොහෝ කලකට පෙර, තවත් බොහෝ මානව විශේෂ එකිනෙකට සමකාලීනව වෙනත් භූගෝලීය අන්තයන්ගේ විසිරී පැතිරී සිටියේ ය; දැනට සිදුකෙරී ඇති පර්යේෂණවලට අනුව හෝමෝ සේපියන්ස් මානවයින් මීට වසර 300,000 කට පමණ පෙර වඳ වී ගොස් ඇති මානව විශේෂ අටක් සමඟ ජීවත් වී සිට ඇත. මෑතකාලීනව, එනම් අදින් වසර 15,000 කට පමණ පෙර, අප ඩෙනිසෝවන් ලෙස හැඳින්වෙන තවත් මානව විශේෂයක් සමඟ සම වාසස්ථානයන් හි වාසය කළෙමු. එකිනෙකට වෙනස් වූ මානව විශේෂ කීයක් මිහිමත වාසය කර වද වී ගියා ද යන්න නිවැරදිව සොයා බැලීම ඉතා සංකීර්ණ කාර්යයකි, විශේෂයෙන්ම පර්යේෂකයන් හට සම්පූර්ණයෙන්ම වෙනස් සහ කලින් නොදන්නා මානව විශේෂවලට අයත් ෆොසිල සාධක, පුරාවිද්‍යාත්මක පස් ස්ථර අතරින් කලින් කලට මතු වීම, මතු දැක්වෙන කාර්යය තවත් අභියෝගාත්මක කරයි.

නමුත්, මානව පරිණාමයේ එන න්‍යාය සියල්ල සත්‍යය නම්, වර්තමානයේ දීත් වදුරන් හා වානරයින් ඉතිරි වී පවතින්නේ කෙසේ ද?

අදින් වසර ලක්ෂ ගණනකට පෙරාතුව හෝමෝ සේපියන්වරු වන අප, ලොව පුරා සංක්‍රමණය වෙමින්, පස පෙරළා බෝගවගා කරමින්, යකඩ තාක්ෂණයෙන් විප්ලව කරමින් හා ඉතාමත් මෑත කාලීනව සඳ මත පා තබද්දී, චිම්පන්සියන්, ගෝරිල්ලන් හා අනෙකුත් වදුරන් හා වානරයින් – අපගේ සමීපතම ඥාතීන් – ගස්වල රැඳී සිට, පළතුරු හා ශාක කොටස් ආහාරයට ගනිමින් තම සුපුරුදු දිවිපෙවෙත බාධාවකින් තොරව ගත කළහ. නමුත් මෙහිදී අවධානය යොමු කළ යුතු කරුණ වන්නේ, නවීන චිම්පන්සි සතුන්, නූතන මිනිසුන්ට වඩා දිගු කාලයක් එනම්, හෝමෝ සේපියන්ස්ගේ වසර ලක්ෂ 3 හා සසඳන විට ඔවුන් අදින් වසර මිලියන 1 කට වඩා විැඩි පරිණාමය ගමන්මගකට උරුමකම් කියයි, නමුත් මිනිසුන් වන අප වසර මිලියන 6 ක් හෝ මිලියන 7 ක් තිස්සේ වෙනම පරිණාමීය ගමන් මගක් ගනිමින් සිටිමු. මානව වර්ගයා හා චිම්පන්සි සතුන් අපේ ඥාති සොහොයුරන් ලෙස සලකන්නේ නම්, අපගේ පොදු පූර්වජයා,  ඔහුගේ පරිණාමීය දරුවන්ගෙන් එක් අයෙකුට පමණක් ශිෂ්ඨත්වය ලබා දී, දෙපයින් නැගී සිටුවා, අනෙකා වර්තමානය දක්වාම වනගත හෝ භෞමික ජීවිතයක් උරුම කර දෙමින්, ශාක ආහාර වෙත හුරු කරවා අඩු පරිණාමීය ලක්ෂණ උරුම කර දුන්නේ ඇයි?

මෙහිදී අප අවබෝධ කරගත යුතු කරුණක් වන්නේ පරිණාමය වීම යනු, දියුණු වීම පමණක් නොවේ. එහි දී අඩු වීම්, අතුරුදහන් වීම් හා පැහැර ගැනීම් වුවද සිදු වීමට වුවමනා තරමට වැඩි ඉඩකඩ ස්වභාවධර්මයා විසින්ම සකස් කර දී ඇත. එනම් පරිණාමය යන්න සත්‍යය වශයෙන්ම අර්ථ දැක්විය හැක්කේ ජීවීන් ඔවුන්ගේ වර්තමාන පරිසරයට අනුගත වන අයුරින් තම සංස්කෘතිය හා චර්යාව කොතරම් හොදින් ගලපගන්නවා ද? හා ඔවුන්ගේ නව අනුගත වීම් තුළින් සිදුවන සංස්කෘතිකමය හා චර්යාත්මක දියුණුව කොතරම් කායිකවිද්‍යාත්මක හා චර්යාත්මක ලක්ෂණ ඔස්සේ නිරූපණය වනවාද යන්න ලෙස ය. මේ අනුව, පරිණාමීය විද්‍යාඥයින්ගේ අදහස් අනුව, මානවයා අනෙකුත් ප්‍රිමාටා විශේෂවලට වඩා “පරිණාමය” වී නැති අතර, නිසැකවම පරිණාමීය ක්‍රීඩාව ජයග්‍රහණය කර නැත. එසේ නම් වර්තමානයේ දී මිනිසුන් හා වානරයින් යන දෙවර්ගයම පැවතීමට හේතු ප්‍රත්‍යය කුමක් ද?

ඒ සදහා තිබිය හැක්කේ එක් සත්‍යයකි. එනම්, අතිශයින්ම මානවයා සතු අනුවර්තනය වීමේ හැකියාව තුළින් එදිනෙදා අවශ්‍යතා සපුරාලීම සඳහා විවිධ පරිසරයන් හැසිරවීමට ඉඩ දෙන අතර, එම හැකියාව මිනිසුන්ව පරිණාමීය ඉණිමඟේ ඉහළින්ම තැබීමට සාධක ලෙස විද්‍යාඥයින් පෙන්වා දේ. නමුත් වර්තමානයේ ඇති වී ඇති විදග්ධ කතිකාවත තුළ දී හුවමාරු වන්නේ, පරිණාමය යන සංකල්පය බොහෝ විය මිණිය හැක්කේ තමා ජීවත් වන පරිසරයට වඩා හොදින් තම අනුවර්තන සකසා ගන්නේ කෙසේ ද විනා, තමා අවට පරිසරය තම වුවමනා එපාකම් අනුව හැඩගැස්වීමෙන් නොවන බවය. එය පරිණාමයක් නොව, ආක්‍රමණයක් ලෙස හුදෙක්ම අර්ථ දැක් වේ. එනම්, සිදුවිය යුත්තේ සියල්ල හා සියල්ල අභිබවා ශක්තිමත්ම හෝ වේගවත්ම වීම යන අදහස අප සතුව ජානමය වශයෙන් පැළ පදියම් වී ඇත, නමුත් පරිණාමීය අර්ථයකින් සිදුකළ යුත්තේ භූගෝලීය කාලරාමුව තුළ වෙනස්වන පරිසර තත්ත්වවලට අනුගත වෙමින් තම දිවිගලවා ගැනීමත්, නව පරිසර තත්ත්ව යටතේ තම වර්ගයා බෝ කිරීමත් ය.

චිම්පන්සින් හා අප එක් පොදු පූර්වජයෙකුගෙන් අපසරණය වීම මීට කදිම නිදසුන් සපයයි. වර්තමානයේ දී වුවද අප සතුව සම්පූර්ණ මානව හෝ ප්‍රිමාටා ෆොසිල වාර්තාවක් සංරක්ෂණය වී නැති අතර, ජීවවිද්‍යාඥයන් වර්තමාන ප්‍රිමාටා සතුන්ගෙන් ලබාගත් ජාන සහ චර්යාත්මක සාක්ෂි සමඟ පොසිල සාක්ෂි ඒකාබද්ධ කර වර්තමානය වන විට වඳ වී ගොස් ඇති විශේෂයන් ගැන අදහස් පළ කර ඇත. එකී විද්‍යාඥයින්ට අනුව මානව පූර්වජයා හා ප්‍රිමාටා පූර්වජයා එකිනෙකින් වෙන්කර හදුනා ගැනීමට හැකිවීම, ඔවුන් වැඩි කාලයක් භූමියේ හෝ රුක්වැසිව ගත කළ කාලය හා අනුයාත වන බවයි. බොහෝවිට මානව පූර්වජයින් වන ආහාර ප්‍රදේශ සොයායමින් සිටියා විය හැකි ය. නමුත් වානරයින්ට වඩා මානවයින් වැඩි ජීවිත කාලයක් ගත කිරීමට හේතුවූ කරුණු විද්‍යාඥයින් අනාවරණය කරමින් සිටී.

