අරුණ රාජපක්ෂ
පුරාවිද්‍යා අධ්‍යයන අංශය, පේරාදෙණිය විශ්වවිද්‍යාලය, පේරාදෙණිය.
ආචාර්ය අරුණ රාජපක්ෂ හැඳින්වීම
මෙම පර්යේෂණය තුළ සංස්කෘතික ති‍්‍රකෝණ ව්‍යාපෘතිය හරහා වූ උරුම සංරක්ෂණය, කළමනාකරණය සහ සැළසුම්කරණය සම්බන්ධව ශී‍්‍ර ලාංකේය සන්දර්භය ප‍්‍රත්‍යෙක්ෂණය කිරීම සිදු කෙරේ. ශී‍්‍ර ලංකාව 1980 පසුව එළඹෙන දශකය තුළ අනුරාධපුර හා මහනුවර පූජනීය නගර ඇතුළු සංස්කෘතික ක්ෂේත්ර හයක් යුනෙස්කෝ ජගත් උරුම ලේඛනයට ඇතුළත් කිරීම විශේෂ සන්ධිස්ථානයකි. ශී‍්‍ර ලංකාවේ සංස්කෘතික සම්පත් ආරක්ෂා කිරීමේ පෘථුල නෛතික මෙන් ම ආයතනික යාන්ත‍්‍රණයක් ඉහත සඳහන් කාල පරාසය තුළ මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල සහ සංස්කෘතික ති‍්‍රකෝණ ව්‍යාපෘතිය හරහා සාර්ථක විය. උක්ත යාන්ත‍්‍රණය කාලීන වශයෙන් ජගත් තලයේ මෙන් ම ජාතික තලයේ සාර්ථක නිර්මාණාත්මක ආකෘතියක් බවට පත් විය. ඒ සඳහා වෘත්තිමය දේශපාලන සහ ප‍්‍රජා අවබෝධය ගාමක බලවේගයක් ලෙස එකම අරමුණක් කරා යොමු වීම දැකගත හැකිය. මෙම කාල පරාසය සහ ඉන් අනතුරුව ශී‍්‍ර ලංකාවේ උරුම සංරක්ෂණය කළමනාකරණය සහ සැළසුම්කරණය සම්බන්ධයෙන් සිදු වන හඳුන්වාදීම් හරහා සිදු වන පරිවර්තනයක් අප විසින් තේරුම් ගත යුත්තේ ඊට පූර්ව අවධීන්ට සාපේක්ෂවය. එහි දී පූර්ව යටත් විජිත අවධිය තුළ දේශීය අනන්‍යතාවන් මත පදනම් වූ සාම්ප‍්‍රදායික සංරක්ෂණ ප‍්‍රවේශයක් තුළ දේශීය උරුම ස්ථානයන්ගේ තිරසාරභාවය තහවුරු වූ අතර යටත් විජිත අවධිය තුළ සම්ප‍්‍රදායික ප‍්‍රවේශයෙන් විද්‍යාත්මක අවශ්‍යතාවයන් අරමුණු කර ගත් වෘත්තීමය ආයතනමය ප‍්‍රවේශයක් වෙත ගමන් කිරීම හඳුනා ගත හැකි අතර එය දේශීය ප‍්‍රජා විරෝධතාවයන්ට ද හේතු විය. පශ්චාත් යටත් විජිත අවධිය තුළ ජාත්‍යන්තර ප‍්‍රවේශයක් වෙත දෝලනය වීම තුළ දේශීය ආගමික ප‍්‍රජා අවශ්‍යතා නිසි පරිදි හඳුනා ගැනීමට අපොහොසත් වීම වර්තමානයේ උරුමය හා සම්බන්ධ අර්බුද රැසකට හේතු වී ඇත.
ජගත් උරුම ක්ෂේත්ර සන්දර්භය
ශ්රී ලංකාව 1980 ජුනි 6 වන දින ලෝක සංස්කෘතික සහ ස්වාභාවික උරුමය ආරක්ෂා කිරීම සම්බන්ධ යුනෙස්කෝ සම්මුතිය නිල වශයෙන් පිළිගන්නා ලදින් ජගත් උරුම කමිටුවේ පාර්ශ්වකරුවෙකු බවට පත් විය. ඉන් අනතුරුව ශ්රී ලංකාව ජගත් උරුම ලේඛනයට ඇතුළු කිරීම සඳහා ක්ෂේත්ර හඳුනාගැනීම සහ නාමයෝජනා සකස් කොට බාර දීම සිදු කෙරිණි. පළමුවෙන් ම 1981 වසරේ අනුරාධපුර පූජනීය නගරය, පොළොන්නරුව පැරණි නගරය සහ සීගිරිය පැරණි නගරය ජගත් උරුම ලෙස නම් කිරීම සඳහා නාම යෝජනා ඉදිරිපත් කළ අතර, 1982 දෙසැම්බර් 4 වෙනි දින ඒවා ජගත් ලේඛනයට ඇතුළු කරන ලදි. ඉන් අනතුරුව 1988 වසරේ දෙසැම්බර් මස මහනුවර පූජනීය ජීවමාන නගරය සහ ගාල්ල පුරාණ නගරය සහ බලකොටුව ද, 1991 දෙසැම්බර් මස රංගිරි දඹුල්ල විහාරය ද ජගත් උරුම ලෙස ප්රකාශයට පත් විය.
ජගත් සංස්කෘතික උරුම ක්ෂේත්රයේ නම සංස්කෘතික නිර්ණායක නාම යෝජනා බාරදුන් වර්ෂය ජගත් උරුම ලේඛනගත වූ දිනය
අනුරාධපුර පූජනීය නගරය i, iii, vi
1981 1982.12.4
පොළාන්නරුව පැරණි නගරය i, iii, vi
1981 1982.12.4
සීගිරිය පැරණි නගරය i, iii, vi
1981 1982.12.4
මහනුවර පූජනීය නගරය iv, vi
1988 1988.12
ගාල්ල පැරණි නගරය සහ කොටු පවුර iv
1988 1988.12
රංගිරි දඹුල්ල විහාරය i, vi
1988 19911
වගුව 1 : ශී‍්‍ර ලංකාවේ ලෝක උරුම, නිර්ණායක හා ප්රකාශයට පත් කළ දින
1991 වසරෙන් පසු මේ දක්වා (2015) කිසිදු සංස්කෘතික ක්ෂේත්රයක් තත් ලේඛනගත වී නොමැති වුවත් ස්වාභාවික උරුම ක්ෂේත්ර වන සිංහරාජ වන රක්‍ෂිතය සහ ශ්රී ලංකාවේ මධ්‍ය කඳුකරය පිළිවෙළින් 1988 සහ 2010 වසරවල ජගත් ස්වාභාවික උරුම ලෙස ප්රකාශයට පත් වී ඇත. සේරුවිල මංගල රජමහා විහාරය සඳහා 2006 වසරේ ද, සේරුවිල සිට ශ්රී පාදය දක්වා මහවැලි ගඟට සමාන්තරව දිවෙන පුරාණ වන්දනා ගමන් මාර්ගය සඳහා 2010 වසරේ ද නාම යෝජනා බාර දී ඇතත් ඒවා මේ දක්වා (2018) ජගත් උරුම ලෙස ප්රකාශයට පත් වී නොමැත.
ඒ අනුව, මේ වන විට (2018) ශ්රී ලංකාවේ සංස්කෘතික ක්ෂේත්ර හයක් සහ ස්වාභාවික ක්ෂේත්ර 2ක් ජගත් උරුම ලේඛනයට ඇතුළත්ව ඇති අතර සංඛ්‍යාත්මකව දකුණු ආසියානු කලාපයෙන් දෙවෙනි වන්නේ ජගත් උරුම ස්ථාන 28ක් සහිත ඉන්දියාවට පමණි. උක්ත සංස්කෘතික ක්ෂේත්ර හයෙන් පහක් ම ස්ථානගත වන්නේ මෙම පර්යේෂණයට භාජනය වන සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණය පිහිටන උතුරුමැද සහ මධ්‍යම පළාත්වල ය. මෙය එක් අතකට අසමතුලිත අවකාශීය ව්‍යාප්තියකි. සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණය ආශ්රිත ජගත් සංස්කෘතික උරුම ක්ෂේත්ර ප්රධාන වශයෙන්,
ජීවමාන පූජනීය නගර (අනුරාධපුරය, මහනුවර)
ඓතිහාසික පැරණි නගර (පොළොන්නරුව, සීගිරිය)
පුරාණ ලෙන් විහාර (රංගිරි දඹුල්ල)
ලෙස වර්ග කළ හැකි ය. ඒ ඒ රටවල් ජගත් උරුම සඳහා ක්ෂේත්ර තෝරාගැනීමේ දී ජාතික වශයෙන් ඓතිහාසික, සංස්කෘතික, දේශපාලන ආදී කරුණු සැලකිල්ලට ගෙන විවිධ ප්රවේශ අනුගමනය කරනු ලැබේ. Van Der Aa et al.1 සමස්තයක් ලෙස ජගත් සන්දර්භය සලකා බැලීමෙන් ප්රධාන ප්රවේශ තුනක් හඳුනා ගන්නා අතර, ඒ අනුව ශ්රී ලංකාව ඉන් පළමු ප‍්‍රවේශය වන මධ්‍යම රජයේ මැදිහත්වීමෙන් එම රටේ ඓතිහාසික කේන්ද්‍රීය කලාපය (Historical Core) තෝරා ගැනීම සිදු කර ඇත.
වගුව 2 : ත‍්‍රිකෝණ සන්දර්භය හා ක්ෂේත්ර තෝරාගැනීමේ පදනම ශ්රී ලංකාවේ සංස්කෘතික කටයුතු අමාත්‍යාංශයේ ප‍්‍රධානත්වයෙන් ශ්රී ලංකාවේ ඓතිහාසික, දේශපාලන කාල හා අවකාශීය සන්දර්භය සම්බන්ධයෙන් වැදගත් ම භෞමික කලාපයක් වන අනුරාධපුර, පොළොන්නරුව, සීගිරිය, මහනුවර, දඹුල්ල විහාරය ජගත් උරුම ලෙස සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණය තුළ නියෝජනය වේ. මෙසේ නියෝජනය වන සංස්කෘතික ක්ෂේත්ර ජාතික වශයෙන් ඓතිහාසික, පුරාවිද්‍යාත්මක, සෞන්දර්යාත්මක, සමාජීය සහ විද්‍යාත්මක අගයන්ගෙන් අද්විතීය ගුණාංග නියෝජනය කරන අතර ඒවායේ ගතිලක්‍ෂණ විවිධ ජගත් උරුම නිර්ණායකයන් ඔස්සේ සාධාරණීකරණය කර ඇත. ජාතික මට්ටමින් උක්ත ක්ෂේත්ර තෝරාගැනීම සඳහා සංකීර්ණ ඇගයීම් ක්රමවේදයක් භාවිත නොවූවත් එය ක්ෂේත්රයේ පළපුරුදු දැක්මක් සහිත වෘත්තිකයින් අතළොස්සකගේ මඟ පෙන්වීමෙන් හා කැපවීමෙන් සිදු වූවකි.
උක්ත ක්ෂේත‍්‍රයන් තෝරාගැනීම භෞමික අවකාශීය දෘෂ්ටිකෝණයෙන් ශ්රී ලංකාවේ එකිනෙකට අනුබද්ධව ස්ථානගත වන පළාත්වලට සීමා වූ අසමතුලිත ව්‍යාප්තියක් පෙන්නුව ද, වෙනත් බොහෝ දෘෂ්ටිකෝණයන්ගෙන් සමතුලිත නියෝජනයකි. ඒ තුළ ශ්රී ලංකා ඉතිහාසයේ මූලික දෘෂ්ටිකෝණයෙන් පෞරාණික, මධ්‍ යකාලීන සහ වඩා මෑත කාලීනව පරිපාලන මධ්‍යස්ථාන නැතහොත් රාජධානි නියෝජනය කරයි.2 ඒවා තුළ ජගත් සංස්කෘතික උරුම නිර්ණායක හයෙන් 4ක් නියෝජනය වන අතර ආගමික දෘෂ්ටිකෝණයෙන් බෞද්ධ, බෞද්ධ හා හින්දු, ආගමික සහ ලෞකික ගුණාංගයන්ගෙන් සමන්විත ක්ෂේත්ර ද ඇතුළත් වේ. එසේම පූජනීය ජීවමාන නගර, අජීවමාන පැරණි නගර, පූජනීය ජීවමාන විහාර ද ඒ තුළ ඇතුළත් ය. නූතන දෘෂ්ටිකෝණයෙන් නාගරික, අර්ධ නාගරික සහ ග‍්‍රාමීය ක්ෂේත්ර නියෝජනය ද හඳුනාගත හැකි ය (වගුව 2). උරුම කළමනාකරණයේ සහ සංචාරක ව්‍යාපාරයේ බොහෝ අංශ රඳා පවතින්නේ ක්ෂේත්ර පිහිටා ඇති උක්ත සන්දර්භමය ගති ලක්ෂණ වලට අනුරූපව ය.