එයින් පළමුවැන්න ඔවුන්ගේ ආහාර රටාවයි. මෙතෙක් කල් ශාක තන්තුමය ආහාර හා ධාන්‍යවර්ග ආහාරයට ගනිමින් සිටි මානව පූර්වජයින් අදින් වසර මිලියන 2.6කට පෙර ශිලා මෙවලම් නිර්මාණය කර සතුන්ගේ මාංශ හා අස්ථි එකිනෙකින් වෙන් කර ගත්හ. කාලයාගේ ඇවෑමෙන් මෙම අධි ශක්තිජනක ආහාරයක් වන මාංශවල අඩංගු පෝෂ්‍ය කොටස් අවශෝෂණය කර ගැනීමට සහ ජීර්ණය කිරීමට පහසුවන පරිදි බඩවැලේ දිග ප්‍රමාණය අඩු වීමෙන්, හා මොළයේ සහ ශරීරයේ ප්‍රමාණය වැඩි කිරීමෙන් තවමත් වනාන්තරයේ ජීවත්වන ශාකභක්ෂක ඥාතීන් මෙන් නොවන ඔවුන් ශරීර ශක්තියෙන් හා දරාගැනීමේ හැකියාවෙන් ඔපවැටිණි. තවදුරටත්, පරපෝෂීතයින් ආසාදනය වූ  අමු මාංශ ආහාරයට ගැනීමේදී සංකූලතා උත්තේජනය වූ අතර, ඊට ප්‍රතිචාර ලෙස මානවයා විසින් කොලෙස්ටරෝල් ප්‍රවාහනය කරන ජානයක් වන ඇපොලිපොප්‍රෝටීන් E (Apolipoprotein E) හි අද්විතීය ප්‍රභේද පරිණාමය කළේ ය. ඒ තුළින් ආමාශගත සංකූලතා මෙන්ම, මොළයේ හා ධමනිවල වයස්ගත වීමේ බොහෝ අංශ සුවපත් කරන ලදී.

මානව පරිණාමය ජාන විද්‍යාත්මක ක්‍රම යොදාගෙන පර්යේෂණයේ නියැලෙනන්නගේ අදහස වන්නේ ApoE3 ලෙස හඳුන්වනු ලබන සියලුම නූතන මානව ජනගහනවල දක්නට ලැබෙන එක් ප්‍රභේදයක්, දළ වශයෙන් වසර 250,000කට පෙර, “අප්‍රිකාවේ හෝමෝ සේපියන්ස් පරිණාමයේ අවසාන අදියරට පෙර” මතු වූ බවය. මෙකී ApoE3 බොහෝ වයස්ගත රෝග වල අවදානම අඩු කරන අතර, විශේෂයෙන් හෘද රෝග සහ ඇල්සයිමර්, සහ වැඩි ආයු කාලයක් සමඟ ධනාත්මක ව සම්බන්ධ වේ. එම ජාන ප්‍රභේදය මානවයින් පරිභෝජනය කරන අධික මේද සහිත මස් ආහාරයෙන් ඇතිවෙන රෝග ඇතිවීමේ අවදානම අඩු කිරීමට එරෙහිව පැන නැගී ඇති බව විද්වතුන්ගේ මතයයි. එහි අතුරුඵලයක් ලෙස මොළයේ වර්ධනය වේගවත් කරන බව ද කියවේ.

මානව විවිධත්වය හා නව මානව විශේෂ ඇති වීම….

මිනිසුන් යනු සත්ව රාජධානියේ වඩාත්ම විවිධත්වයෙන් යුතු ජීවී කොට්ඨාසය බව අවිවාදිත ය. ඒ සදහා සාක්ෂි ලෙස, අප කරන බොහෝ රළු, අනවශ්‍ය, පරස්පර විරෝධී සහ සරලව පැහැදිලි කළ නොහැකි ක්‍රියාකාරකම් දැක්විය හැකි ය. මෙම ලිපි පෙලේ පසුගිය ලියවීම් තුළින් දැක්වූ පරිදි හෝමෝ ගණයේ පළමු සාමාජිකයා වන්නේ හෝමෝ හැබිලිස් මානවයා ය. ඉන් අනතුරුව හෝමෝ ඉරෙක්ටස්, හෝමෝ නියැන්ඩතාලෙන්සිස් හා අවසානයේ හෝමෝ සේපියන්ස් මානවයා ලෙස රේඛීය ගමන් මගක් කෙරෙහි අදහස් දක්වා ඇත. නමුත්, එහි සැගවූ සත්‍යය වන්නේ එකී ප්‍රධාන මානව වර්ගවලට අමතරව තවත් මානව වර්ග රාශියක් අතීතයේ දී මෙන් ම, වර්තමානයේ දී ද නාමකරණය කර ඇති බවය. ඒවා වඩා ජනප්‍රිය නොවීමට හේතුව වන්නේ එම මානව විශේෂ, ප්‍රධාන මානව විශේෂ දෙකක් අතර අතරමැදි පරිණාමීය ලක්ෂණ එනම්, ජනප්‍රිය ලක්ෂණවල ශේෂ වූ සාධක හෝ නව ලක්ෂණයක අංකුර දැරීම ය. මෙම ලිපියේ එවැනි මානව විශේෂ කීපයක් පිළිබද ව සංක්ෂිප්තව කරුණු දැක්වීමට බලාපොරොත්තු වේ.

හෝමෝ රුඩොල්ෆනේසිස් මානවයා Homo rudolfensis

• අනාවරණය කර ගැනීම: වර්ෂ 1986
• ජීවත් වූ ස්ථානය: නැගෙනහිර අප්‍රිකාව (උතුරු කෙන්යාව, උතුරු ටැන්සානියාව සහ මලාවි)
• ජීවත් වූ කාලය: වසර මිලියන 1.9 සිට මිලියන 1.8 කට පමණ පෙර

මෙම මානව විශේෂය සතු ඇත්තේ හොදින් සංරක්ෂණ වූ එක් ෆොසිලයක් පමණි: එය KNM-ER 1470 ලෙස නම්කර ඇති අතර, කෙන්යාවේ තුර්කානා විලෙහි කූබි ෆෝරා වෙතින් අනාවරණය කරගෙන ඇත. එහි වන එකම තීරණාත්මක ලක්ෂණය ලෙස, කපාල ධාරිතාවය ඝන සෙන්ටිමීටර 775ක් වන අතර, එය හෝමෝ හැබිලිස් මානවයාට වඩා සැලකිය යුතු ලෙස ඉහළින් පවතී. මුල් අර්ථකථනයේ දී මුලින් හෝමෝ හැබිලිස් නිදර්ශකයක් ලෙස සලකනු ලැබූ අතර, රුඩොල්ෆෙන්සිස් වෙනස් වන්නේ ඔහු සතු විශාල මොළය, දිගු මුහුණ සහ විශාල චාර්වක හා පුරස් චාර්වක දත් මගිනි. කෙසේ වෙතත්, අවසාන ලක්ෂණ දෙක නිසා, සමහර විද්‍යාඥයන් තවමත් අදහස් දක්වන්නේ මෙම විශේෂය විශාල මොළයක් ඇති නමුත්, තවමත් ඔස්ට්‍රලෝපිතෙකස් ගණයෙහි ලා සැලකිය හැකිද යන්නයි!

වර්ෂ 1972 දී රිචඩ් ලීකිගේ පර්යේෂණ කණ්ඩායම විසින් රුඩොල්ෆ් විල (වර්තමානයේ ටර්කානා විල ලෙස හැඳින්වේ) ආසන්නයේ හෝමෝ රුඩොල්ෆෙන්සිස් ෆොසිල සොයා ගැනීමෙන් පසුව රුසියානු විද්යාඥ වී.පී. ඇලෙක්සීව් විසින් 1986 දී මෙම විශේෂය මුල්කාලීනව Pithecanthropus rudolfensis ලෙස නම් කරන ලද නමුත් පසුව හෝමෝ ගණයට උසස් කරන ලදී. හෝමෝ හැබිලිස් හා සසඳන විට හෝමෝ රුඩොල්ෆෙන්සිස් හට විශාල සහ පළල් ආකාර දත් ඇත. ඔවුන්ගේ දත් ශක්තිමත් ඔස්ට්‍රලෝපිතකස් ෆොසිලවල දක්නට ලැබෙන ඒවාට වඩා මදක් කුඩා වූ අතර, හෝමෝ හැබිලිස් තුළ දක්නට ලැබෙන දැඩි ලෙස ගොඩනඟන ලද හකු සහ ශක්තිමත් හකු මාංශ පේශී බැඳීම් නොතිබුණි. මෙම ව්‍යුහ විද්‍යාත්මක වෙනස්කම් කෙරෙන් හෝමෝ රුඩොල්ෆෙන්සිස් සහ වඩා ශක්තිමක් හැපීමේ හැකියාවක් තිබූ පෙර ඔස්ට්‍රලෝපිතිකස් විශේෂ අතර විවිධ වූ  ආහාර රටාවක් පෙන්නුම් කළේ ය.

අනෙකුත් මුල් හෝමෝ විශේෂ මෙන්ම හෝමෝ රුඩොල්ෆෙන්සිස් ද ඔවුන්ගේ ආහාර සැකසීමට ගල් ආයුධ භාවිතා කරන්නට ඇත. කෙසේ වෙතත්, මෙවලම් නිෂ්පාදනය සහ භාවිතය ආරම්භ වූ කාලයේ මුල් මානව වර්ග එකකට වඩා වැඩි ගණනක් ජීවත් වූ බැවින්, පළමු ගල් මෙවලම් සෑදීමට සහ භාවිතා කිරීමට වගකිව යුත්තේ කුමන විශේෂද යන්න විද්‍යාඥයින්ට නිශ්චිතව පැවසීමට අපහසුය. හෝමෝ රුඩොල්ෆෙන්සිස් ෆොසිල හා සමාන ස්ථරවල දැනට ශිලා මෙවලම් හමු වී නැත, නමුත් හෝමෝ රුඩොල්ෆෙන්සිස් ජීවත් වූ එම කාල වකවානුවටම කාලනිර්ණ වී පවතින ශිලා මෙවලම් තිබේ. නමුත්, හෝමෝ රුඩොල්ෆෙන්සිස් සහ හෝමෝ හැබිලිස් ඇත්ත වශයෙන්ම වෙනස් මානව විශේෂද, නැතහොත් ඔවුන් තනි, විචල්‍ය විශේෂයක කොටසක්ද? එකිනෙකාගෙන් ව්‍යුත්පන්න වූ පූර්වජයින්ද යන පැන වර්තමානය දක්වාම නොවිසදී පවතී.

හෝමෝ ඇන්ටිසෙසර් මානවයා Homo antecessor

• අනාවරණය කර ගැනීම: වර්ෂ 1994
• ජීවත් වූ ස්ථානය: යුරෝපය
• ජීවත් වූ කාලය: දළ වශයෙන් වසර ලක්ෂ 8කට පමණ පෙර

1994 සිට 1996 දක්වා ග්‍රාන් ඩොලීනා (Gran Dolina) පුරාක්ෂේත්‍රයේ පර්යේෂණ කටයුතු අතරතුර, ස්පාඤ්ඤ පර්යේෂණ කණ්ඩායමක් විසින් දළ වශයෙන් වසර 800,000 කට පෙර ජීවත් වූ ආදි මානවයින් හය දෙනෙකුට අයත් ෆොසිල අවශේෂ සොයා ගත්හ (Carbonell et al., 1999; López-Polín et al., 2017). මෙම මානව විශේෂයේ දත් හෝමෝ ඉරෙක්ටස්ගේ දත් මෙන් ප්‍රාථමික වූ නමුත් මුහුණේ අංග – විශේෂයෙන් නාසික කලාපයේ හැඩය සහ රදනක දතට ඉහළින් මුහුණේ අවපාතයක් පැවතීම – නූතන මිනිසුන්ගේ ලක්ෂණ වලට සමාන ය (Bermúdez-de-Castro et al., 2017; Welker et al., 2020). මෙකී නවීන සහ ප්‍රාථමික ගතිලක්ෂණවල අද්විතීය මිශ්‍රණය 1997 වසරේ දී නව මානව විශේෂයක් ලෙස හෝමෝ ඇන්ටිසෙසර් නම් කිරීමට හේතු විය (Bermúdez de Castro et al., 1997). 2008 වසරේ දී ස්පාඤ්ඤයේ අටප්‍යුරේකා හි සිමා ඩෙ එළිෆන්ටෙ ගුහාවෙන් (Sima del Elefante, Atapuerca) සොයාගත් අර්ධවශයෙන් සංරක්ෂණය වූ යටි හකු මෙන්ම වසර මිලියන 1.2 කට පමණ ස්ථරයකින් හමුවූ ශිලා මෙවලම් ආධරයෙන් හෝමෝ ඇන්ටිසෙසර් ජීවත් වූ කාලය දිර්ඝ කිරීමට හැකිවිය. හෝමෝ ඇන්ටිසෙසර් ෆොසිල පිළිබද ස්පාඤ්ඤයෙන් පිටත හමුවන එකම සාක්ෂිය වන්නේ පැරණි බටහිර පුරාවිද්‍යා භූමියක් වන Happisburgh හි තිබී සොයාගත් වසර 800,000කට පමණ කාලනිර්ණය කල හැකි ශිලා මෙවලම් ය. මෙම මානව විශේෂය තවමත් අප්‍රිකාවෙන් සොයා ගෙන නැතත්, හෝමෝ ඇන්ටිසෙසර් සඳහා අප්‍රිකානු සම්භවයක් තිබිය යුතු ය. තවද, පර්යේෂකයන් පවසන්නේ නූතන මිනිසුන්ගේ සෘජු පූර්වගාමියා ලෙස සැලකෙන හෝමෝ හයිඩ්ල්බර්ගෙන්සිස් (H. heidelbergensis) නූතන මානවයාට වඩා නියැන්ඩතාල් මානවයාට සමාන ලක්ෂණ දරන බවත්, හෝමෝ ඇන්ටිසෙසර් විසින් හෝමෝ හයිඩ්ල්බර්ගෙන්සිස් හට පරිණාමීය ලක්ෂණ උරුමකර දුන් බවත්, ඒ අනුව නියැන්ඩතාල්වරුන්ගේ ආදිතම මූල, හෝමෝ ඇන්ටිසෙසර් කෙරෙහි රදාපවතින බවත් ය (Arzarello et al., 2007).

නමුත් හෝමෝ ඇන්ටිසෙසර්ට අයත් යැයි අනාවරණය කරගෙන ඇති ෆොසිල බොහෝමයක් වැඩිහිටි තත්වයේ නොව ළමා හෝ තරුණ අවධියේ පසුවූ අයගේ වෙයි. ග්‍රෑන් ඩොලිනාහිදී හමුවූ පුද්ගලයන් හය දෙනාගෙන් අවුරුදු 20ක් පමණ වයසැති වැඩිහිටියන් යැයි සැලකෙන්නේ දෙදෙනෙක් පමණි (Carbonell et al., 2008; Rosell et al., 2017). එනයින් පුරාමානවවිද්‍යාඥයින්ගේ අදහස වන්නේ හෝමෝ ඇන්ටිසෙසර් යනු නූතන මානවයාගේ ම තරුණ අවධිය නිරූපණය කරන්නක් විය හැකි බවයි. එනම් ඔවුන් වැඩිවිය පැමිණෙන විට ශාරීරික ලක්ෂණ වෙනස් වීම ඉන් අදහස් කෙරේ. එනයින් හෝමෝ ඇන්ටිසෙසර්ට අයත් වැඩිහිටි මානව ෆොසිල අනාවරණය කරගන්නා තෙක් එම ගැටළුව නොවිසදී පවතිනු ඇත.