සන්දර්භය ක්ෂේත්රයේ නම ඓතිහාසික නියෝජන භූගෝලීය පිහිටීම /පළාත ආගමික නියෝජන සංස්කෘතික අගය
අර්ධ නාගරික අනුරාධපුර පූජනීය නගරය පෞරාණික උතුරු මැද බෞද්ධ පූජනීය ජීවමාන i, iii, vi
අර්ධ නාගරික පොළොන්නරුව පූජනීය නගරය මධ්‍ය කාලීන උතුරු මැද බෞද්ධ/හින්දු i, iii, vi
ග‍්‍රාමීය සීගිරිය පැරණි නගරය පෞරාණික මධ්‍යම ලෞකික i, iii, iv
නාගරික මහනුවර පූජනීය නගරය මෑත කාලීන මධ්‍යම බහු ආගමික iv, vi
අර්ධ නාගරික දඹුල්ල විහාරය පෞරාණික/මෑත කාලීන මධ්‍යම බෞද්ධ ජීවමාන i, vi
වගුව 3 : ශී‍්‍ර ලංකාවේ ලෝක උරුම සන්දර්භය3
ශ්රී ලංකාවේ සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණය සංකල්පය සහ සන්දර්භය
සංවර්ධනය වෙමින් පවතින රටවල සංස්කෘතික උරුම සම්පත් ආරක්ෂා කිරීම උදෙසා යුනෙස්කෝ (UNESCO) සංවිධානය මගින් ආරම්භ කරන ලද පෘථුල වැඩ පිළිවෙළක ප්රතිඵලයක් ලෙස ශ්රී ලංකාවේ පෞරාණික ස්මාරක ක්ෂේත්ර ආරක්ෂා කිරීම, ඒ පිළිබඳව පර්යේෂණ පැවැත්වීම හා කළමනාකරණය වෙනුවෙන් සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණ ව්‍යාපෘතිය පිහිටුවන ලද අතර ඒ සඳහා මුදල් ප‍්‍රතිපාදන සැපයෙන්නේ සංස්කෘතික ස්මාරක සංවර්ධනය ද, ප්රතිසංස්කරණය කිරීම ද, ආරක්ෂා කිරීම ද, මෙරට සහ විදේශයන්හි ආගමික සහ සංස්කෘතික කටයුතු සංවර්ධනය කිරීම ද සඳහා 1980 අංක 57 දරk පාර්ලිමේන්තු පනත මඟින් සම්මත වූ මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල මඟිනි.
ඓතිහාසික කාල අවකාශ සන්දර්භය සැලකිල්ලට ගැනීමේ දී ශ්රී ලංකාවේ ප්රධාන රාජධානි පැවති නාගරික මධ්‍යස්ථාන තුනක් සම්බන්ධ කරමින් සීමා පිහිටුවා ඇති සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණයේ කෝණ තුනට උතුරින් අනුරාධපුරය පූජනීය නගරය ද, නැඟෙනහිරින් පොළොන්නරුව පැරණි නගරය ද, දකුණින් මහනුවර පූජනීය නගරය ද ඇතුළු වේ. උක්ත කෝණ තුනට අයත් ක්ෂේත්ර තුනට අමතරව සීගිරිය පැරණි නගරයත්, දඹුල්ල ලෙන් විහාරයත් ත‍්‍රිකෝණ සංකල්පයට ඇතුළු වන අතර ඒ අනුව ශ්රී ලංකාවේ සමස්ත සංස්කෘතික ජගත් උරුම හයෙන් පහක්ම ස්ථානගත වන්නේ උක්ත ත‍්‍රිකෝණ සංස්කෘතික කලාපය තුළ ය. වසර දෙ දහස් තුන්සීයකට වඩා ලිඛිත ඉතිහාසයක් සහිත දිවයිනේ උරුමය සංකේතවත් කරන ස්පර්ශනීය සහ අස්පර්ශනීය සාධක ව්‍යාප්තව ඇත්තේ මෙම ත‍්‍රිකෝණය මඟින් සළකුණු කරන විශාල භෞමික ක්ෂේත‍්‍රය තුළ ය (සිතියම 1).
සිතියම 1 : සංස්කෘතික ති‍්‍රකෝණය හා එම ව්‍යාපෘතියට අදාළ ක්ෂේත්ර4 සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණ සංකල්පය කාලීන වශයෙන් ජගත් තලයේ හා ජාතික තලයේ සාර්ථක, නිර්මාණාත්මක පෘථුල ප‍්‍රවේශයකි. එසේ ම උපායමාර්ගික ප‍්‍රවේශයක් ද වේ. එයට එක් හේතුවක් නම් මීට ඉහත දී අරඹන ලද සෑම යුනෙස්කෝ ව්‍යාපෘතියක් ම එක් නිර්මාණයක් නැතිනම් එක් භූමි භාගයක් සම්බන්ධයෙන් පමණක් ක‍්‍රියාවේ යොදවනු ලැබීම ය. ක්ෂේත්ර තෝරාගැනීමේ ක්රියාවලිය සහ ඒ සියල්ල කාල අවකාශීය සන්දර්භය තුළ ත‍්‍රිකෝණ සංකල්පගත කිරීම හරහා සංචාරකයාගේ මානසික සිතියමට (Mental Map) ඇතුළු කිරීමට කටයුතු කරමින් ශ්රී ලංකාවේ වැදගත් ම ඓතිහාසික නගර කීපයක් ‘සංචාරකකරණයට’ (Touristification) ලක් කිරීමට ගත් තීරණාත්මක ප්රථම පියවරක් ලෙස හඳුන්වා දිය හැකි ය.5 එසේ වුව ද ශ්රී ලංකාවේ සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණ සංකල්පය ක්ෂේත්ර කීපයක් සම්බන්ධ පළාත් දෙකක විසුරුණු විශාල ප‍්‍රදේශයකි. ඒ නිසා මෙම ත‍්‍රිකෝණ සංකල්පය යුසේකෝවේ විෂය පථය පුළුල් කිරිමට ද මග පෑදූ ක‍්‍රියාදාමයක් වෙයි. සංකල්පයේ උපායමාර්ගික බව සහ අපූර්ව නිර්මාණාත්මක බව නිසා ශ්රී ලංකාවට ජගත් උරුම කිහිපයක් ප්රකාශයට පත්කර ගැනීමට හැකි විය. අනුරාධපුර, පොළොන්නරුව, සීගිරිය, දඹුල්ල සහ මහනුවර යන සෑම ක්ෂේත‍්‍රයක්ම අන්තර්ජාතික වශයෙන් අද්විතීය අගයක් දරන්නා වූ ස්ථානයන් වන බැවින් ඒ අතරින් කිසිවක් ප්රතික්ෂේප කිරීමට යුනෙස්කෝ ජගත් උරුම කමිටුවට නොහැකි වූයේ ත‍්‍රිකෝණය සංකල්පගත කර තිබූ ක්රමවේදය නිසා ය.
සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණයේ ප‍්‍රභවය කාලීන වශයෙන් සිදුවන්නේ ජගත් තලයේ මෙන් ම දේශීය තලයේ සංස්කෘතික උරුමය සම්බන්ධ ප‍්‍රවණතා පසුබිම් කරගෙන ය (රූපසටහන1). ජගත් තලයේ ප‍්‍රවණතා සැලකිල්ලට ගැනීමේ දී විශේෂයෙන්,
දෙවන ලෝක යුද්ධයෙන් පසුව සංස්කෘතික උරුම විනාශයේ අත්දැකීම්වලින් ජගත් පරිමාණයෙන් උරුමය ආරක්ෂා කරනු වස් නෛතික ප‍්‍රතිපාදන, සම්මුති හා ආයතනමය ප‍්‍රවේශයන් ශක්තිමත් වීම සහ අන්තර්ජාතික වෘත්තීමය සබඳතා පුළුල් වීම
1960, 70 දශක තුළ විවිධ සංවර්ධනාත්මක ප‍්‍රවණතා, සංස්කෘතික උත්සව සහ ඒ ඒ රටවල පිහිටි සංස්කෘතික උරුමයන් සමස්ත මානව ප‍්‍රජාවගේ ම උරුමයන් සේ සලකා ආරක්ෂා කිරීමට පෙළඹීමේ ගෝලීයකරණ ක‍්‍රියාදාමය නව මුහුණුවරක අභියෝග එල්ල කරන්නට වූ අතර (Cleere 1989:3)6 ඉන් සංස්කෘතික උරුම සම්පත් ගලවා ගැනීම සහ කළමනාකරණය උදෙසා සංස්කෘතික සම්පත් බේරාගැනීමේ පුරාවිද්‍යාව (Salvage Archaeology), සංස්කෘතික සම්පත් කළමනාකරණය (Cultural Resource Management) ආදී ශික්‍ෂණයන්ගේ ප‍්‍රභවය සිදුවීම.7
පසුගිය දශක කීපය තුළ සංස්කෘතික සංචාරක ව්‍යාපාරයේ ඇති වූ විශේෂ ලක්ෂණ ලෙස විදේශ විනිමය ඉපයීමේ මෙන් ම උරුම සංරක්‍ෂණයට මුදල් ඉපයීමේ (Conservation financing) මාර්ගයක් ලෙස හඳුනාගැනීම සහ සංචාරක ව්‍යාපාරයේ වර්ධනය හා බැඳුණු උරුමය ගෝලීයකරණය වීමේ ක‍්‍රියාදාමය (Globalising Heritage) මෙන් ම සංචාරක ව්‍යාපාරය හරහා ක‍්‍රියාත්මක වූ නව යටත්විජිතවාදී (Neo Colonialism) සහ නව අධිරාජ්‍යවාදී (New Imperialism) ප‍්‍රවණතා පෙන්වා දිය හැකි ය.
රූප සටහන 1 : සංස්කෘතක ති‍්‍රකෝණ අකෘතියේ ප‍්‍රභවය හා එහි ගාමක බලවේග8 ජගත් ප‍්‍රජාවගෙන් සමන්විත වූ ජාත්‍යන්තර සංවිධානයක් වන යුනෙස්කෝ (UNESCO) සංවිධානය ජගත් උරුම ආරක්ෂා කිරීමේ ප‍්‍රවේශය ලබා ගන්නේ ඊජිප්තුවේ අබු සිම්බල් (Abusimbol) දේවස්ථානය මුහුණ දුන් ඉරණමින් ගලවා ගැනීමට මැදිහත් වීමත් සමග ය. මෙම ප‍්‍රයත්නය හරහා එම සංවිධානය ලොවට පසක් කළ යථාර්ථයක් නම් ජාත්‍යන්තර ප‍්‍රජාවට ලොව කවර ප‍්‍රදේශයක වුව උරුමයන් ආරක්ෂා කිරීමට සහයෝගීතාවෙන් මැදිහත් විය හැකි බවත් ඒ හරහා නූතන අවශ්‍යතා ඉටු කරගත හැකි බවත් ය. මේ සඳහා මූලික නෛතික ප‍්‍රවේශය 1972 ජගත් උරුම ප‍්‍රඥප්තියෙන් සකසා ගන්නා ලදි. උක්ත නෛතික පසුබිම මත යුනෙස්කෝවට අනුබද්ධ ස්මාරක සහ ක්ෂේත්ර පිළිබඳ අන්තර්ජාතික කෞතුකාගාර කවුන්සිලය වැනි වෘත්තීමය ආයතන හරහා ක්ෂේත්රයේ වෘත්තිකයින් ජගත් සන්දර්භයේ සංස්කෘතික උරුමය ආරක්ෂා කිරීම සම්බන්ධව සහයෝගීතාවෙන් අන්‍යෝන්‍ය දැනුම් හුවමාරු කර ගනිමින් කටයුතු කරන ලදි.
උක්ත ජාත්‍යන්තර පසුබිම තුළ සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණ සංකල්පය යථාර්ථයක් වීමෙහි ලා බල පෑ දේශීය සන්දර්භය ද වැදගත් වේ. එහි දී,
පශ්චාද් නිදහස් ශ්රී ලංකාවේ ප‍්‍රබල ප‍්‍රජා අවශ්‍යතාවක් වීම
දේශපාලන යාන්ත‍්‍රණය
රාජ්‍ය තාන්ත‍්‍රික ක‍්‍රියාකාරීත්වය
විශේෂඥ වෘත්තිකයන්ගේ මැදිහත්වීම සහ කැපවීම (රූප සටහන 2 බලන්න)
ආදී දේශීය බලවේගයන් එක් අරමුණක් තුළ ක‍්‍රියාත්මක වීම සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණයේ ප‍්‍රභවයට ආශීර්වාදයක් විය.9
සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණ සංකල්පය ජාත්‍යන්තර සහ දේශීය සංවර්ධන වැඩසටහනක් ලෙස උපත ලබන්නේ තත්කාලීනව ගන්නා ලද දේශපාලන ප‍්‍රතිපත්ති තීන්දු තීරණ හරහා ය. සංස්කෘතික උරුමය සඳහා ශ්රී ලාංකේය ආකල්පයන් ඓතිහාසිකව සමීපව රාජ්‍ය ප‍්‍රතිපත්ති සමග අවියෝජනීය ලෙස බද්ධ වී පැවති බව විවිධ සමාජ, ආර්ථික සංවර්ධනාත්මක අවධි තුළින් පිළිබිඹු වේ.10 එක්දහස් නවසිය හැටේ දශකයේ අග භාගය වන විට සංචාරක ව්‍යාපාරය ප‍්‍රවර්ධනය කිරීම සඳහා ගන්නා ලද ප‍්‍රතිපත්තිමය ක‍්‍රියාමාර්ග සලකා බැලීමේ දී ශ්රී ලාංකේය ආර්ථිකයේ විශේෂ අංගයක් ලෙස සංස්කෘතික උරුමය හඳුනාගෙන ඇත. 1966 දක්වා ශ්රී ලංකාවේ විධිමත් සැලසුම්ගත සංචාරක ව්‍යාපාරයක් නොවූ අතර 1966 අංක 10 දරන පාර්ලිමේන්තු පනත සහ 1966 අංක 14 දරන හෝටල් සංස්ථා පනත මගින් නෛතික සහ ආයතනමය මැදිහත්වීම සඳහා අවශ්‍ය මූලික පදනම සකස් විය.11
රූප සටහන 2 : සංස්කෘතක ති‍්‍රකෝණය හා මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදලේ අකෘතියේ ප‍්‍රභවය හා එහි ගාමක බලවේග12 ඒ අනුව ශ්රී ලංකා සංචාරක මණ්ඩලය (Ceylon Tourist Board-CTB) 1966 ප‍්‍රතිපත්ති සම්පාදක ආයතනයක් ලෙස ස්ථාපිත විය. 1968 අංක 14 දරන සංචාරක සංවර්ධන පනත (Tourism Development Act No. 14 of 1968) බලතල ප‍්‍රකාරව සංචාරක අමාත්‍යාංශයේ අධීක්‍ෂණයෙන් උක්ත ආයතන ද්වය ක‍්‍රියාත්මක විය.