හෝමෝ හයිඩ්ල්බර්ගෙන්සිස් මානවයා Homo heidelbergensis

• අනාවරණය කර ගැනීම: වර්ෂ 1908
• ජීවත් වූ ස්ථානය: යුරෝපය, ආසියාව, නැගෙනහිර හා දකුණු අප්‍රිකාව
• ජීවත් වූ කාලය: දළ වශයෙන් වසර ලක්ෂ 7කට පමණ පෙර

1908 දී ජර්මනියේ හයිඩෙල්බර්ග් නගරයේ දී, කම්කරුවෙකු විසින් හෝමෝ හයිඩෙල්බර්ජෙන්සිස් වර්ගයේ නිදර්ශකයක් මුවර් ගම්මානයට උතුරින් පිහිටි රොෂ් වැලිනිධියෙන් සොයා ගන්නා ලදී. මෙම හකු අස්ථියේ පුරස්චාර්වක දත් හා සහ පළමු වම් චාර්වක දත් දෙක හැරණුවිට අංගසම්පූර්ණ නිදර්ශකයක් විය; ජර්මානු මානවවිද්‍යාඥ Otto Schoentensack මෙම නිදර්ශකය මුලින්ම අධ්‍යනය කළ අතර හෝමෝ හයිඩ්ල්බර්ගෙන්සිස් යන විශේෂ නාමය යෝජනා කළේය. මෙම විශේෂය නම් කිරීමට පෙර, විද්‍යාඥයන් විසින් හෝමෝ ඉරෙක්ටස් සහ නූතන මානවයන් යන දෙඅංශයටම සමාන ලක්ෂණ පෙන්නුම් කරන බැවින් නිදර්ශකය පෞරාණික හෙවත් මුල්කාලීන හෝමෝ සේපියන්ස් ලෙස හැඳින්වූහ. හෝමෝ හයිඩෙල්බර්ජෙන්සිස් ෆොසිල හමුවන පැරණිතම ස්ථානය ඉතියෝපියාවේ බෝඩෝ ක්ෂේත්‍රයයි (අදින් වසර ලක්ෂ 6). යුරෝපයේ හෝමෝ හයිඩ්ල්බර්ගෙන්සිස් නිදර්ශක සොයාගත් ක්ෂේත්‍ර ගණනාවක් ඇත (උදා: Steinhei) ඒවා අදින් වසර ලක්ෂ 5 තරම් ඈත අතීතයේ සිට ස්පාඤ්ඤයේ සිට නැගෙනහිර යුරෝපය දක්වා විහිදේ. වැඩිම පුද්ගලයින් සංඛ්‍යාවක් පැමිණ ඇත්තේ ස්පාඤ්ඤයේ අටප්‍යුරේකා කඳුකරයේ සිමා ඩි ලොස් හියුසෝස් (Sima de los Huesos) ක්ෂේත්‍රයෙනි. චීනයේ ඩාලි මිනිසා ඇතුළු හෝමෝ හයිඩ්ල්බර්ගෙන්සිස් විශේෂයේ නියෝජිතයන් ලෙස ඇතැම් පර්යේෂකයන් විශ්වාස කරන පුරාක්ෂේත්‍ර කිහිපයක් ආසියාවේ ඇත. උතුරු අප්‍රිකාවේ Jebel Irhoud; නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ Omo, Bodo, Ndutu, Eyasi සහ Ngaloba; සැම්බියාවේ Kabwe; සහ දකුණු අප්‍රිකාවේ Florisbad සහ Elandsfontein ක්ෂේත්‍ර ඒ අතර ප්‍රධාන වේ.

සාමාන්‍යයෙන්, හෝමෝ හයිඩෙල්බර්ගෙන්සිස් , හෝමෝ ඉරෙක්ටස්ට වඩා හිස්කබල සහ පශ්චාත් හිස්කබල යන දෙඅංශයෙන්ම අඩු ශක්තිමතියකින් යුතු වූ අතර නූතන මානවයාට වඩා ශක්තිමත් විය. හෝමෝ හයිඩෙල්බර්ජෙන්සිස් මූලික වශයෙන් එහි කපාල ධාරිතාව (1100–1400 cc) සහ හිස් කබලේ නවීන හැඩය මගින් ඉරෙක්ටස් මානවයාගෙන් වෙන්කර හඳුනාගත හැකිය. මස්තිෂ්ක ප්‍රසාරණය, විශේෂයෙන් ප්‍රාචීර කොටස්, හිස් කබලේ ඉහළ කොටසේ හිස් කබලේ පළල වැඩි කිරීමට හේතු වූ අතර එමඟින් වඩාත් සිරස් අතට යොමු වූ හිස් කබලක් ඔහුට උරුම වී ඇත. මාංශ පේශිවල ශක්තිමත් බව අඩු වීම නිසා හිස්කබලේ ඔක්සිපිටල් කලාපය අඩු කෝණික අගයක් ගනී. සමහර නිදර්ශකවල ඉතා උච්චාරණය කරන ලද ඇහිබැමි නිරීක්ෂණය කළ හැකි ය. විශේෂයෙන් ම දන්ත සංයෝජනය සලකා බැලීමේ දී රදනක දත් ආශ්‍රිතව ඇති පසුබැසීම අනෙකුත් මානව විශේෂවලට වැඩිපුර කැපී පෙනේ, එමගින් ඔවුන් ඔවුන්ගේ මුඛය සහ දත්, මෙවලම් ලෙස භාවිතා කළ බව හැගවේ  නිදසුනක් ලෙස, අස්ථි හා මාංශ වෙන් කරගැනීමට රදනක දත් උපයෝජනය කිරීම දැක්විය හැකි ය. එක් ෆොසිල නිදර්ශකයක මැද කණ අස්ථිය සොයා ගන්නා ලද අතර එමඟින් ඔවුන්ගේ ශ්‍රවණ හැකියාව අප මානව වර්ගයා සමඟ සැසඳිය හැකි බව තීරණය වී ඇත.

ඩෙනිසෝවන් මානවයා Denisovan Man

ඩෙනිසෝවන් මානව විශේෂය අර්ථ දක්වනු ලබන්නේ සයිබීරියාවේ ඩෙනිසෝවා ගුහාවෙන් ලද ෆොසිලීකරණය වූ මානව ඇගිලි පුරුක් ආශ්‍රයෙනි. විද්‍යාඥයින්ට අනුව, කුඩා ගැහැණු දරුවකුට අයත් වූ එම ඇගිලි පුරුක, අදින් වසර 90,000 කට කාලනිර්ණය කළ හැකි අතර, එම දරුවා දෙමුහුන්කරණයෙන් එනම්, මව නියැන්ඩතාල් විශේෂයකට අයත් ලෙසද, පියා ඩෙනිසෝවන් මානව විශේෂයකට අයත් බව නිගමනය කෙරිණි (Slon et al., 2018). විශේෂයෙන් මෙම අල්ටායි කලාපය සහ එම ගුහාව නියැන්ඩර්තාල්වරුන්ගේ නිවහනක් ලෙස ප්‍රසිද්ධ ය. මෙම ෆොසිල නිදර්ශකය පළමුවරට හදුනාගන්නේ 2008 වසරේ දී වන අතර, ජාන තාක්ෂණය උපයෝගී කරගනිමින් සිදුකරන ලද පර්යේෂණ තුළින් එම මානව විශේෂය නූතන මානව හෝ නියැන්ඩතාල් මානව ජාන වෙත සමීප නොවීම හේතුවෙන් වෙනම මානව විශේෂයක් ලෙස ඩෙනිසෝවා ගුහාව මූලික කරගනිමින් ඩෙනිසෝවන් මානවයා යන නම් තැබී ය (Krause et al., 2010). එහිදී සිදුකරන ලද වැඩිදුර පර්යේෂණවල දී එම අස්ථියේ DNA කොටස් වලින් 40%ක් පමණ නියැන්ඩර්තාල් DNA වලට ගැලපුණු අතර, තවත් 40%ක් ඩෙනිසෝවන් ජාන සමග ගැලපේ. ලිංගික වර්ණදේහ (sex chromosomes) අනුපිළිවෙල සලකා බලා පර්යේෂකයන් විසින් මෙම අස්ථි කොටස පැමිණියේ ගැහැණු ළමයෙකුගෙන් බව තීරණය කළ අතර, අස්ථියේ ඝනකම අනුව ඇයගේ වයස අවුරුදු 13 ක් වත් විය යුතු බව තීරණය කරන ලදී (Brown et al., 2016; Fu et al., 2015).

මෙම තොරතුරු තර්කානුකූලව විශ්ලේෂණය කර බලන විට, ඩෙනිසෝවන් සහ නියැන්ඩතාල් DNA සමාන ප්‍රමාණවලින් අන්තර්ගත වීම ආකාර දෙකකට විස්තර කළ හැකි ය. ඉන් පළමුවැන්න නම් මෙම කුඩා ගැහැණු දරුවාගේ මව්පියන් ඩෙනිසෝවන් හා නියැන්ඩතාල් මානවයින් විය හැකි ය. දෙවැන්න නම්, එම මව්පියන් ද ඩෙනිසෝවන්-නියැන්ඩර්තාල් දෙමුහුන් ගහනයකට අයත් විය හැකිය (Warren, 2018). එම කරුණ තහවුරු කිරීම සදහා වැඩිදුර පර්යේෂණ අවශ්‍ය වේ.

හෝමෝ ෆ්ලොරෙන්සිස් මානවයා   Homo floresiensis

• අනාවරණය කර ගැනීම: වර්ෂ 2003
• ජීවත් වූ ස්ථානය: ආසියාව (ඉන්දුනීසියාව)
• ජීවත් වූ කාලය: දළ වශයෙන් වසර 100,000 – 50,000කට පෙර

මෑතකදී සොයා ගන්නා ලද මුල් මානව විශේෂවලින් එකක් වන හෝමෝ ෆ්ලොරෙන්සිස් (‘Hobbit’ යන අන්වර්ථ නාමය) ගේ අවශේෂ මෙතෙක් හමුවී ඇත්තේ ඉන්දුනීසියාවේ ෆ්ලොරෙස් (Flores) දූපතෙන් පමණි. හෝමෝ ෆ්ලොරෙන්සිස් මානවයාගේ ෆොසිල දළ වශයෙන් වසර 100,000 ත් 60,000 ත් අතර කාලයකට පෙර දිවෙන අතර, මෙම විශේෂය විසින් සාදන ලද ශිලාමෙවලම් වසර 190,000 ත් 50,000 ත් අතර පැරණි වේ. හෝමෝ ෆ්ලොරෙන්සිස් මානවයින් දළ වශයෙන් අඩි 3 යි අඟල් 6 ක් උසකින් යුක්ත වූ අතර, කුඩා මොළයක්, ඔවුන්ගේ කුඩා ප්‍රමාණයට සාපේක්ෂව විශාල දත්, උරහිස් පුළුල් නොවූ, නිකට මොට වූ, නළල පහතට වැටුණු සහ කෙටි කකුල් හා සාපේක්ෂව විශාල පාද තිබූ බව ෆොසිල නිදර්ශක ඇසුරේ නිරීක්ෂණය කල හැකි ලක්ෂණ අතර විය. හමුවන පුරාවිද්‍යාත්මක ද්‍රව්‍යාත්මක සංස්කෘතික අවශේෂ අනුව, ඔවුන් කුඩා ශරීර ප්‍රමාණ්ය හා කපාල ධාරිතාව නොසලකා ශිලා මෙවලම් භාවිතා කළේය, කුඩා අලි ඇතුන් සහ මීයන් දඩයම් කළේය, යෝධ කොමෝඩෝ මකරුන් වැනි විලෝපිකයන් සමඟ සහවාසීව ජීවත් වූ අතර, ගින්දර සාර්ථකව භාවිතා කර ඇත.

හෝමෝ ෆ්ලොරෙන්සිස් මානවයාගේ උස සහ සාපේක්ෂව අඩුඅගයක් ගන්නා කපාල ධාරිතාවය, සීමිත ආහාර සම්පත් සහ විලෝපිකයන් නොමැති කුඩා දූපතක දිගු කාලීන හුදකලා වීමේ ප්‍රතිඵලයක් වන පරිණාමීය ක්‍රියාවලියක් ලෙස සැලකෙන දූපත් වාමනවාදයේ (Island Dwarfism) ප්‍රතිඵලයක් විය හැකිය. වර්තමානයේ දී වඳ වී ගොස් ඇති ෆ්ලෝරස් දූපතේ විසූ පිග්මි අලි ද එම අනුවර්තනය පෙන්නුම් කළහ. කුඩාම හෝමෝ සහ ස්ටෙගොඩන් (Stegodon) අලි විශේෂ දෙකම ඉන්දුනීසියාවේ ෆ්ලෝරස් දූපතේ දක්නට ලැබේ. කෙසේ වෙතත්, වර්තමානයේ දී විද්‍යාඥයන් සලකා බලමින් සිටින්නේ හෝමෝ ෆ්ලොරෙන්සිස් මානවයාගේ මුතුන් මිත්තන් පළමු වරට ෆ්ලෝරස් දූපත වෙත ළඟා වන විටත් මෙම ශරීර ප්‍රමාණයෙන් ම යුතු වූවේද යන්නයි.

මෙම පර්යේෂණ මාලාව දියත් කරන්නේ ඉන්දුනීසියානු-ඕස්ට්‍රේලියානු ඒකාබද්ධ පර්යේෂණ කණ්ඩායමක් වන අතර,එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස අදින් වසර 80,000කට පමණ පෙර ජීවත් වූ කුඩා මිනිසෙකුගේ සම්පූර්ණ කාන්තා ඇටසැකිල්ලක් (LB-1) ඉන්දුනීසියාවේ ෆ්ලෝරස් දූපතේ ලියාං බුවා (Liang Bua) ගුහාවෙන් සොයා ගන්නා ලදී. ඇටසැකිල්ලේ ඇති කුඩා ශරීර ප්‍රමාණය හා කපාල ධාරිතාවය වැනි සුවිශේෂි ලක්ෂණ නිසා විද්‍යාඥයන් විසින් ඇටසැකිල්ල එය සොයාගත් දූපත අනුව නම් කර, විශේෂ නාමය Homo floresiensis නම් නව විශේෂයකට පැවරීමට හේතු විය.

මෙම පළමු සොයාගැනීමේ සිට, හෝමෝ ෆ්ලොරෙන්සිස් මානවයින් 12 දෙනෙකු නියෝජනය කරන අස්ථි සහ දත් Liang Bua ගුහාවෙන් සොයා ගෙන ඇත – එය හෝමෝ ෆ්ලොරෙන්සිස් මානවයින් මෙතෙක් සොයාගෙන ඇති එකම ස්ථානයයි. හෝමෝ ෆ්ලොරෙන්සිස් මානවයින් හා සම්බන්ධ සොයාගැනීම් වලින් වැඩි ප්‍රමාණයක් වසර 100,000 ත් 60,000 ත් අතර කාලයකට පෙර දිවෙන අතර, මෙම විශේෂය විසින් සාදන ලද ගල් මෙවලම් වසර 190,00 ත් 50,000 ත් අතර කාලයකට අයත් බව විද්‍යාඥයින්ගේ අදහසයි. ෆ්ලෝරස් දූපතෙන් හමුවූ ශිලා මෙවලම්වලින් පෙනී යන්නේ මුල් මානව පූර්වජයින් අවම වශයෙන් අදින් වසර මිලියනයකට පමණ පෙර එහි පැමිණි බවයි, නමුත් ආසන්නතම දූපත මුහුද හරහා කිලෝමීටර 9 ක් (සැතපුම් 6) දුරින් පිහිටා ඇති බැවින් මුල් මිනිසුන් එහි පැමිණියේ කෙසේදැයි තවමත් නොදනී. පුරාමානව විද්‍යාඥයින් විසින් හෝමෝ ෆ්ලොරෙන්සිස් හා සම්බන්ධ බොහෝ ශිලා මෙවලම් සොයා ගෙන ඇති අතර, මෙම මෙවලම් Flores හි සහ මානව පරිණාමීය පඨීතය (එනම්, ආසියාවේ පහළ පැලියොලිතික් මෙවලම් හෝ අප්‍රිකාවේ Oldowan මෙවලම්) කලින් සොයාගත් ඒවාට පුළුල් ලෙස සමාන වේ. හෝමෝ ෆ්ලොරෙන්සිස් ස්ථර ආශ්‍රිතව Stegodon අස්ථි කොටස් සිය ගණනක් දක්නට ලැබෙන අතර මෙම Stegodon අස්ථිවලින් සමහරක් මත සීරුම් සලකුණු පෙන්නුම් කරන හෝමෝ ෆ්ලොරෙන්සිස් මානවයා විසින් Stegodon සතුන් දඩයම් කළ බවට නිගමනය කළ හැකි ය (Kaifu et al., 2015).