උක්ත පසුබිම තුළ ශ්රී ලංකා සංචාරක මණ්ඩලය ව්‍යවස්ථාපිත නෛතික බලතල සහිත ආයතනයක් ලෙස මූල්‍යමය ස්වාධිපත්‍යයක් සහිතව දීප ව්‍යාප්තව තීරණ ගනිමින් ක‍්‍රියාත්මක ආයතනයක් පමණක් නොව ජාත්‍යන්තර සංචාරක සංවිධානයේ (WTO) ශ්රී ලාංකේය නියෝජනය බවට ද පත් විය. 1967 දී ශ්රී ලංකාවේ සංචාරක වර්ෂය ආරම්භ කරන ලදි. මේ වකවානුව තුළ අන්තර්ජාතික සංවර්ධනය සඳහා වන එක්සත් ජනපද ඒජන්සියේ (United States Agency for International Development – USAID) ආධාර සහිතව දස අවුරුදු සංචාරක සංවර්ධන සැලැස්මක් සඳහා පදනම සකස් කළ අතර උක්ත සැලැස්මට අනුව 1967 – 1976 කාල පරාසය තුළ වාර්ෂිකව 32%ක වර්ධන වේගයක් අපේක්ෂා කළ අතර, සංඛ්‍යාත්මකව 1967 දී 24,000 ක් වූ විදේශීය සංචාරක පැමිණීම 1976 වන විට 307,000 දක්වා වර්ධනය කිරීමට අපේක්ෂා කළේ ය.13 උපරිම වශයෙන් ශ්රී ලංකාවේ සංචාරක විභවතාව ග‍්‍රහණය කරමින් ආර්ථික සංවර්ධනය, ප්රාදේශීය ප‍්‍රජා සංවර්ධනය, එමෙන්ම සංස්කෘතික සහ ඓතිහාසික අගයන් ආරක්ෂා කිරීම සහ ප‍්‍රවර්ධනය කිරීමේ අරමුණු සහිතව තිරසාර සංවර්ධන දෘෂ්ටිකෝණයකින් දියත් කළ උක්ත සැලැස්ම මගින් ශ්රී ලංකාවේ සංචාරක ආකර්ෂණයන් වන ස්වාභාවික, සෞන්දර්යාත්මක සහ පුරාවිද්‍යාත්මක සංස්කෘතික උරුමය ආරක්ෂා කිරීම සහ සංරක්ෂණය කිරීම විශේෂ අවශ්‍යතාවක් ලෙස සලකා ඇත. ඒ සැලැස්ම තුළ සංවර්ධනය සහ සංරක්ෂණය අරමුණු කොට සම්පත් ආකර්ෂණය පදනම් කරගනිමින් ශ්රී ලංකාව සංචාරක කලාප පහකට බෙදා ඇත. ඒවා පහත පරිදි ය.
කොළඹ ප්රදේශය
දක්‍ෂිණ වෙරළබඩ ප්රදේශය
නැඟෙනහිර වෙරළබඩ ප්රදේශය
පැරණි නගර ප්රදේශය
කඳුකර ප්රදේශය
උක්ත සැලසුම් ප‍්‍රකාරව පැරණි නගර කලාපය තුළ ස්මාරක සහ ක්ෂේත්ර සංරක්ෂණය කර සංචාරකයින් සඳහා ඉදිරිපත් කිරීමේ අරමුණින් සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණය ඇරඹිණ.15 සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණයේ ප‍්‍රභවය දක්වා වූ දශකයකට අධික කාලයක් තුළ වූ ක්රියාවලිය තුළ දේශපාලන, වෘත්තීමය සහ රාජ්‍ය තාන්ත‍්‍රික මැදිහත්වීම් ද වැදගත් වේ.
1969 වසරේ ආසියානු පුරාවිද්‍යාව පිළිබඳ දෙවන ජාත්‍යන්තර සමුළුව කොළඹ දී පැවති අතර එහි දී රෝලන්ඩ් සිල්වා ගේ ප‍්‍රධානත්වයෙන් ශ්රී ලංකාවේ පෞරාණික අනුරාධපුර නගරයේ බිම් සැලැස්ම පිළිබඳ යෝජනාවලියක් ඉදිරිපත් වූ අතර එහි දී මතු වූ අදහසක් නම් මෙබඳු ව්‍යාපෘතියක් සුදුසු සැලසුම්කරණ වැඩසටහනක් සමග ඉදිරිපත් කළහොත් යුනෙස්කෝ ආධාර පහසුවෙන් ලබාගත හැකි ය යන්න ය. ඒ අනුව රෝලන්ඩ් සිල්වා ගේ ප‍්‍රධානත්වයෙන් ක්ෂේත්රයේ පළපුරුදු වෘත්තිකයන් පිරිසක් විසින් එවකට පුරාවිද්‍යා කොමසාරිස් ආර්.එච්. ද සිල්වා සහ අනුරාධපුර සංරක්ෂණ මණ්ඩලයේ සභාපති කේ.ඩී.එම්.සී. බණ්ඩාර මහතුන්ගේ ඉල්ලීම මත 1969 වසරේ අදාළ වාර්තාව සැකසීම ඇරඹිණ. මින් පැහැදිලි වන්නේ ත‍්‍රිකෝණයේ ප‍්‍රභවයට දශකයකට අධික කාලයකට පෙර දී යුනෙස්කෝ සංවිධානයේ මැදිහත්වීමෙන් සිදු කළ හැකි දැවැන්ත උරුම සංරක්ෂණ වැඩසටහනක් සඳහා පවතින විභවතාව පිළිබඳව මනා අවබෝධයකින් කටයුතු කර ඇති බවකි. මේ වන විට ජගත් උරුම ප‍්‍රඥප්තියවත් එළි දැක නොතිබුණි. ඉහත සඳහන් කළ වාර්තාව ඉතා කෙටි කලක් තුළ සකසා ඉදිරිපත් කළ පසු එවකට අධ්‍යාපන සහ සංස්කෘතික කටයුතු විෂයභාර අමාත්‍ය අයි.එම්.ආර්.ඒ. ඊරියගොල්ල විසින් යුනෙස්කෝ සංවර්ධන ව්‍යාපෘතියක් ලෙස රිටිගල පුරාවිද්‍යා ක්ෂේත‍්‍රය යොදාගැනීමේ හැකියාව සොයාබැලීම සඳහා කමිටුවක් පත් කළ අතර එහි සභාපති ලෙස පුරාවිද්‍යා කොමසාරිස් රෝලන්ඩ් සිල්වා කටයුතු කළේ ය. උක්ත කමිටුව මගින් ‘ශ්රී ලංකාවේ සංචාරක ව්‍යාපාරය සංවර්ධනය’ මැයෙන් කැබිනට් පත‍්‍රිකාවක් පිළියෙළ කළ අතර අදාළ ක්ෂේත්ර ලෙස අනුරාධපුරය, රිටිගල, පොළොන්නරුව හා සීගිරිය ඇතුළු කරන ලදි. කෙසේ හෝ මෙම කැබිනට් පත‍්‍රිකාව එවකට ඉදිරිපත් නොවූයෙන් නැවත සංශෝධන සහිතව ඉදිරිපත් වන්නේ 1975 දී ය. මේ වන විට රෝලන්ඩ් සිල්වා මෙම ව්‍යාපෘතිය ආරම්භ කිරීමේ ගාමක බලවේගයක් ලෙස ක‍්‍රියාත්මක වෙමින් සිටියේ ය. ඔහු ඒ වන විට අන්තර්ජාතිකව ද මෙම ක්ෂේත්රයේ පිළිගත් වෘත්තිකයෙකු ලෙස යුනෙස්කෝ සංවිධානය සමග කටයුතු කිරීමෙන් ලද අත්දැකීම් පදනම් කරගනිමින් සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණය පිළිබඳ කැබිනට් පත‍්‍රිකාව සකස් කළේ ය. කෙසේ වෙතත් 1977 වන තුරුත් මෙම යෝජනාවලිය ඉදිරිපත් නොවුණි. 1978 සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණයේ ප‍්‍රභවය සම්බන්ධයෙන් වැදගත් වර්ෂයක් වූයේ එම වසරේ යුනෙස්කෝ සංවිධානයේ අධ්‍යාපන සමුළුවක් කොළඹ දී පැවැත්වීම නිසා එයට සහභාගී වූ යුනෙස්කෝ අධ්යක්ෂක ජනරාල් සමඟ සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණ ව්‍යාපෘතියේ සුවිශේෂත්වය පිළිබඳව සාකච්ඡා පැවැත්වීමට හැකිවීම නිසා ය. එහි ප්රතිඵලයක් ලෙස ඒ වන විට කැබිනට් මණ්ඩලය ද අනුමැතිය ලබා නොතිබූ සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණය පිළිබඳ යෝජනාව 1978 වසරේ ම යුනෙස්කෝ 8 වන සැසිවාරයේ න්‍යාය පත‍්‍රයට ඇතුළත් කිරීමට රෝලන්ඩ් සිල්වා සහ ආනන්ද ගුරුගේ ගේ කැපවීමෙන් හැකි විය. කෙසේ වෙතත් නැවත රෝලන්ඩ් සිල්වා මුදල් අමාත්‍යාංශයේ ලේකම්වරයාට පැහැදිලි කර දීමෙන් පසු යුනෙස්කෝ සංවිධානයේ 20 වන සැසිවාරයට ඉදිරිපත් කිරීමට කටයුතු යෙදිණ. ඒ අනුව යුනෙස්කෝ සංවිධානයේ ඡන්දය විමසන අවස්ථාවේ ඡායාරූප සහිතව ඉතා විශිෂ්ට අන්දමේ ඉදිරිපත් කිරීමක් සිදු වූ හෙයින් කිසිවෙකුත් ඊට විරුද්ධ නොවූයෙන් අනුමත විය.16
1979 වසරේ මාර්තු මස යුනෙස්කෝ සංස්කෘතික උරුමයන් පිළිබඳ අධ්යක්ෂ එස්.ජේ. ස්ටල්ස් (S.J. Stulz) වැඩසටහන් සම්පාදනයට ශ්රී ලංකාවට පැමිණි අතර එම වසරේ ම අගෝස්තු මස ප‍්‍රචාරක වැඩසටහනක් උදෙසා විධායක මණ්ඩලයේ අනුමැතිය ලදින් වාර්තාමය වැඩසටහනක් හරහා සාමාජික රටවලින් සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණයට සහයෝගය ලබා ගැනීමට කටයුතු කෙරිණ. 1980 වසරේ ජනවාරි 1 වන දින යුනෙස්කෝ අධ්යක්ෂ ජනරාල්වරයාගේ මූලිකත්වයෙන් ප‍්‍රචාරක වැඩසටහන් ඇරඹීම අනුරාධපුරයේ දී ද, ඉන් අනතුරුව අගෝස්තු මස මහනුවර දී ද සිදු විය. සමස්ත ක්ෂේත්ර නැරඹීම පිණිස විදේශීය සංචාරකයන් සඳහා ඩොලර් 10ක ප්රවේශ පත‍්‍රයක් හඳුන්වා දීම 1979 මාර්තු මස සිදු විය.
සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණය ව්‍යාපෘති වැඩසටහන කාර්යක්‍ෂමව ක‍්‍රියාවට නැඟීම සඳහා අවශ්‍ය කළමනාකරණ ව්‍යූහය 1980 අංක 57 දරන මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල් පනත (Central Cultural Fund Act No 57 of 1980) හරහා ස්ථාපිත කරන ලදි. මෙම අරමුදලේ පාලක මණ්ඩලය (Board of Governors) අගමැතිවරයාගේ සභාපතීත්වයෙන් සහ සංස්කෘතික, මුදල් සංචාරක, යුනෙස්කෝ සහ හින්දු කටයුතු ඇමැතිවරුන්ගෙන් යුතු ඉතා ප‍්‍රබල නියෝජනයකින් සමන්විත විය. එසේම පුරාවිද්‍යා කොමසාරිස්, අග‍්‍රාමාත්‍ය ලේකම්, සංස්කෘතික අමාත්‍යාංශ ලේකම් ආදී ඉහළ පෙළේ රාජ්‍ය නිලධාරීන් පාලක මණ්ඩලයේ සෙසු සාමාජිකයන් විය. ශ්රී ලංකාවේ පළමු වතාවට අග‍්‍රාමාත්‍යවරයා ව්‍යවස්ථාපිත ආයතනයක සභාපති ලෙස කටයුතු කළේ මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල තුළ ය. ඉතා ශක්තිමත් නෛතික හා ආයතනමය ව්‍යූහයක් ස්ථාපිත කිරීම තුළින් පැහැදිලි වන්නේ එවකට රජය මේ සඳහා ලබා දී තිබූ ප‍්‍රමුඛතාව සහ වැදගත්කමයි. මෙම ශක්තිමත් පදනම ආයතනයේ තිරසාර පැවැත්මට ප‍්‍රබල හේතුවක් විය.17 මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල ස්වාධීන ආයතනයක් ලෙස ස්ථාපිත වීම හරහා එතෙක් පුරා ක්ෂේත්ර සංරක්ෂණය සහ නඩත්තුව සඳහා රජයේ වැය බරට සහනයක් විය. සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණ ව්‍යාපෘතියට සංචාරක ප්රවේශ පත‍්‍ර අලෙවියෙන්, විදේශාධාර හා දානපතීන් හරහා ලැබෙන අරමුදල් රාජ්‍ය බද්දෙන් නිදහස් කෙරිණ. සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණයේ ගවේෂණ, කැනීම්, සංරක්ෂණ, නඩත්තු ආදී සියලු පුරාවිද්‍යා කටයුතු මෙම මුදලින් ආවරණය විය. රාජ්‍ය වැය බරට සහනයක් උදා කරමින් සංස්කෘතික උරුමයේ සුරක්‍ෂිතතාවත්, සංචාරක ව්‍යාපාරය හරහා ආර්ථික සංවර්ධනයටත් දායක වූ සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණ සංකල්පය හා මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල කාලීනව ජගත් ප‍්‍රජාවට කදිම ආදර්ශමත් ආකෘතිකමය ප‍්‍රවේශයකි.