වර්තමානය වන විට මානව පරිණාමය පිළිබද විදග්ධ කතිකාවතේ එක් ප්‍රධාන තේමාවක් ලෙස, මෙකී LB-1 ලෙස හැදින්වෙන හෝමෝ ෆ්ලොරෙන්සිස් නිදර්ශකය, කිසියම් රෝගයක් හෝ වර්ධන අක්‍රමිකතාවක් ඇති නූතන මානවයෙකු නියෝජනය කළ හැකිද යන්න පිළිබඳව සැලකිය යුතු විද්‍යාත්මක විවාදයක් පැවතියද, බොහෝ විද්‍යාඥයන් හෝමෝ ෆ්ලොරෙන්සිස් මානවයා මානව වර්ගීකරණයට ඇතුළත් කර ඇති අතර, අමතර ව  නූතන හෝමෝ සේපියන් මානවයින්ට වඩා රූපවිද්‍යාත්මකව වෙනස් මානව විශේෂයක් ලෙස හඳුනාගෙන ඇත. ඊට සමගාමී ව හෝමෝ ෆ්ලොරෙන්සිස් මානවයා හෝමෝ ගණයේ අනෙකුත් විශේෂවලට සම්බන්ධ වන්නේ කෙසේද යන්න නිවැරදිව සොයා ගැනීමට විද්‍යාඥයන් උත්සාහ කරමින් සිටිති. උදාහරණයක් ලෙස, හෝමෝ ෆ්ලොරෙන්සිස් මානවයා පරිණාමය වූයේ හෝමෝ ඉරෙක්ටස් මානවයාගේ පෙර ජනගහණයකින්ද, නැතහොත් Dmanisi (ජෝර්ජියාවේ) සිට හමු වූ මුල් මානවයන් වැනි කුඩා විශේෂයකින් හෝ සමහර විට හෝමෝ ගණයේ වෙනත් මුල් විශේෂයකින් පරිණාමය වූවාද? යන්න පිළිබදව නූතන විද්‍යාත්මක පර්යේෂණ ඔස්සේ සාක්ෂි හඹා යාම වර්තමානයේ දී ත් සිදුවේ.

හෝමෝ ලූසොනෙන්සිස්  Homo luzonensis

ශරීර ප්‍රමාණයෙන් කුඩා පැරණි මානව විශේෂයක් වන හෝමෝ ලුසොනෙන්සිස් 2004 වර්ෂයේ දී පිලිපීනයේ කැලාඕ (Callao Cave) ගුහාවෙන් අනාවරණය කරගැනුණු ෆොසිල නිදර්ශක මත විස්තර කර ඇත (Détroit et al., 2019). එවකට අග්නිදිග ආසියාවේ ෆ්ලෝරස් දූපතේ කුඩා මානව විශේෂයක් ජීවත් වීමේ සම්භාවිතාව පිළිබඳව බොහෝ දෙනා ප්‍රශ්න කළ බැවින් හෝමෝ ෆ්ලොරෙන්සිස් මානවයා මානව පරිණාමීය කතිකාවත උණුසුම් කළේ ය. ඒ් ඇසිල්ලේ ම මෙම නවතම හෝමෝ ලුසොනෙන්සිස් සොයාගැනීම එම ආඛ්‍යානය පෝෂණය කළේ ය. මේ පිළිබද ව අධ්‍යනය කරන ලද පර්යේෂකයන් විසින් කැලාඕ ගුහාවේ අවසාදිත ඇසුරෙන් අදින් වසර 67,000 කට පමණ කාලනිර්ණය කරන ලද, අවම වශයෙන් පුද්ගලයින් තිදෙනෙකුගෙන් අස්ථි 13 ක් අනාවරණය කරගෙන ඇත. මෙම අවශේෂ මත පදනම්ව සිදුකරන ලද ප්‍රමාණන විශ්ලේෂණ අනුව ලූසොනෙන්සිස් මානවයා ශරීර ප්‍රමාණයෙන් කුඩා නමුත්, හෝමෝ ෆ්ලොරෙන්සිස් තරම් කුඩා නොවන බව ය (Mijares et al., 2010).

හෝමෝ ලුසොනෙන්සිස් නූතන මානවයින්ට යම් භෞතික සමානකම් දරයි, නමුත් අනෙකුත් ලක්ෂණ අනුව වසර මිලියන දෙකත් හතරත් අතර කාලයකට පෙර අප්‍රිකාවේ ජීවත් වූ ඔස්ට්‍රලෝපිතෙකස් හා අර්ධ ද්විපාදකරණීකරණය වූ වානර මානවයින් මෙන්ම හෝමෝ කුලයට අයත් මුල්ම පූර්වජ ලක්ෂණ ද අඩුවැඩි වශයෙන් දරයි. ඇඟිලිවල වක්‍ර වී ඇති අස්ථි, කඳු නැගීම මෙම විශේෂයට වැදගත් ක්‍රියාකාරකමක් බව යෝජනා කරයි. සමහර ඔස්ට්‍රලෝපිතෙකස් විශේෂවල ද මෙම ලක්ෂණය නිරීක්ෂණය කළ හැකි ය. ඔස්ට්‍රලෝපිතෙකස් විශේෂවලට අග්නිදිග ආසියාවට ළඟා වීමට හැකි වූවා නම්, එය අප මානව පරිණාමය ගමන් මගේ මුලින්ම අප්‍රිකාව හැර ගියේ කවුරුන්ද යන්න පිළිබඳ අප දැනටමත් දන්නා අදහස් වෙනස් කරනු ඇත. එනම්, මීට වසර මිලියන 1.9 කට පමණ පෙර හෝමෝ ඉරෙක්ටස් අප්‍රිකානු නිජබිම හැර ගිය අපගේ සෘජු රේඛාවේ පළමු සාමාජිකයා යැයි සාධක තහවුරු වනු ඇත. තවදුරටත් මෙම භූගෝලීය ප්‍රදේශය, ලුසොන් වෙත ප්‍රවේශ විය හැක්කේ මුහුදෙන් පමණක් බැවින්, මෙම අනාවරණිත මානව විශේෂ දූපතට ළඟා වූයේ කෙසේද යන්න පිළිබඳව තවමත් නොවිසදී ඇති ප්‍රශ්නයක් ලෙස ඉතිරි වී තිබේ.

හෝමෝ නලඩි  Homo naledi

• අනාවරණය කර ගැනීම: වර්ෂ 2015
• ජීවත් වූ ස්ථානය: දකුණු අප්‍රිකාව
• ජීවත් වූ කාලය: දළ වශයෙන් වසර 335,000 – 236,000කට පෙර

2013 ඔක්තෝම්බර් මස සිට ලී බර්ගර් (Lee Berger) විසින් මෙහෙයවන ලද ගවේෂණ වලදී දකුණු අප්‍රිකාවේ දිනලෙඩි (Dinaledi) ප්‍රදේශයේ, ද රයිසින් ස්ටාර් ගුහා සංකීර්ණයේ (the Rising Star Cave system) කෙරෙන්  ෆොසිල මානව නිදර්ශකය ප්‍රථම වරට සොයා ගන්නා ලදී (Berger et al., 2015; Dirks et al., 2015). ඒහි දී අවම වශයෙන් හෝමෝ නලඩි මානවයින් 15 දෙනෙකුගෙන් නිදර්ශක ෆොසිල 1550 කට අධික ප්‍රමාණයක් සොයා ගන්නා ලදී. මෙම කැණීම අප්‍රිකාවෙන් සොයාගෙන ඇති තනි හොමිනින් විශේෂයක විශාලතම එකතුව ලෙස වාර්තා අතරට එක් විය. නැවත 2013 දී එම ගුහාවේ ම Lesedi කොටසෙන් තවත් හෝමෝ නලඩි නිදර්ශක 133 ක් සොයා ගත් අතර, ඒවා අවම වශයෙන් තවත් පුද්ගලයින් 3 දෙනෙකු – වැඩිහිටියන් දෙදෙනෙකු සහ කුඩා දරුවකු නියෝජනය කළේ ය (Hawks et al., 2017). පසුකාලීනව එනම්, 2017 දී මෙම හෝමෝ නලඩි ෆොසිල වසර 335,000 ත් 236,000 ත් අතර කාලයකට අයත් බවට කාල නිර්ණය කර ඇත (Dirks et al., 2017).