මේ හරහා එතෙක් ශ්රී ලංකා පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුවේ සීමා සහිත ප‍්‍රතිපාදන යටතේ සිදු වූ පුරාවිද්‍යා කටයුතුවල දැවැන්ත වර්ධනයක් කරා ගමන් කිරීමට හැකි විය. මෙම වර්ධනය මගින් ආයතනික, භෞතික, තාක්ෂණික හා වෘත්තීමය ආදී සියලු ක්ෂේත්රවල වර්ධනයක් සඳහා පදනමක් සලසන ලදි. මෙම ව්‍යාපෘතියේ ආයතනමය සංයුතිය ද ඉතා පුළුල් වූවකි. මෙබඳු ආයතන සංයුතියක් ශ්රී ලංකාවේ උරුම සංරක්‍ෂණයට ප‍්‍රවිෂ්ට වන්නේ ලංකා ඉතිහාසයේ පළමු වතාවට ය.
ශ්රී ලංකාවේ උරුම සැලසුම්කරණ ප්රවේශ
1946 අංක 13 දරණ නගර හා ග‍්‍රාම නිර්මාණ පනතට (සංශෝධිත 2000 අංක 49) අනුව ජාතික භෞතික සැලසුම් දෙපාර්තමේන්තුව විසින් 2010 වසරේ දී ජාතික භෞතික ප‍්‍රතිපත්ති හා සැලැස්ම සම්පාදිත ය. එහි ප‍්‍රතිපත්තියක් ලෙස නාගරික මධ්‍යස්ථානවල ප‍්‍රජා ජීවන තත්ත්වයේ ගුණාත්මක භාවය ඉහළ නැංවීම සඳහන් වන අතර ඒ සඳහා උපාය මාර්ග යටතේ ඓතිහාසිකව පුරාවිද්‍යාත්මක වශයෙන් වැදගත් හඳුනාගත් ගොඩනැඟිලි සංරක්ෂණය කිරීම හඳුනාගෙන ඇති අතර එම පුරාවිද්‍යාත්මක උරුමය සම්බන්ධයෙන් වැදගත් ගොඩනැඟිලි හා ස්මාරක පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුවේ මැදිහත්වීමෙන් කලාපීය හා ප‍්‍රදේශීය සැලසුම් මගින් හඳුනාගත යුතු බව ද සඳහන් වේ.18 මෙය ශ්රී ලංකාවේ පළමු වතාවට ඓතිහාසික හෝ පුරාවිද්‍යාත්මක උරුම සංරක්ෂණය ජාතික භෞතික සැලසුම් ප‍්‍රතිපත්තියක් තුළ සඳහන් වූ අවස්ථාවයි. මෙය කිසියම් ආකාරයකට සංවර්ධන ක‍්‍රියාදාම නිසා සිදුවන බලපෑම් පාලනය කිරීමේ යාන්ත‍්‍රණයකි. ජාතික භෞතික සැලසුම් ප‍්‍රතිපත්තියට අනුව නාගරික සංවර්ධන අධිකාරිය හා පළාත් පාලන ආයතන විසින් සැලසුම් සම්පාදනය කෙරේ. ඒ අනුව, ශ්රී ලංකාවේ සැලසුම්කරණ යාන්ත‍්‍රණය තුළ භෞතික, ව්‍යුහාත්මක හා අවකාශීය සැලසුම් ජාතික මට්ටමින් ජාතික භෞතික සැලසුම්කරණ දෙපාර්තමේන්තුව මගින් ද, කලාපීය හා ප‍්‍රදේශීය වශයෙන් නාගරික සංවර්ධන අධිකාරිය හා පළාත් පාලන ආයතන (ප‍්‍රදේශීය සභා, නගර සභා, මහනගර සභා) යාන්ත‍්‍රණය තුළ බලාත්මක ය. මෙහි දී අපගේ ඇගයීමට ලක්වන සැලසුම් උක්ත ජාතික භෞතික සැලසුම් ප‍්‍රතිපත්තියට අනුව නාගරික සංවර්ධන අධිකාරිය හා පළාත් පාලන ආයතන මගින් සම්පාදිත ය.
ශ්රී ලංකේය සන්දර්භය තුළ සංස්කෘතික උරුම සැලසුම්කරණය සංකල්පය (Cultural Heritage Planing) වඩා මෑත කාලීන සංකල්පයක් වුවත් නගර සැලසුම් කිරීම, ස්මාරක සංරක්ෂණයේ තාක්ෂණික අංගයන් ක‍්‍රමවේදාත්මකව සංවර්ධනය වීම සම්බන්ධයෙන් දිගු ඉතිහාසයක් පවතින බව මුලාශ‍්‍රය පරික්‍ෂාවෙන් පැහැදිලි වේ. බටහිර සංකල්පයන්ට අනුව නගර සැලසුම්කරණ ප‍්‍රවේශයන් යටත් විජිත යුගයේ බි‍්‍රතාන්‍යයන් විසින් හඳුන්වා දෙනු ලැබූවත් සංස්කෘතික උරුම ක්ෂේත්ර සැලසුම්කරණය සම්බන්ධයෙන් අවධානය යොමු වන්නේ මීට දශක කීපයකට පෙර ය. එක්දහස් නවසිය හතලියේ දශකය ශ්රී ලංකාවේ පුරාවස්තු සම්බන්ධයෙන් මෙන් ම උරුම ක්ෂේත්ර සැලසුම්කරණය සම්බන්ධයෙන් විශේෂ සන්ධිස්ථානයකි. එක්දහස් නවසිය හතලියේ පුරාවස්තු ආඥාපනත (Antiquities Ordínance 1940) ප‍්‍රභවය ලැබීමත්, 1942 අනුරාධපුර සංරක්ෂණ පනත (The Anuradhapura Preservation Ordinance) හා 1946 නගර හා ග‍්‍රාම නිර්මාණ ආඥාපනත (Town and Country Planning Ordinance) හඳුන්වා දීමත් මගින් නෛතික ප‍්‍රතිපාදන හරහා වෘත්තීමය නගර සැලසුම්කරුවකු විසින් සම්පාදිත 1949 අනුරාධපුර සංරක්ෂණ සැලැස්ම (Anuradhapura Preservation Plan) හරහා ශ්රී ලංකාවේ වැදගත් උරුම ක්ෂේත්ර සංරක්‍ෂණයට හා සංවර්ධනයට පෘථුල සැලසුම්කරණ ප‍්‍රවේශයන් හඳුන්වා දීම ආරම්භ විය. මෙම සැලැස්ම ක‍්‍රියාත්මක කිරීම අනුරාධපුර සංරක්ෂණ මණ්ඩලයට පැවරුණි. මීට පූර්ව සමයේ සංරක්ෂණ ප‍්‍රයත්නයන් සීමා වී පැවතුණේ තනි ස්මාරක හෝ එවැනි ස්මාරක අවට සීමා සහිත අවකාශයකට ය. එහෙත් අනුරාධපුර සංරක්ෂණ සැලැස්මේ ප‍්‍රවේශය වූයේ නටබුන් ස්මාරක මෙන් ම ඊට අනුබද්ධ භූමි ප‍්‍රදේශ රැසක් සමස්තයක් ලෙස ගෙන පෘථුල දෘෂ්ටිකෝණයකින් සංරක්‍ෂණයට මෙන් ම සංවර්ධනයට කටයුතු කිරීම ය. ඒ අනුව 1949 අනුරාධපුර සංරක්ෂණ යෝජනා ක්රමය තුළ අනුරාධපුරය පූජනීය ප්රදේශය හා මිහින්තලා පූජනීය ප‍්‍රදේශයත් එක් පූජනීය ප‍්‍රදේශයක් ලෙස සලකා කටයුතු කර ඇත. උක්ත සැලැස්මේ ප්රතිඵලයක් ලෙස පැරණි අනුරාධපුර නගරයට සමීපව ශ්රී ලංකාවේ පළමු සැලසුම්ගත නව නගරය සැලසුම් වූ අතර ඒ තුළ එතෙක් පූජනීය නගරය තුළ යටත් විජිත අවධියේ සිට ඉදි වූ සහ ස්ථාපිත වූ පූජනීය නගරයට නොගැළපෙන ඉදිකිරීම් හා ක‍්‍රියාකාරකම් ස්ථානගත කරන ලදි. මේ නයින් බලන විට පැහැදිලි වන්නේ ශ්රී ලංකාවේ උරුම ක්ෂේත්ර සැලසුම්කරණය ආරම්භ වන්නේ නගර සංවර්ධන සැලසුම්කරණයේ ම කොටසක් වශයෙන් බවයි.19
මින් අනතුරුව නගර හා ග‍්‍රාම නිර්මාණ දෙපාර්තමේන්තුව විශේෂයෙන් සුවිසල් ජීවමාන පූජනීය උරුම ක්ෂේත්ර පදනම් කර ගනිමින් පූජා ප‍්‍රදේශ සැලසුම්කරණයට ප‍්‍රවිෂ්ට විය. මෙම ප‍්‍රවේශය හුදෙක් ස්මාරක ප්රතිසංස්කරණය සඳහා සීමා නොවු අතර පැරණි උරුම ක්ෂේත්ර නව සැලසුම්කරණ ක‍්‍රියාවළින් සමග බද්ධ කිරීමකි. 1978 නාගරික සංවර්ධන අධිකාරි පනත යටතේ ස්ථාපිත වු නාගරික සංවර්ධන අධිකාරිය ද මෙම ක‍්‍රියාවලියේ දී මහෝපකාරි විය. 1984 අනුරාධපුර පූජා ප‍්‍රදේශ සැලසුම්කරණ යෝජනාවලිය (Anuradhapura sacred area planning scheme) සහ මහනුවර දළදා මාලිගාව අවට ප්රදේශය පූජා නගරයක් ලෙස ප්රකාශයට පත් කිරීම උක්ත ක‍්‍රියාදාමයෙහි ආදිත ම ප‍්‍රයත්නයන් ය. අනුරාධපුර පූජා ප්රදේශය සැලසුම් යෝජනා ක්රමය නූතන සැලසුම්කරණ මූලධර්ම මත රඳා පවතින අතර එහි අරමුණු හා ප‍්‍රවේශය තුළ තිරසාර සංකල්පයේ ගුණාංග ද ගැබ් වී ඇත. එහි පරමාර්ථ ගත් කල උරුම සංරක්ෂණය, පූජනීය නගර පරිසර සංරක්ෂණය, සංචාරක පහසුකම් සංවර්ධනය සහ ප්රාදේශීය ප‍්‍රජා යහසාධනය ප්රමුඛ කොට සලකා ඇත. එසේම එම සැලැස්ම ක‍්‍රියාත්මක කිරීමේ දී බහු ආයතනමය ප‍්‍රවේශය අනුගමනය කර ඇති බව පෙනේ. ඒ අනුව, නගර හා ග‍්‍රාම නිර්මාණ දෙපාර්තමේන්තුව, පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුව, ආගමික ප‍්‍රජාව, ප්රාදේශීය පරිපාලනය, මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල ආදී ආයතන ඒකාබද්ධ වී පුරාවිද්‍යා කටයුතු සහ යටිතල පහසුකම් සංවර්ධනය සිදු කිරීම අරමුණු කොට ඇත. මෙකී ලක්ෂණ සලකා බැලීමේ දී අනුරාධපුර පූජනීය ප‍්‍රදේශ සැලසුම්කරණ යෝජනාවලිය ශ්රී ලංකාවේ පැරණි ම ඒකාබද්ධ සංරක්ෂණ සැලසුම් ප‍්‍රයත්නයන්ගෙන් සමන්විත වන අතර නිර්මාණාත්මක ප‍්‍රවේශයක් ලෙස ද හැඳින්විය හැකි ය.20
ශ්රී ලංකාවේ ජගත් උරුම සැලසුම්කරණය
එක්දහස් නවසිය අසූවේ දශකය ශ්රී ලංකාවේ උරුම සැලසුම්කරණය සම්බන්ධයෙන් විශේෂ සන්ධිස්ථානයකි. එයට හේතුව එතෙක් උරුම සැලසුම්කරණ ක‍්‍රියාදාමයන් හුදෙක් ජාතික මට්ටමේ ප‍්‍රයත්නයන් වූ නමුත් 1980 ජුනි 6 වන දින ශ්රී ලංකාව නිල වශයෙන් ජගත් උරුම සම්මුතිය පිළිගැනීමෙන් අනතුරුව සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණයේ ක්ෂේත්ර ජගත් උරුම ලේඛනයට ඇතුළත් කිරීමේ ක්රියාවලිය ආරම්භ වීම ය. ජගත් උරුම සම්මුතිය අනුව ජගත් උරුම නාම යෝජනා සඳහා ඉල්ලුම් කරන සෑම රාජ්‍යයක් ම අයදුම්පතක් ඉදිරිපත් කළ යුතු අතර ඒ තුළ සංරක්ෂණ සැලසුම් සහ සංචාරණ සංවර්ධන සැලසුම් අනිවාර්ය වේ (UNESCO 1972).21 ඒ අනුව, ශ්රී ලංකාවේ ජගත් උරුම ක්ෂේත්ර සඳහා සංරක්ෂණ කටයුතු මෙන් ම සංවර්ධන කටයුතු මෙහෙයවීම සඳහා ද සැලසුම් පැවතිය යුතු විය.
ජගත් උරුම සම්මුතිය ක‍්‍රියාත්මක කිරීම සඳහා වන මෙහෙයුම් නිර්ණායකයකට22 අනුව (Operational guidelines) උරුම ක්ෂේත්ර ජගත් උරුම ලැයිස්තුවේ ඇතුළු කිරීම සඳහා නාමයෝජනා අයදුම්පත සමග අදාළ ක්ෂේත්රයේ සැලසුම්කරණය සහ කළමනාකරණයට අදාළ ලේඛනයන් ඉදිරිපත් කළ යුතු වේ. ජගත් උරුම කමිටුවේ මෙම සැලසුම් අවශ්‍යතාව පිළිබඳ කාරණය නිසා ශ්රී ලංකාව ජගත් උරුම සඳහා සැලසුම් ජගත් ප‍්‍රමිතීන්ට අනුව සම්පාදනය කිරීම ආරම්භ කළ අතර එහි ප්රතිඵලයක් ලෙස අනුරාධපුර පූජා ප‍්‍රදේශ සැලසුම් යෝජනා ක්රමය සැකසිණ.
පෘථුල සැලසුම් ප්රවේශ තුළින් පූජනීය උරුමයන් සංරක්ෂණය කිරීම පිළිබඳව ශී‍්‍ර ලංකාවට ඇත්තේ දිගු ඉතිහාසයකි. අනුරාධපුර පැරණි නගරය හා සම්බන්ධ උරුම සැලසුම්කරණ ඉතිහාසය තුළ සම්පාදනය වූ හා කි‍්‍රයාත්මක වූ 1949 අනුරාධපුර සංරක්ෂණ සැලැස්ම, 1984 අනුරාධපුර පූජා නගර සැලැස්ම සහ නූතනයේ කි‍්‍රයාත්මක වෙමින් පවත්නා 1999 විසල් අනුරාධපුර සංවර්ධන යෝජනා ක්රමය ආදී සැලසුම් තුළ නගරයේ ආගමික පූජනීයත්වය හා පූජනීය උරුමය සංරක්ෂණය කිරීම ප්රධාන අරමුණක් වී ඇති බව පැහැදිලි ය. පැරණි නගරයේ පූජනීයත්වය මෑත කාලීනව සැලසුම් ප‍්‍රවේශයක් තුළින් සංරක්ෂණය කිරීමේ ප්රථම ප‍්‍රයත්නය ලෙස 1942 දී රාජ්‍ය මන්ත‍්‍රණ සභාවට ඉදිරිපත් කරන ලද අනුරාධපුර සංරක්ෂණ පනත හා ඉන් අනතුරුව සැකසෙන අනුරාධපුර සංරක්ෂණ සැලැස්ම පෙන්වා දිය හැකි ය. 1940 වන විට යටත් විජිත පාලනය තුළ මුළු පූජනීය ප‍්‍රදේශයම පූජනීයත්වයට නොගැලපෙන පරිදි ජරාජීර්ණ වී සැදැහැවතුන් කම්පා කරවන අයුරින් සමාජ ආර්ථික කි‍්‍රයාකාරකම්වලින් ගහනව පැවති අතර, ඉන් මුදවා ගැනීම අරමුණු කොට පැරණි නගරයෙන් පිටත තදාසන්නව නව නගරය ස්ථාපිත කිරීමට සැලසුම් කොට, 1949 මාර්තු 13 සිට එම සැලැස්ම කි‍්‍රයාත්මක කිරීම ආරම්භ විය. මෙම කටයුතු 1961 අංක 32 දරන අනුරාධපුර සංරක්ෂණ මණ්ඩල පනත මගින් පිහිට වූ 1964 අනුරාධපුර සංරක්ෂණ මණ්ඩලය හරහා කි‍්‍රයාත්මක කෙරිණි.23
පූජනීය උරුම ක්ෂේත්ර සැලසුම් ප‍්‍රවේශයක් තුළින් ආරක්ෂා කිරීමේ දෙ වන ප‍්‍රවේශය වූයේ 1984 අනුරාධපුර පූජා ප‍්‍රදේශ සැලසුම් යෝජනා ක‍්‍රමයයි.24 මෙම සැලැස්ම තුළින් විශේෂ සැලසුම් ප‍්‍රවේශයක් හරහා පූජනීයත්වය ආරක්ෂා කිරීම උදෙසා සැලසුම් කෙරිණි. සැලසුම්කරණ ඉතිහාසයේ පූජා නගර සැලසුම් (Sacred city plans) පිළිබඳ ප්රථම වතාවට අසන්නට ලැබෙන්නේ අනුරාධපුර පූජා ප‍්‍රදේශ යෝජනා ක‍්‍රමයත් (Sacred area scheme) සමඟ ය.25 මේ සැලැස්ම තුළ නිරීක්ෂණය වූ විශේෂත්වයක් නම් ස්පර්ශනීය උරුමය නියෝජනය කරන ඓතිහාසික ස්මාරක ආරක්ෂා කිරීමට කටයුතු කිිරීමත්, එහි පූජනීයත්වයට අහිතකර ලෙස බලපාන කි‍්‍රයාකාරකම් පාලනය කිරීමට කටයුතු කිරීම හා ජීවමාන පූජනීය උරුමයේ තිරසාර භාවය උදෙසා සැලැස්ම මගින් සැදැහැවතුන් හා සංචාරකයින් උදෙසා පහසුකම් සම්පාදනයත් ය. පූජනීයත්වය සංරක්ෂණය කිරීමේ සැලසුම් ප‍්‍රවේශයක් ලෙස සැලැස්ම තුළ නව නගරය හා පූජා ප්රදේශය වෙන් කොට, ඉන් පූජා ප්රදේශය නැවත පූජනීයත්වයේ සංවේදීත්වය අනුව අතිශයින් පූජනීය සංවේදී කලාපය (Sacred area inner core), මධ්‍ය ප්රදේශය හා තදානුබද්ධ අන්තර් ප්රදේශය හා බාහිර ප්රදේශය (Sacred area outer core) ලෙස බෙදා කේන්ද්‍රීය මධ්‍ය ප්රදේශය නියෝජනය කරන ඇතුළුනුවර, මහා විහාරය, ජේතවනාරාමය, අභයගිරිය විහාරය, දකුණු දාගැබ සහ මිරිසවැටි විහාරය ඇතුළු කලාපය පූජනීයත්වය ආරක්ෂා කිරීමේ විශේෂ ප‍්‍රතිපත්ති තුළ සංරක්ෂණය කිරීමට සැලසුම් කිරීම වැදගත් වේ.26 එසේ ම අන්තර් හා බාහිර ප්රදේශය තුළ ද පූජා ප‍්‍රදේශයට ආවේණික නොවන කි‍්‍රයාකාරකම් ඉවත් කිරීමේ ප‍්‍රවේශයක් අනුගමනය කර ඇති අතර ප්රදේශයේ පූජනීයත්වයට ගැලපෙන කි‍්‍රයාකාරකම් තවදුරටත් පවත්වා ගෙන යාමට කටයුතු කර ඇත.27
එක්දහස් නවසිය අනූවේ දශකය ද ජගත් උරුම සැලසුම්කරණ සම්බන්ධයෙන් වැදගත් වන්නේ උරුම ක්ෂේත්ර සැලසුම්කරණයේ ලද අත්දැකීම් මත සැලසුම් ප‍්‍රවේශයන්ගේ ඌනතාවන් සහ ගැටලු හඳුනා ගනිමින් නව සැලසුම් ප්රවේශ අනුව සැලසුම්කරණය කරනු ලැබීම නිසා ය. 1992 වසරේ නාගරික සංවර්ධන අධිකාරිය සහ මහනුවර මහනගර සභාව එක්ව මහනුවර ජගත් උරුම උපදේශක කමිටුව (World Heritage city of Kandy advisory committee) ස්ථාපිත කළ අතර ඒ තුළින් අපේක්ෂා කළේ උරුම නගරය සංරක්‍ණය කිරීමත් සම කාලීන අවශ්‍යතා සඳහා පෞරාණිකත්වය සහ නූතනය (The old and the new) අතර තුලනයක් සහිතව නගර සංවර්ධනයට ප්රධාන සැලැස්ම (Master plan) සකස් කිරීමත් ය. විවිධ ගැටලු ආමන්ත‍්‍රණය කිරීමේ අරමුණින් එය බහු විෂයාත්මක ප‍්‍රවේශයකින් සිදු විය.
අනුරාධපුර ජගත් උරුමය සම්බන්ධයෙන් සැලකීමේ දී 90 දශකයේ අගභාගය වන විට පසක් වු යථාර්ථයක් නම් නාගරික සංවර්ධනයට සම්බන්ධ ගැටලු අනුරාධපුර පූජනීය උරුම නගරයට අනවශ්‍ය පීඩනයක් උදාකරන බවයි. මෙය සිදු වූයේ සැලසුම් ප‍්‍රවේශය මඟින් පූජා නගර ප්රදේශය තදනුබද්ධ ප‍්‍රදේශයෙන් වියුක්ත කොට සංවර්ධනයට සැලසුම් කිරීමේ අත්වැරැද්දෙනි. අනුරාධපුර පූජා ප‍්‍රදේශ සැලසුම් යෝජනා ක්රමය මගින් බොහෝ විට පූජා නගරයේ භෞතික අංශය වැඩි දියුණු කිරීම පරම අරමුණක් වූ නිසා ඉන් එපිට භෞමික කලාපයේ වර්ධනය වන ගැටලු සහගත තත්ත්වයන්ට හා ඉන් උරුම ක්‍ෂේත‍්‍රයට සිදුවන බලපෑම පාලනය කිරීම සඳහා පෘථුල සැලසුම් ප‍්‍රවේශයක් අවශ්‍ය විය. පූර්ව සැලසුම් මඟින් අනුරාධපුර පූජා නගරය සහ නව නගර ප්රදේශය පමණක් සංවර්ධනය වීම නිසා අවට ප‍්‍රදේශවලින් අනපේක්‍ෂිත පීඩනයක් එම ආකෂර්ණීය කලාපයට යොමු වන බව හඳුනා ගැනීමට හැකි විය. තත් පීඩනය අවම කිරීමට උපායමාර්ගිකව අවට ප්රදේශයේ සුළු නගර එනම් චන්‍ද්‍රිකා නගර (Satellite cities) සංවර්ධනය කළ යුතු විය. එය සෘජුව ම උරුම නගරයේ තිරසාරභාවය සඳහා මැදිහත් වීමේ සැලසුම් ප‍්‍රවේශයකි. උක්ත අවශ්‍යතා සහිතව පූජා ප‍්‍රදේශ සැලසුම් යෝජනා ක්රමය සංශෝධනය කිරීම 1991 වසරේ ආරම්භ කෙරිණ. එහෙත් එම ක්රියාවලිය සැබෑ ලෙස ම ක‍්‍රියාත්මක වූයේ රජයේ දිසාපතිගේ ප‍්‍රධානත්වයෙන් ජනාධිපති කාර්ය සාධක බලකා කමිටුවක් මගින් 1995 වසරේ දී ය. එහි ප්රතිඵලයක් ලෙස නිර්දේශ ඇතුළත් අවසන් වාර්තාව 1996 වසරේ දී කැබිනට් මණ්ඩලයට ඉදිරිපත් වූ අතර එහි දී එය අනුමත විය. මේ අනුව අනුරාධපුර සංරක්ෂණ යෝජනා ක්රමය (Anuradhapura Preservation Scheme) සකස් වූ අතර එහි අධීක්‍ෂණ කටයුතු ඉටුකිරීම සඳහා අනුරාධපුර සංරක්ෂණ කමිටුව පිහිටුවනු ලැබී ය. ‘අනුරාධපුර සංරක්ෂණ යෝජනා ක්රමය’ නමැති නාමය තුළින් සංවර්ධන දෘෂ්ටිකෝණය අවධාරණය නොවී සංරක්ෂණ දෘෂ්ටිකෝණය පමණක් අවධාරණය වන බැවින් එය පසුව ‘විසල් අනුරාධපුර සංවර්ධන යෝජනා ක්රමය’28 (Greater Anuradhapura Development Scheme) ලෙස නම් කෙරිණි. උක්ත සැලැස්මේ ප‍්‍රවේශය තිරසාර සංකල්පය මත පදනම් වී ඇති බව එහි අරමුණු මඟින් ගම්‍ය වේ.29
භෞතික : පූජනීය පරිසරය සංරක්ෂණය කිරීම
මේ මඟින් උරුම සැලසුම්කරණය ප්රාදේශීය සංවර්ධනයේ ම අංගයක් සේ සලකා පුළුල් කලාපීකරණ සැලසුම් ප‍්‍රවේශයක් (Zoning planning approach) හරහා තිරසාර සංවර්ධන සංකල්පය ක‍්‍රියාත්මක කිරීමේ ප‍්‍රයත්නයක් ලෙස මෙය හඳුනාගත හැකි ය (රූප සටහන 3).