හෝමෝ නලඩි හා සම්බන්ධ වෙනත් සත්ව ෆොසිල හෝ මෙවලම් හමු නොවීම නිසා මෙම විශේෂයේ පරිසර විද්‍යාව සහ පැවැත්ම ගැන දන්නේ ඉතා අල්ප වශයෙනි. එම විශේෂයේ දත් දකුණු අප්‍රිකානු මානව විශේෂයේ ආහාර රටාව සහ පැවැත්ම පිළිබඳව යම් සමානතාවක් දරන බව අනාවරණය වී ඇත. එහි දත්, ඇත්ත වශයෙන්ම, එම කාලය තුළ ජීවත් වූ අනෙකුත් හෝමෝ විශේෂවලට වඩා වෙනස් වේ (Bolter et al., 2018). එබැවින්, වෙනත් බොහෝ රූප විද්‍යාත්මක සමානකම් තිබියදීත්, හෝමෝ නලඩි වෙනත් හෝමෝ විශේෂ ජීවත් ව සිටි පරිසරයට වඩා වෙනස් පරිසරයක වාසය කළ බවටත් විද්වත් මත යෝජනා වී තිබේ. හෝමෝ ගණයේ පරිණාමීය වෘක්ෂය තුළ හෝමෝ නලඩි ස්ථානගත කිරීම දැනට අර්බුධකාරී වේ. හෝමෝ නලඩි සතුව ඔස්ට්‍රලෝපිතිකස් ලක්ෂණ (විශේෂයෙන් ශ්‍රෝණිය සහ උරහිසෙහි) සහ නූතන හෝමෝ ලක්ෂණ (විශේෂයෙන් අත් සහ පාදවල සහ එහි මොළයේ ප්‍රමාණය) මිශ්‍රණයක් විද්‍යාමාන වේ. හෝමෝ ඉරෙක්ටස් සහ හෝමෝ කුලයට අයත් අනෙකුත් විශේෂවලට හෝමෝ නලඩි සම්බන්ධ වූ ආකාරය පිළිබඳ වැඩිදුර හැදෑරීමට තවත් සංසන්දනාත්මක පර්යේෂණ අවශ්‍ය වේ.

ෆොසිල වාර්තාවේ අසම්පූර්ණත්වය නිසා බොහෝවිට මෙම මානව විශේෂයේ අර්බුධකාරී තත්ත්ව හා පරස්පරවිරෝධී තත්ත්ව පැන නැගී ඇත. උදාහරණයක් ලෙස, හෝමෝ නලේඩිගේ හස්ත රූපවිද්‍යාව (Kivell et al., 2015) මගින් ගස් නැගීමේ කාරර්යේ තවදුරටත් යෙදී සිටි බවක් යෝජනා කරන අතර, පාදය රූපවිද්‍යාව අධ්‍යයනයෙන් (Harcourt-Smith et al., 2015) පෙන්නුම් කරන්නේ භූමිෂ්ඨ ජීවන රටාවකට අනුවර්තනය වී සිටි බවයි. එය එසේ වන්නේ කුමන හේතූන් අරඹයා ද? එසේ වී නම් හෝමෝ නලඩි ජීවත් වූයේ කුමන ආකාරයේ වාසස්ථානවලද? යන ගැටළු තවමත් නොවිසදී පවතී.

හෝමෝ බෝඩෙන්සිස්  Homo bodoensis

වඩාත් මෑත කාලීනව නාමකරණයට ලක් වූ මානව විශේෂය ලෙස හෝමෝ බෝඩෙන්සිස් හැදින්විය හැකි ය. මෙම විශේෂය අදින් වසර 500,000 කට පමණ පෙර මධ්‍ය ප්ලයිස්ටොසීන යුගයේ අප්‍රිකාවේ ජීවත් වූ අතර, නූතන සේපියන්ස් පරම්පරාවේ සෘජු මුතුන් මිත්තන් ලෙස හැදින්වේ (Roksandic et al., 2022); කෙසේ වෙතත්, මෙම විශේෂය යුරේසියානු (නියැන්ඩර්තාල් සහ ඩෙනිසෝවන්) සහ අප්‍රිකානු (හෝමෝ සේපියන්ස්) හොමිනින්ගේ වඩාත් මෑතකාලීන පොදු මුතුන් මිත්තන් ලෙස සැලකිය නොහැකි ය. එනම් හෝමෝ බෝඩෙන්සිස් මානව විශේෂය නාමකරණය කිරීම මධ්‍ය ප්ලයිස්ටොසීන කාල පරිච්ඡේදයේ සිට අප්‍රිකාවේ සහ යුරේසියාවේ පවතින මානව ෆොසිල නැවත තක්සේරු කිරීම මත පමණක් පදනම් වේ. ඒ අනුව නැවත පරීක්ෂණයට භාජනය කෙරුණු ෆොසිල නිදර්ශක හෝමෝ හයිඩ්ල්බර්ගෙන්සිස් හෝ හෝමෝ රෙඩෙසියන්සිස් යන විශේෂ දෙකටම අදාල වන ලෙස පවරා ඇති අතර, බොහෝ විට පරස්පර අර්ථ දැක්වීම් දැරූ ඒවා වීම විශේෂත්වයකි.

එහි පළමු නිදර්ශකය ඉතියෝපියාවේ Bodo D’ar හි Bodo 1 ලෙස නම් කර තිබුණු අතර, 1976 වසරේ දී එය අදින් වසර ලක්ෂ 6ක් පමණ පැරණි යැයි කාලනිර්ණය කර මූලිකවම හෝමෝ හයිඩ්ල්බර්ගෙන්සිස් විශේෂයක් යැයි සලකා වැඩිදුර පර්යේෂණ මෙහෙයවා තිබිණි. එය අනුමාන වශයෙන් පිරිමි පුද්ගලයෙකුගේ අර්ධ හිස්කබලක් වූ අතර, ඉදිරි මුහුණ හා කපාලය හොදින් ආරක්ෂා වී තිබිණි. මෙම ෆොසිල නිදර්ශකය මධ්‍ය ප්ලයිස්ටොසීන අයත් අප්‍රිකාවෙන් සහ අග්නිදිග යුරෝපයෙන් (උදා:  Sima de los Huesos) අනාවරණය කරගැනුණු මානවයින් සමග නැවත සලකා බැලිණි. විද්‍යාඥයින්ගේ අදහස අනුව යුරේසියානු මානව ආකෘතීන් වන නියැන්ඩර්තාල් හා ඩෙනිසෝවන් මානව විශේෂ බෙදී වෙන්වීමට පෙර හෝමෝ බෝඩෙන්සිස් එයින් වෙන් ව තනි ගමනක් ආරම්භ කර ඇත.

සමාලෝචනය…

එකිනෙකට වෙනස් වූ මානව විශේෂ කීයක් මිහිමත වාසය කර වද වී ගියා ද යන්න නිවැරදිව සොයා බැලීම ඉතා සංකීර්ණ කාර්යයකි. නමුත් අපට ශක්‍යතාවයක් ඇත්තේ ලොව කොතනකින් හෝ හමුවන ෆොසිල මානවයින් ඇසුරෙන්, අප මානව විශේෂයට එනම් නූතන සේපියන් මානවයින්ගේ පරිණාමීය කෘත්‍යය උදෙසා කෙතරම් දායකත්වයක් ලබා දී ඇත් ද යන්න ප්‍රමාණනය කිරීම ය.

කෙටි වාර්තා චිත්‍රපට

• Were We Wrong About The Last Common Ancestor?
• New species direct ancestor of modern humans
• Homo Heidelbergensis – Ancient Human
• Why is the discovery of Homo luzonensis such a big deal?
• New human species found in the Philippines
• Griffith dates bones of new human species found in Philippines
• Hobbit histories: the origins of Homo floresiensis
• Homo Naledi – New Questions On Human Evolution
• New Human Ancestor Discovered: Homo naledi (EXCLUSIVE VIDEO) | National Geographic
• A Brief History Of The Star-man: Homo Naledi

මනුෂ්‍යත්වයේ කතාන්දරය: මානව පරිණාමය

1. මානව පරිණාමයේ ගමන 1: මනුෂ්‍යත්වයේ ආරම්භය
2. මානව පරිණාමයේ ගමන 2- මනුෂ්‍යත්වයේ මූල බීජ: මුල් වානර මානවයින් හා ඔස්ට්‍රලෝපිතිකස් ගණය
3. මානව පරිණාමයේ ගමන 3- මුල් හෝමෝ සාමාජිකයින්: හෝමෝ හැබිලිස් හා හෝමෝ ඉරෙක්ටස්
4. මානව පරිණාමයේ ගමන 4: හෝමෝ නියැන්ඩතාල් මානවයා
5. මානව පරිණාමයේ ගමන 5: මානව නූතනත්වය: හෝමෝ සේපියන් මානවයාගේ සම්භවය
6. මානව පරිණාමයේ ගමන 6: මානව විවිධත්වය හා නව මානව විශේෂ
7. මානවයා අප්‍රිකාවෙන් පිටවී යාම
8. මානවයා නවලොව ජනාවාසකරණය කිරීම (අමරිකාව හා ඕස්ට්‍රේලියාව)
9. නියෝලිතික විප්ලවය හා මුල් කෘෂිකර්මයේ නැගීම

References

Arzarello, M., Marcolini, F., Pavia, G., Pavia, M., Petronio, C., Petrucci, M., Rook, L., & Sardella, R. (2007). Evidence of earliest human occurrence in Europe: the site of Pirro Nord (Southern Italy). Naturwissenschaften, 94(2), 107–112.