රූප සටහන 3 : උරුම සැලසුම්කරණයේ විවිධ සබඳතා30 උක්ත ප‍්‍රත්‍යෙක්‍ෂණයෙන් පැහැදිලි වන කරුණක් නම් 1980න් පසු දශක කීපය ජගත් උරුම සංකල්පයේ බලපෑම සහ එහි ප‍්‍රායෝගික භාවිතය නිසා ශ්රී ලංකාවේ උරුම ක්ෂේත්ර සැලසුම්කරණය, ඒකාබද්ධ, උපායමාර්ගික, තිරසාර, කලාපීකරණ ආදී විවිධ ප්රවේශ තුළ පිහිටා හුදු භෞතික සංරක්‍ෂණයෙන් ඔබ්බට ගිය සංවර්ධනාත්මක අරමුණු ඔස්සේ දියත් වී ඇති බවකි. නිදහසින් පසු ශ්රී ලංකාවේ අසූවේ දශකයේ ආරම්භය තෙක් වතර්තමාන ජගත් උරුම ක්‍ෂේත‍්‍රයන්ගෙන් සැලැස්මක් පැවතියේ අනුරාධපුර පූජනීය නගරයට පමණි. එහෙත් අසූව දශකයෙන් පසු උරුම සැලසුම්කරණයේ ඇති වු නව ප‍්‍රවණතා හේතුවෙන් වර්තමානය වන විට ජගත් සංස්කෘතික උරුම ක්ෂේත්ර පහ සඳහා ම පෘථුල සැලසුම් ප‍්‍රවේශයන්ගෙන් ආවරණය වන සැලසුම් පවතී. ඒවා ජාතික භෞතික සැලසුම්කරණයේ අංගයන් ද වන අතර ඒවා ක‍්‍රියාත්මක කිරීම පිළිබඳ ගැටලු ද පවතී. මෙනයින් බලන කල ජගත් උරුම සංකල්පයේ බලපෑම හේතුවෙන් උරුම සංරක්ෂණයේ දී සැලසුම් සහ සැලසුම්කරණයේ අගය හඳුනා ගනිමින් විශේෂයෙන් සංචාරක ව්‍යාපාරය තුළින් අපේක්‍ෂිත ආර්ථික ප‍්‍රතිලාභ මුදුන් පමුණුවා ගැනීම සඳහා මෑත කාලීනව කටයුතු කර ඇති බව පැහැදිලි වනු ඇත.
රූප සටහන 4 : ජාතික, පළාත් හා ප‍්‍රදේශීය මට්ටමින් ජගත් උරුම කළමනාකරණයේ පැවති සංවිධානාත්මක ව්‍යුහය ජගත් උරුම ක්ෂේත්ර සැලසුම්කරණය සහ කළමනාකරණය පිළිබඳ ගැටලු
ශ්රී ලංකාවේ ජගත් උරුම කළමනාකරණය සහ කළමනාකරණ ගැටලූ පෘථුල ලෙස නෛතික, ආයතනමය, මූල්‍යමය, වෘත්තිමය, ප‍්‍රජාමය ආදී අංශයන් සමග සම්බන්ධ වී පවතින අතර එම ගැටලු විශේෂ වශයෙන් පහත පරිදි දැක්විය හැකි ය.
බහු ආංශික හා බහු ස්තරීභූත සංකීර්ණ ආයතනමය කළමනාකරණ යාන්ත‍්‍රණය සහ සංකීර්ණ නෛතික රාමුව
ප‍්‍රතිපාදන හිඟය
ආයතනගත ඌන පුහුණු වෘත්තිමය මානව සම්පත් ධාරිතාව
ප‍්‍රජා අවබෝධය සහ සහභාගිත්වයේ ඌනතා
පසු විපරම් සහ ඇගයීම් ක‍්‍රමවේදවල ඌනතා
නෛතික පදනමේ ඌනතා
උරුම ක්ෂේත්ර සැලසුම්කරණය සහ කළමනාකරණය සඳහා ශක්තිමත් නෛතික සහ ආයතනමය යාන්ත‍්‍රණයක අවශ්‍යතාව ජගත් උරුම ප‍්‍රඥප්තිය සහ අයිකොමොස් උරුම කළමනාකරණ ප‍්‍රඥප්තිය මගින් අවධාරණය කර ඇත. ඒ අනුව ශ්රී ලංකාවේ සැලකිය යුතු ප්රමාණවත් නෛතික රාමුවක් හා ආයතනමය ජාලයක් පවතී. ICOMOS ජගත් උරුම ක්ෂේත්ර ඇගයීම් කමිටුව නෛතික රාමුව හෝ ආයතනමය යාන්ත‍්‍රණය ප්රමාණවත් නොවන බවක් සඳහන් කර ඇත. ශ්රී ලංකාවේ ජගත් උරුම සැලසුම්කරණය සහ කළමනාකරණය ප්රධාන වශයෙන් අමාත්‍යංශ හතක් යටතේ පවතින ප්රධාන ස්වාධීන ආයතන පහක් මඟින් ක‍්‍රියාත්මක වේ (රූප සටහන 4). ශ්රී ලංකාවේ 1940 පුරාවස්තු ආඥා පනතට (Antiquities Ordinance) අනුව ගොඩබිම සහ සාගරයේ පිහිටි සියලු ම පුරාවිද්‍යා ක්ෂේත්ර සම්බන්ධව පූර්ණ බලතල පවතින්නේ පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුවටයි. 1980 මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල ස්ථාපිත කිරීමෙන් පසු යුනෙස්කෝ ශ්රී ලංකා සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණ වැඩසටහන ජගත් උරුම ක්ෂේත්ර පදනම් කරගනිමින් ක‍්‍රියාත්මක වන්නට වූයේ පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුවේ අධීක්ක්‍ෂණය යටතේ මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදලට බලය පැවරීමේ ප්රතිඵලයක් ලෙස ය. භෞතික සැලසුම් දෙපාර්තමේන්තුව භෞතික සැලසුම් සම්පාදනයෙන් ද, නාගරික සංවර්ධන අධිකාරිය සංවර්ධන ප‍්‍රදේශ ප්රකාශයට පත් කිරීමෙන් හා පලාත් පාලන ආයතන හා ඒකාබද්ධ වී යටිතල පහසුකම් සංවර්ධනයෙන් මෙන් ම කළමනාකරණයෙන් ද සම්බන්ධ වේ. ඒසේ ම ජීවමාන ආගමික ස්ථාන භාරකාර භික්ෂූන් (උදා : අනුරාධපුර අටමස්ථානය, දඹුලු විහාරය, අස්ගිරි මල්වතු උභය විහාර), මහනුවර දළදා මාලිඟාව ගිහි (දියවඩන නිළමේ ප්රධාන) පැවිදි (මල්වතු අස්ගිරි උභය විහාරීය) කළමනාකරණ යාන්ත‍්‍රණයක් මගින් ද පාලනය වේ.
මේ අයුරින් ජගත් උරුම ක්‍ෂේත‍්‍රයන්ගේ සැලසුම්කරණය සහ කළමනාකරණය රාජ්‍ය, අර්ධ රාජ්‍ය සහ පුද්ගලික ආයතන යාන්ත‍්‍රණයන් තුළ ක‍්‍රියාත්මක වීම තුළ සංකීර්ණ ගැටලු නිර්මාණය වී ඇත. ජගත් උරුම ස්ථානවල කටයුතු හැසිරවීම උදෙසා ම ස්ථාපිත ඒකාබද්ධ සහ ස්වාධීන ආයතනයක් නොමැතිවීම හේතුවෙන් උක්ත සංකීර්ණ ආයතන ජාලය අතර අන්තර් සබඳතාව සහ සම්බන්ධීකරණය ඵලදායී හා කාර්යක්ෂම ලෙස සිදු නොවීම හේතුවෙන් උරුමස්ථානයන්ගේ සැලසුම්කරණය සංකීර්ණත්වයට පත් කර ඇත. උරුම ක්ෂේත්ර සම්බන්ධයෙන් තත් ආයතන ජාලයේ වගකීම් නිශ්චිතව නිර්වචනය නොවූ පසුබිමක කටයුතු අතිචඡාදනය වීම හේතුකොටගෙන ආයතන අතර විඝටනාත්මක තත්ත්වයන් මෙන් ම සැලසුම් ක‍්‍රියාත්මක කිරීමේ ප‍්‍රමාදයන් ඇති වීම නොවැළැක්විය හැකි ය.
ශ්රී ලංකා ආණ්ඩුක‍්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ 13 වන සංශෝධනයේ 154 G (7) අනුව ජාතික වටිනාකමක් සහිත පුරාවිද්‍යාත්මක ක්ෂේත්ර සම්බන්ධයෙන් පළාත් සභාවලට බලතල නොමැති අතර ඒවා මධ්‍යම රජයට අයත් ය.
රූප සටහන 5 : මහනුවර උරුම නගරයේ කළමනාකරණ යාන්ත‍්‍රණය ඒ අනුව ශ්රී ලංකාවේ සියලු ජගත් උරුම ක්ෂේත්ර මධ්‍යම රජයේ පාලනයට අයත් ය. එහෙත් ප‍්‍රායෝගිකත්වය සැලකීමේ දී උරුම ක්ෂේත්රවල බොහෝ කටයුතු පළාත් පාලන ආයතන (නගර සභා, මහ නගර සභා) හරහා සිදු වේ. නිදසුනක් ලෙස මහනුවර මහ නගර සභාවේ ජගත් උරුම ක්ෂේත්රයේ කළමනාකරණ කටයුතු සම්බන්ධීකරණය අරමුණු කොට ජගත් උරුම අංශයක් (World Heritage Section) පිහිටුවා ඇත.
ශ්රී ලංකාවේ ජගත් උරුම ක්ෂේත්රවල උක්ත සංකීර්ණ සැලසුම්කරණ සහ කළමනාකරණ ව්‍යුහයන් කෙරෙහි අවධානය යොමු කළ අයිකොමොස් (ICOMOS) ජගත් උරුම ඇගයීම් කමිටුව සීගිරිය, මහනුවර වැනි ක්ෂේත්රවල කළමනාකරණ කටයුතු පහසු කරවනු වස් උරුම පදනම් (Heritage foundation) ස්ථාපිත කිරීමටත් අනුරාධපුර වැනි ක්ෂේත්ර සඳහා උරුම ක්ෂේත්ර කොමිෂන් (Heritage site commission) ස්ථාපිත කිරීමටත් නිර්දේශ කර ඇත.33 උක්ත යාන්ත‍්‍රණ හරහා ඊට සම්බන්ධ සමස්ත ආයතන ජාලය සම්බන්ධීකරණය කිරීම අරමුණයි (එම:82). ඒ අනුව සීගිරිය සහ මහනුවර ජගත් උරුම ක්ෂේත්ර සඳහා උරුම පදනම් (Heritage foundation) ස්ථාපිත කිරීමට අවශ්‍ය මූලික පසුබිම් නිර්මාණය කර ඇත. එසේ ම සෑම ක්ෂේත්රයක් සඳහා ම ජගත් උරුම අගයන් සුරැකෙන හා වර්ධනය වන පරිදි කළමනාකරණ සැලසුම් (Management plans) සකස්කර වසර පහකට වරක් ඇගයීමට හා පසු විපරමට ලක් කර රජය වෙත නිර්දේශ ඉදිරිපත් කළ යුතු බවට ද නිර්දේශ කර ඇත.34 උරුම ක්ෂේත්ර සම්බන්ධ සැලසුම්කරණ ක‍්‍රියාදාමය සම්බන්ධ ප‍්‍රතිපත්තිමය තීරණ මධ්‍යම රජයේ ආයතන, පළාත් හා ප්රාදේශීය ආයතනවල නිලධාරීන්ගෙන් සමන්විත සැලසුම් කමිටු හරහා සිදුවන බැවින් තත් ස්තරීභූත සංකීර්ණ ආයතන යාන්ත‍්‍රණයේ සම්බන්ධීකරණය සංකීර්ණ ව්‍යායාමයකි (රූප සටහන් 4, 5).
උරුම සැලසුම්කරණයට හා කළමනාකරණයට සෘජුව හා වක‍්‍රව සම්බන්ධ වන රාජ්‍ය සහ අර්ධ රාජ්‍ය ආයතන ලාභ නොලබනවා පමණක් නොව මධ්‍යම රජයේ ප‍්‍රතිපාදන මත යැපීමට ද සිදු වී ඇත. රාජ්‍ය ප‍්‍රතිපාදන මත පමණක් නොයැපී සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණයේ ජගත් උරුමස්ථානවල උරුම සංරක්ෂණ සහ කළමනාකරණ කටයුතු කරගෙන යාම පහසු කරවනු වස් ස්ථාපිත යාන්ත‍්‍රණයක් වන මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල උක්ත අර්බුදය සඳහා සැලකිය යුතු විසඳුමක් වුවත්, විශේෂයෙන් විදේශාධාර, සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණයේ සංචාරක ප‍්‍රවේශපත‍්‍ර ආදායම්, මධ්‍යම රජයේ ප‍්‍රතිපාදන සහ පුද්ගලික පරිත්‍යාග මත යැපෙන මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල පසුගිය දශක තුන තුළ (1981-2011) ප‍්‍රතිපාදන සම්බන්ධ විවිධ අර්බුද වලට මුහුණ පා ඇති බව පැහැදිලි වේ. ඒ සඳහා බලපෑ ප්රධාන සාධක පහත සඳහන් වේ.
සංචාරක පැමිණීම මත මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදලේ ආදයම් තත්ත්වය තීරණය වන බැවින් විවිධ අවස්ථාවල රටේ අස්ථාවර වාතාවරණයන් මත සංචාරක ව්‍යාපාරය බිඳ වැටීම
යුනෙස්කෝ ශ්රී ලංකා සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණ ව්‍යාපෘතිය අවසන් වීම නිසා විදේශාධාර සීමා වීම
මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදලේ ව්‍යාපෘති සංඛ්‍යාව සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණයෙන් පරිබාහිර වෙනත් ප්රදේශවලට ව්‍යාප්ත වීම
ආයතනය මගින් නඩත්තු කළ යුතු සේවක සංඛ්‍යාව වර්ධනය වීම
ලද විදේශ ආධාර ඌන පරිභෝජනය
විකල්ප මූල්‍ය ප‍්‍රභවයන් හඳුනා නොගැනීම
ජගත් උරුම ක්ෂේත්රවල උරුම සංරක්ෂණ හා කළමනාකරණ කටයුතු ක‍්‍රියාත්මක කරන ප්රධාන අර්ධ රාජ්‍ය ආයතනය වන්නේ මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදලයි. එහි වැඩසටහන් ක‍්‍රියාත්මක කිරීම සඳහා දේශීය මූල්‍ය ප‍්‍රභව අතර වැඩි ම ආදායම් ගෙන දෙන ප‍්‍රභවය වන්නේ සංචාරක ප‍්‍රවේශපත‍්‍ර අලෙවියයි.35 එය සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණ සමස්ත ආදායමෙන් 50්‍% වූ අතර මෙම ආදායම විවිධ අවිනිශ්චිත සාධක මත තීරණය වී ඇත. වසර කීපයක් හැර (1990, 1991) බොහෝ වසරවල සංස්කෘතික සංචාරක ව්‍යාපාරයෙන් අපේක්‍ෂිත ආදායම් පහත වැටී ඇත.36 1988 වසරේ වාර මධ්‍ය සමාලෝචන වාර්තාව ඉදිරිපත් කරමින් මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදලේ සභාපතිතුමන් වූ අග‍්‍රාමාත්‍යතුමන් ම.සං.අ. ක‍්‍රියාදාමයෙහි දුර්වල ම පුරුක අරමුදල බව ප‍්‍රකාශ කර ඇත. ම.සං.අ. මඟින් සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණ ව්‍යාපෘතිය ආරම්භ කර වසර තුනක් ගත වන විට පසක් වූ යථාර්ථයක් නම් අපේක්‍ෂිත ආදායම සහ ලද ආදායම අතර වූ විශාල පරතරයයි. උදාහරණ ලෙස 1984 රුපියල් දශලක්‍ෂ 84 මුදලක් බලාපොරොත්තු වු නමුත් ලද ආදායම රුපියල් දශලක්‍ෂ 40ක් පමණි. මේ අනුව තත්කාලීනව යෝජිත ආදායම හා සත්‍ය ආදායම අතර පවත්නා අස්ථාවර භාවය නිසා වැඩසටහන් කෙටුම්පත් කිරීම විශාල ගැටලුවක් බවට පත්ව ඇත.38 අසූව දශකයේ මුල්භාගයේ මූල්‍ය අර්බුදයේ සංකීර්ණත්වය කෙබඳු වී ද යන්න 1984 වාර්ෂික වාර්තාවේ ටී.එන්. උප‍්‍රයිට් මහතාගේ ප‍්‍රකාශයෙන් පැහැදිලි ය.
“ශ්රී ලංකාවේ ක‍්‍රියාත්මක වන දැවැන්ත සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණ කටයුතුවලට හවුල් වීමට අවස්ථාව ලැබීම යුනෙස්කෝ ආයතනයටත්, එහි නිලධාරීන්ටත් ආඩම්බර කරුණකි… අනාගත වැඩසටහන් වලට අදාළව පෙනෙන්නට ඇති අධෝගාමී මූල්‍ය සම්පත් සම්බන්ධයෙන් ක‍්‍රියාකාරී කණ්ඩායම් බලවත් හැඟීම් ප‍්‍රකාශ කරන ලදි…. ”39
විදේශාධාර මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදලේ සහ යුනෙස්කෝ ශ්රී ලංකා සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණ ව්‍යාපෘතියේ තිරසාරභාවයට ප‍්‍රබල ගාමක බලවේගයක් විය. තත් ව්‍යාපෘතිය ආරම්භයේ දී ම ගිවිසගත් පරිදි සමස්ත ව්‍යාපෘති වැය ශීර්ෂයෙන් 40%ක් ශ්රී ලංකා රජය ද, 60%ක් යුනෙස්කෝ සංවිධානය හරහා සෙසු රටවලින් ද ලබා ගැනීමට සැලසුම් කරන ලදි. ව්‍යාපෘතිය ක‍්‍රියාත්තමකව පැවති 1980-1996 කාල පරාසය තුළ බොහෝ රටවලින් නේකවිධ (විශේෂඥ උපදේශක සේවා, තාක්ෂණික සහය, පුහුණු කිරීම්, උපකරණ) ආධාර ලැබී ඇති අතර, ඉන් අනතුරුව 2001 වසර දක්වා ආධාර ලැබී නැත. 2003-2008 දක්වා කාලය තුළ ඇමෙරිකා එක්සත් ජනපදය, නෙදර්ලන්ත රජය, ජපන් ජයිකා (JICA), ජේ.බී.අයි.සී (JBIC) ආයතනය සහ චීන සමූහාණ්ඩුව ලබා දුන් රුපියල් මිලියන 950.7 හැරෙන්නට වෙනත් ආධාර ලැබී නැත.40 එම මුදලින් ද මිලියන 246.6 සීගිරිය කෞතුකාගාර ඉදිකිරීම සඳහා සහ පහසුකම් සංවර්ධනයට හා බටහිර ආරාම ලේඛනගත කිරීම සඳහා හැරුණු විට සෙසු ආධාර ත‍්‍රිකෝණයේ සංරක්ෂණ කටයුතු උරුම සඳහා නොව ඉන් පරිබාහිර ව්‍යාපෘති සඳහා වෙන් විය.
1987, 1988 වසරවල ශ්රී ලංකාවේ සංචාරක ව්‍යාපාරය ත‍්‍රිකෝණ ව්‍යාපෘතිය ආරම්භ කිරීමෙන් අනතුරුව ප‍්‍රබලත ම බිඳ වැටීම එනම් 1982 දී 407,230ක් වූ සංචාරක පැමිණීම 1987, 1988 වසරවල පිළිවෙළින් 182620, 182662 දක්වා අඩු වීම මඟින් සංචාරක ව්‍යාපාරය මත යැපුණු මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදලට ප‍්‍රබල මූල්‍යමය අර්බුදයකට මුහුණ පෑමට සිදු විය. මේ කාලයේ මුදල් ප‍්‍රශ්නය කෙතරම් උග‍්‍ර වී ද යත් ශ‍්‍රමික බලය පවා අඩකින් අඩු කිරීමට සිදු වූ අතර එය අනර්ථකාරී ලෙස ආයතනයට බලපෑවේ ය.41 මේ කාලයේ දි මූල්‍යමය ආධාර ලෙස එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවර්ධන වැඩසටහන (යූ.එස්. ඩොලර් 450,000) එක්සත් රාජධානිය රුපියල් 23,000,000, චීන සමූහාණ්ඩුව යුවාන් 60,000,000 ෆෝඞ් පදනම (යූ.එස්. ඩොලර් 50,000) ලබාදුන් ආධාර හැරෙන්නට සෙසු ආධාර විශේෂඥ සේවා, පුහුණු කිරීම්, උපකරණ සඳහා සීමා වීම තුළ ව්‍යාපෘතිවල වැඩසටහන් ක‍්‍රියාත්මක කිරීම සහ ශ‍්‍රම බලකාය නඩත්තුව අභියෝගාත්මක විය.
යුනෙස්කෝ ශ්රී ලංකා සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණ ව්‍යාපෘතිය සහ මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල ආරම්භ කිරීමේ දී එහි අනාගතය සම්බන්ධයෙන් පැවැති අපේක්‍ෂාවක් වූයේ ත‍්‍රිකෝණයේ ජගත් උරුමස්ථාන ජීවමාන සිද්ධස්ථාන ලෙස පවත්වාගෙන යාම සහ ඒවායේ උරුම සම්පත් පදනම්ව පවත්නා වූ විභවතාව නැතහොත් ශක්තිය සංචාරක ව්‍යාපාරය මඟින් ග‍්‍රහණය කර ලාභ ලැබීමෙන් ආයතනයේ තිරසාර ස්වයංපෝෂිත භාවය නඩත්තු කරන අතරතුර එම ලාභයෙන් එබඳු තවත් ව්‍යාපෘති ක‍්‍රියාවට නගමින් එම ව්‍යාපෘති සඳහා ද එබඳු ම ප‍්‍රතිලාභ ලබා දීමෙන් මේ ක්රියාවලිය අඛණ්ඩව පවත්වාගෙන යාම ය. උක්ත දර්ශනයට අනුව පසුකාලීනව මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදලේ ව්‍යාපෘති සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණයේ ජගත් උරුමස්ථාන සඳහා සීමා නොකොට ත‍්‍රිකෝණ භෞමික කලාපයේ පිහිටි බොහෝ උරුමස්ථාන සංරක්‍ෂණයට හා ඒවා පර්යේෂණයන් සඳහාත් යොමු විය. ත‍්‍රිකෝණ බල ප‍්‍රදේශයට අයත් සෑම අස්සක් මුල්ලක ම ගවේෂණය කිරීම, ඒවායේ යථා තත්ත්වය වටහා ගැනීම සහ අනාගතය උදෙසා වාර්තාකර තැබීම හේතුවෙන් සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණය ගෙන ඇති පියවර අතිශයින් පුළුල් පරාසයක විහිි දී ගියේ ය. මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල මේ අයුරින් සිය පරාසය පුළුල් කළේ තත්කාලීනව ආයතනය සතු වූ මූල්‍යමය හා වෘත්තීමය ශක්තිය පිළිබඳ විශ්වාසයකිනි. එහෙත් පසුකාලීනව මූල්‍යමය වශයෙන් අර්බුදකාරී අවස්ථාවල දී ද සිය වපසරිය ව්‍යාප්ත කිරීමට යාම ආචාර්ය රෝලන්ඩ් සිල්වා සිය “සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණය” (The cultural triangle international safeguarding campaign) නම් පත‍්‍රිකාවෙන් අනාගතය සම්බන්ධයෙන් පෙන්වා දුන් දර්ශනයට පටහැනි ය. සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණයේ ජගත් උරුමස්ථානයන්හි සංචාරක ආකර්ෂණය වර්ධනය කරනු පිනිස සැපයිය යුතු පහසුකම් බොහෝ ය. ඒ සඳහා වැය කළ යුතු ප‍්‍රතිපාදන ප්රමාණය අති විශාල ය. ක්ෂේත්රවල මෙතෙක් සිදු කළ කටයුතුවල උපරිම ඵලය ලබාගත හැක්කේ එවිට ය. මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල ලාභ ලබන ස්වයංපෝෂිත ආයතනයක් බවට පත්විය හැක්කේ එවිට ය. යුනෙස්කෝ, ශ්රී ලංකා සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණ ව්‍යාපෘතිය අවසන් වී ඇත. ඒ අනුව විදේශාධාර සීමා වී ඇත. යැපීමට සිදුව ඇත්තේ හුදෙක් සංචාරක ව්‍යාපාරය මඟිනි. විකල්ප මූල්‍ය ප‍්‍රභවයන් ද නිර්මාණය වී නොමැති ය. එබඳු පසුබිමක මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල සිය ව්‍යාපෘති භෞමික වපසරිය ත‍්‍රිකෝණයෙන් එපිටට පුළුල් කිරීමට යාම මඟින් ආයතනයේ මූල්‍යමය අර්බුදය නොවැළැක්විය හැකි ය. පසුගිය වසර කීපය තුළ ආයතනයේ නඩත්තු කළ යුතු ව්‍යාපෘති සංඛ්‍යාව සහ සේවක සංඛ්‍යාව වර්ධනය වී ඇත. ඒ අනුව ම.සං. අරමුදලේ ස්ථාපිත පරමාර්ථයනට අනුව ප්රමුඛ කාර්යයක් විය යුතු සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණ ජගත් උරුම ස්ථානයන්ගේ තිරසාර භාවය ප‍්‍රශ්නාර්ථයකි.
මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදලට අමතරව සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණ ජගත් උරුම ක්ෂේත්රවල සැලසුම්කරණ, කළමනාකරණ යාන්ත‍්‍රණය නියෝජනය කරන රාජ්‍ය ආයතන රැසක් පවතී. එකී ආයතන ද ජගත් උරුම ක්‍ෂේත‍්‍රවලට සම්බන්ධ සැලසුම් ක‍්‍රියාත්මක කිරීමට යාමේ දී හා සේවා සම්පාදනයේ දී මූල්‍ය අර්බුදවලට මුහුණ දෙනු ලැබේ.
සිතියම 2 : මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදලේ දීපව්‍යාප්ත ව්‍යාපෘති සැලසුම් නියමිත කාලවකවානු තුළ ක‍්‍රියාත්මක කීරීමට නොහැකිවීමේ ප්රතිඵලයක් ලෙස නිර්මාණය වූ ගැටලූ හරහා තවත් අතිරේක ගැටලූ නිර්මාණය වී ඇත. ජගත් උරුම ක්ෂේත්රවල අනවසර පදිංචිකරුවන් ඉවත් කිරීම්, නැවත නිර්මිත නව ගම්මාන තුළ පදිංචිකරවීම්, යටිතල පහසුකම් සංවර්ධනය කිරීම් ආදී සැලසුම් අංග ක‍්‍රියාත්මක කිරීමට දායක වන නාගරික සංවර්ධන අධිකාරිය, පලාත් සභාව, නගර සභාව, ජාතික නිවාස සංවර්ධන අධිකාරිය, මාර්ග සංවර්ධන අධිකාරිය ආදී ආයතනවල ප‍්‍රමුඛතාවන්ට අනුව මූල්‍ය අර්බුද හේතුවෙන් සැලසුම් ක‍්‍රියාත්මක වන්නේ මන්දගාමීව ය.