Berger, L. R., Hawks, J., de Ruiter, D. J., Churchill, S. E., Schmid, P., Delezene, L. K., Kivell, T. L., Garvin, H. M., Williams, S. A., DeSilva, J. M., Skinner, M. M., Musiba, C. M., Cameron, N., Holliday, T. W., Harcourt-Smith, W., Ackermann, R. R., Bastir, M., Bogin, B., Bolter, D., … Zipfel, B. (2015). Homo naledi, a new species of the genus Homo from the Dinaledi Chamber, South Africa. ELife, 4.

Bermúdez de Castro, J. M., Arsuaga, J. L., Carbonell, E., Rosas, A., Martı́nez, I., & Mosquera, M. (1997). A Hominid from the Lower Pleistocene of Atapuerca, Spain: Possible Ancestor to Neandertals and Modern Humans. Science, 276(5317), 1392–1395.

Bermúdez-de-Castro, J.-M., Martinón-Torres, M., Martín-Francés, L., Modesto-Mata, M., Martínez-de-Pinillos, M., García, C., & Carbonell, E. (2017). Homo antecessor : The state of the art eighteen years later. Quaternary International, 433, 22–31.

Bolter, D. R., Hawks, J., Bogin, B., & Cameron, N. (2018). Palaeodemographics of individuals in Dinaledi Chamber using dental remains. South African Journal of Science, 114(1/2).

Brown, S., Higham, T., Slon, V., Pääbo, S., Meyer, M., Douka, K., Brock, F., Comeskey, D., Procopio, N., Shunkov, M., Derevianko, A., & Buckley, M. (2016). Identification of a new hominin bone from Denisova Cave, Siberia using collagen fingerprinting and mitochondrial DNA analysis. Scientific Reports, 6(1), 23559.

Carbonell, E., Bermúdez de Castro, J. M., Parés, J. M., Pérez-González, A., Cuenca-Bescós, G., Ollé, A., Mosquera, M., Huguet, R., van der Made, J., Rosas, A., Sala, R., Vallverdú, J., García, N., Granger, D. E., Martinón-Torres, M., Rodríguez, X. P., Stock, G. M., Vergès, J. M., Allué, E., … Arsuaga, J. L. (2008). The first hominin of Europe. Nature, 452(7186), 465–469.

Carbonell, E., Esteban, M., Nájera, A. M., Mosquera, M., Rodrı´guez, X. P., Ollé, A., Sala, R., Vergès, J. M., Bermu´dez de Castro, J. M., & Ortega, A. I. (1999). The Pleistocene site of Gran Dolina, Sierra de Atapuerca, Spain: a history of the archaeological investigations. Journal of Human Evolution, 37(3–4), 313–324.

Détroit, F., Mijares, A. S., Corny, J., Daver, G., Zanolli, C., Dizon, E., Robles, E., Grün, R., & Piper, P. J. (2019). A new species of Homo from the Late Pleistocene of the Philippines. Nature, 568(7751), 181–186.

Dirks, P. H., Berger, L. R., Roberts, E. M., Kramers, J. D., Hawks, J., Randolph-Quinney, P. S., Elliott, M., Musiba, C. M., Churchill, S. E., de Ruiter, D. J., Schmid, P., Backwell, L. R., Belyanin, G. A., Boshoff, P., Hunter, K. L., Feuerriegel, E. M., Gurtov, A., Harrison, J. du G., Hunter, R., … Tucker, S. (2015). Geological and taphonomic context for the new hominin species Homo naledi from the Dinaledi Chamber, South Africa. ELife, 4.

Dirks, P. H., Roberts, E. M., Hilbert-Wolf, H., Kramers, J. D., Hawks, J., Dosseto, A., Duval, M., Elliott, M., Evans, M., Grün, R., Hellstrom, J., Herries, A. I., Joannes-Boyau, R., Makhubela, T. v, Placzek, C. J., Robbins, J., Spandler, C., Wiersma, J., Woodhead, J., & Berger, L. R. (2017). The age of Homo naledi and associated sediments in the Rising Star Cave, South Africa. ELife, 6.

Fu, Q., Hajdinjak, M., Moldovan, O. T., Constantin, S., Mallick, S., Skoglund, P., Patterson, N., Rohland, N., Lazaridis, I., Nickel, B., Viola, B., Prüfer, K., Meyer, M., Kelso, J., Reich, D., & Pääbo, S. (2015). An early modern human from Romania with a recent Neanderthal ancestor. Nature, 524(7564), 216–219.

Harcourt-Smith, W. E. H., Throckmorton, Z., Congdon, K. A., Zipfel, B., Deane, A. S., Drapeau, M. S. M., Churchill, S. E., Berger, L. R., & DeSilva, J. M. (2015). The foot of Homo naledi. Nature Communications, 6(1), 8432.

Hawks, J., Elliott, M., Schmid, P., Churchill, S. E., Ruiter, D. J. de, Roberts, E. M., Hilbert-Wolf, H., Garvin, H. M., Williams, S. A., Delezene, L. K., Feuerriegel, E. M., Randolph-Quinney, P., Kivell, T. L., Laird, M. F., Tawane, G., DeSilva, J. M., Bailey, S. E., Brophy, J. K., Meyer, M. R., … Berger, L. R. (2017). New fossil remains of Homo naledi from the Lesedi Chamber, South Africa. ELife, 6.

Kaifu, Y., Kono, R. T., Sutikna, T., Saptomo, E. W., Jatmiko, & Due Awe, R. (2015). Unique Dental Morphology of Homo floresiensis and Its Evolutionary Implications. PLOS ONE, 10(11), e0141614.

Kivell, T. L., Deane, A. S., Tocheri, M. W., Orr, C. M., Schmid, P., Hawks, J., Berger, L. R., & Churchill, S. E. (2015). The hand of Homo naledi. Nature Communications, 6(1), 8431.

Krause, J., Fu, Q., Good, J. M., Viola, B., Shunkov, M. v., Derevianko, A. P., & Pääbo, S. (2010). The complete mitochondrial DNA genome of an unknown hominin from southern Siberia. Nature, 464(7290), 894–897.

López-Polín, L., Bermúdez de Castro, J. M., & Carbonell, E. (2017). The preparation and conservation treatments of the human fossils from Lower Pleistocene unit TD6 (Gran Dolina site, Atapuerca) – The 2003–2009 record. Quaternary International, 433, 251–262.

Mijares, A. S., Détroit, F., Piper, P., Grün, R., Bellwood, P., Aubert, M., Champion, G., Cuevas, N., de Leon, A., & Dizon, E. (2010). New evidence for a 67,000-year-old human presence at Callao Cave, Luzon, Philippines. Journal of Human Evolution, 59(1), 123–132.

Roksandic, M., Radović, P., Wu, X., & Bae, C. J. (2022). Resolving the “muddle in the middle”: The case for Homo bodoensis sp. nov. Evolutionary Anthropology: Issues, News, and Reviews, 31(1), 20–29.

Rosell, J., Rodríguez, J., & Benito-Calvo, A. (2017). What’s happening now in Atapuerca? Latest research at the Sierra de Atapuerca sites. Quaternary International, 433, 2–4.

Slon, V., Mafessoni, F., Vernot, B., de Filippo, C., Grote, S., Viola, B., Hajdinjak, M., Peyrégne, S., Nagel, S., Brown, S., Douka, K., Higham, T., Kozlikin, M. B., Shunkov, M. v., Derevianko, A. P., Kelso, J., Meyer, M., Prüfer, K., & Pääbo, S. (2018). The genome of the offspring of a Neanderthal mother and a Denisovan father. Nature, 561(7721), 113–116.

Warren, M. (2018). Mum’s a Neanderthal, Dad’s a Denisovan: First discovery of an ancient-human hybrid. Nature, 560(7719), 417–418.

Welker, F., Ramos-Madrigal, J., Gutenbrunner, P., Mackie, M., Tiwary, S., Rakownikow Jersie-Christensen, R., Chiva, C., Dickinson, M. R., Kuhlwilm, M., de Manuel, M., Gelabert, P., Martinón-Torres, M., Margvelashvili, A., Arsuaga, J. L., Carbonell, E., Marques-Bonet, T., Penkman, K., Sabidó, E., Cox, J., … Cappellini, E. (2020). The dental proteome of Homo antecessor. Nature, 580(7802), 235–238.