1984 අනුරාධපුර පූජා ප‍්‍රදේශ සැලැස්ම
1999 විසල් අනුරාධපුර සංවර්ධන යෝජනා ක්රමය
—- දඹුල්ල පූජා නගර සැලැස්ම
1992 පොළොන්නරුව පූජා ප‍්‍රදේශ සැලසුම් යෝජනා ක්රමය
1992 මහනුවර සංවර්ධන සැලැස්ම
2002 මහනුවර නාගරික සංවර්ධන බදු ප්රදේශය සඳහා සංවර්ධන සැලැස්ම
ප‍්‍රජා මැදිහත්වීම
උරුම ක්ෂේත‍්‍රයන්හි උරුම සංරක්ෂණයේ දී පුරවැසි සහභාගීත්වය තීරණාත්මක සාධකයකිග නාගරික සන්දර්භයේ සිදු කරනු ලබන සැලසුම් සම්පාදන කි‍්‍රයාවලියේ දී තීරණ ගැනීමේ කි‍්‍රයාවලිය සඳහා සහභාගී කර ගැනීම සාර්ථකත්වය සඳහා වන උපාය මාර්ගයකි. Arnstein (1996)42 සහභාගීත්ව සංකල්පය මගිින් පෙන්වා දෙන්නේ සැලසුම්කරණ කි‍්‍රයාදාමය සඳහා පුරවැසි සහභාගීත්වය සාර්ථක වන තරමට ව්‍යාපෘතීන්හි හා වැඩසටහන්වල සාර්ථකත්වය රඳා පවතින බවයි.
ක්ෂේත්ර තුළ හා අවට ජීවත් වන ප‍්‍රජාව තත් උරුමයේ ප්රධාන පාර්ශ්වකරුවන් පිරිසක් සේ සැලකිය යුතු වුවත් සැලැසුම් තුළ ප‍්‍රජාව පිළිබඳව සඳහන් කර ඇත්තේ මඳ වශයෙනි. ප‍්‍රජාව සැලසුම්කරණ කි‍්‍රයාවලිය තුළ ඉස්මතු වී ඇත්තේ කොටස්කරුවන් පිරිසකට වඩා සැලසුම් කි‍්‍රයාත්මක කිරීම සඳහා පවත්නා ගැටලුවක් ලෙසිනි. නිරන්තරයෙන් ප‍්‍රජාව හා අනවසර පදිංචිකරුවන්, අනවසර ඉදිකිරීම්, නැවත පදිංචි කිරීම් ආදී තේමා සැලසුම පුරා විසිරී පවතී.
සංචාරක කර්මාන්ත සංවර්ධනයේ දී ප්රාදේශීය ප‍්‍රජාව යන සාධකය පිළිබඳව සැලකීම ප්රමාණවත් නොවේ. ඔවුන්ගේ ජීවන මට්ටම ඉහළ නැංවීම සඳහා උරුම නගරයේ උරුම සංරක්ෂණ හා සංචාරක කර්මාන්තය යොදා ගත යුතු වුවත් ඒ සඳහා වූ යෝජනා ප්රමාණවත් නොවේ.
උරුම සම්පත් සංරක්ෂණය හා කළමනාකරණය සඳහා ප්රාදේශීය ප‍්‍රජා මැදිහත්වීම ඌන වීම කෙරෙහි බලපාන ප්රධාන කරුණක් ලෙස පෙනී යන්නේ ශී‍්‍ර ලංකාවේ පරිපාලන යාන්ත‍්‍රණය හා බැඳුණු ආයතනමය ව්‍යුහයේ ගැටලුකාරීත්වයයි. උදාහරණ ලෙස උරුම සංරක්ෂණ හා කළමනාකරණ සංචාරක සංවර්ධන හා සැලසුම් සම්පාදනයේ දී රාජ්‍ය බලධාරීන් විසින් තීරණ ගැනීමේ ආකල්පය සාමාන්‍ය ප‍්‍රවේශයක් බවට පත් වී ඇත.
අනුරාධපුරය සහ මහනුවර ජගත් පූජනීය නගරයන්හි උරුම සංරක්ෂණයල කළමනාකරණය, සැලසුම්කරණය හා සංචාරක සංවර්ධන කි‍්‍රයාදාමයන්හි දී පරිපාලනමය යාන්ත‍්‍රණය විසින් ප‍්‍රජා සහභාගීත්වය විවිධාකාරයෙන්, එනම් විටෙක හුදු සංකේතාත්මක දැනුම් දීම්, උපදෙස් ලබා ගැනීම්වල සිට අවශ්‍ය පරිදි හැසිරවීම දක්වා යොදා ගෙන ඇත. මේ තත්ත්වය සංවර්ධනය වෙමින් පවත්නා රටවල සාමාන්‍ය තත්ත්වයකි. ප‍්‍රජාව සහ බැඳුණු ගැටලුවල දී වඩාත් ම යෝග්‍ය තීරණය ගැනීම ප‍්‍රජාවට නොපවරා ඔවුන් වෙනුවෙන් අවසන් තීරණ ගැනීම සිදු වේ. ප‍්‍රජාවට පවත්නා බල සීමාවන් තුළ උරුම සැලසුම්කරණය හා සම්බන්ධ ප‍්‍රතිපත්ති හා උපාය මාර්ග පිළිබඳ තීරණ ගැනීමේ දී එය හුදු දැනුම් දීමකට පමණක් සීමා වේ.
උරුම ක්ෂේත‍්‍රයන්හි උරුම කළමනාකරණය හා සංචාරක ව්‍යාපාර සංවර්ධනය සමග බද්ධ වන රාජ්‍ය ආයතන ව්‍යුහය තුළ පවත්නා අභ්‍යන්තරික කි‍්‍රයාවලීන් සඳහා වෘත්තීමය සුදුසුකමක් නොමැති ප්රාදේශීය ප‍්‍රජාව බද්ධ කර ගැනීම ප්රතිඵල විරහිත මෙන් ම කාලය අපතේ යැවීමක් සේ සලකන බව පෙනේග රජයේ වර්තමාන උරුම සංරක්ෂණ සැලසුම් ප‍්‍රවේශයන් හා කි‍්‍රයාත්මක කිරීම් විමසා බැලීමේ දී ප්රාදේශීය ප‍්‍රජාව හා සම්බන්ධතාව අතිශයින් සීමාසහිත වීම කැපී පෙනෙන්නකි. මේ තත්ත්වයට හේතු වී ඇත්තේ ප්රාදේශීය රාජ්‍ය ආයතනයන්හි අනම්‍ය දේශපාලනික නිලධාරීවාදී කි‍්‍රයාවලීන් ය. උදාහරණ ලෙස රාජ්‍ය ආයතනයන්හි නිලධාරීන් උරුම සම්පත් කළමනාකරණය සඳහා යාන්ත‍්‍රණයක් ලෙස භාවිත කරන්නේ නෛතික අණ පනත් හා ප‍්‍රතිපත්තීන් ය. ඔවුන් විසින් ගනු ලබන තීන්දු තීරණ සඳහා අවශ්‍ය නෛතික ආවරණය මේ මඟින් සැපයේ. ඒ නිසාම ඔවුන් තුළ ප‍්‍රජාව මැදිහත් කර ගැනීම සඳහා ඇත්තේ අතිශයින් ම ඌණ අවශ්‍යතාවකි. එසේ ම ශී‍්‍ර ලංකාවේ නූතන අණපනත්වල ද ප‍්‍රජා මැදිහත්වීම සම්බන්ධයෙන් පවත්නේ අතිශයින් සීමා සහිත අවකාශයකි.
ගැටුම්කාරී තත්වයන් ද ප්රාදේශීය ප‍්‍රජා මැදිහත්වීම අධෛර්යවත් වීම කෙරෙහි බලපා ඇත. විශේෂයෙන් ජගත් උරුම නගරයන්හි සම්පත්වල අයිතිය සම්බන්ධයෙන් පවත්නේ සංකීර්ණ තත්ත්වයකි. මෙම සංකීර්ණ ආයතනමය යාන්ත‍්‍රණය එක් අරමුණක් වෙනුවෙන් ජාලගත වූ ලෝක උරුම කමිටුව (මහනුවර) හා පූජා නගර සැලසුම් (අනුරාධපුරය) පැවතිය ද ඒ හරහා ප‍්‍රජා මැදිහත්වීම් දිරි ගැන්වීම වෙනුවෙන් සිදු වන කාර්යභාරය අතිශයින් සීමාසහිත ය. එසේ ම තත් කමිටු තුළ ප්රාදේශීය ප‍්‍රජා නියෝජනය ද සංකේතාත්මක ස්වභාවයක් උසුලයි. මෙම පර්යේෂණය මඟින් පැහැදිලි වූ කරුණක් නම් උරුම සංරක්ෂණයේ දී හා කළමනාකරණයේ දී ප‍්‍රජා සහසම්බන්ධතාව කෙරෙහි බද්ධ වන රාජ්‍ය නිලධාරීන්ගේ පවත්නා ආකල්ප අතිශයින් තීරණාත්මක ලෙස බලපා ඇති බවයි.
ලෝක උරුම සංරක්ෂණය හා සංවර්ධනය සම්බන්ධයෙන් කි‍්‍රයාත්මක ආයතන ජාලය උක්ත අරමුණ වෙනුවෙන් ඒකාබද්ධ වූ ආයතන මඟින් ප‍්‍රජාවට ධනාත්මක මෙන් ම ඍණාත්මක බලපෑම් රැසක් මතු වී ඇත. ප‍්‍රජා මැදිහත්වීම් කි‍්‍රයාවලිය සම්බන්ධයෙන් සැලකීමේ දී එක් ඍණාත්මක කරුණක් නම් ලෝක උරුම නගරයන්හි ඒකාබද්ධ සැලසුම් ප‍්‍රවේශය ශක්තිමත් කිරීම වෙනුවෙන් ස්ථාපිත ‘පූජා නගර කමිිටුව’ (අනුරාධපුර පූජා නගරය), ‘ලෝක උරුම කමිටුව’ (මහනුවර පූජා නගරය) වැනි ආයතන තුළ ප්රාදේශීය ප‍්‍රජා සහභාගීත්වය හා නියෝජනය දිරි ගන්වා නොමැති වීමයි. මේ සඳහා හේතු වන්නට ඇත්තේ රාජ්‍ය ප‍්‍රතිපත්ති උපාය මාර්ග සම්බන්ධ තාක්ෂණික තීරණ ගැනීමේ කි‍්‍රයාවලියට ප්රාදේශීය ප‍්‍රජා සහභාගීත්වය යෝග්‍ය හෝ වැදගත් නොවේ ය යනු රාජ්‍ය නිලධාරීන්ගේ ආකල්පය වන බැවිනි. කෙසේ වෙතත් තාක්ෂණික තීරණ මුවාවෙන් රාජ්‍ය ආයතන හා නිලධාරීන් හරහා ප්රාදේශීය ප‍්‍රජා සහභාගීත්වය යම් ආකාරයකට සීමා කිරීමක් සිදු වී ඇත. නෛතික කි‍්‍රයාදාම සම්බන්ධයෙන් ප‍්‍රජාවට සම්බන්ධ විය නො හැකි වුව ද, ප්රාදේශීය ප‍්‍රජාවගේ ගුණාත්මක ජීවන තත්ත්වය වර්ධනය කෙරෙහි ධනාත්මක ව බලපාන (පසුතල පහසුකම් සැලසුම්කරණය සහ සංවර්ධනය), මාර්ග හා පදික වේදිකා අලුත්වැඩියාව, නවීකරණය හා නැවත ඉදිකිරීම, නාගරික ක්ෂේත්රයේ සමාජීය අවකාශයන්ල වාණිජ හා විනෝදාත්මක උපයෝගීතාවන් සඳහා නැවත භාවිතය (adaptive reuse) ආදිය සම්බන්ධයෙන් වන සහභාගීත්වය යම් ආකාරයකට සීමා කිරීමක් සිදු වී ඇත. සංරක්ෂණය සම්බන්ධයෙන් තීරණ ගැනීම් කි‍්‍රයාවලිය සඳහා ද ඍජුව සම්බන්ධ වීමේ හැකියාවක් ඔවුන්ට නොමැත.
ප්රාදේශීය ප‍්‍රජා මැදිහත්වීම සම්බන්ධයෙන් සැලකීමේ දී රාජ්‍ය ආයතන වන පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුව, මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල, නගර සභාවල නාගරික සංවර්ධන අධිකාරිය වැනි ආයතන සඳහා පවත්නා මූල්‍යමය ප‍්‍රතිපාදන හිඟය ප‍්‍රජා සහභාගීත්වය දිරිගන්වන සුළු අවස්ථා හා කි‍්‍රයාකාරකම් සැලසුම් කිරීම් පිනිස ප‍්‍රබල බාධාවක් වී ඇත.
නෛතික රාමුව හා ඌනතා
ජගත් උරුම ලෙස ප්රකාශයට පත් කීරීම සඳහා ශක්තිමත් නෛතික හා ආයතනමය රාමුවක් පැවතීම පදනමීය අවශ්‍යතාවකි. පුරාවිද්‍යාත්මක උරුම කළමනාකරණය පිළිබඳ අයිකොමොස් (ICOMOS) ප‍්‍රඥප්තියේ44 3 වන සටහනට අනුව ජගත් උරුම ලේඛනයට ඇතුළත් කිරීම සඳහා ප්රමාණවත් නෛතික ආවරණයක් පැවතීම පූර්ව අවශ්‍යතාවක් ලෙස අවධාරණය කර ඇත.
දිගු ඉතිහාසයක් සහිත රටක් ලෙස ශ්රී ලංකාව අතීතයේ පටන් සිය රටේ උරුමය ජාතික මට්ටමින් ආරක්ෂා කිරීම සඳහා කටයුතු කර ඇත. ශ්රී ලාංකේය උරුමය සංරක්ෂණය, ආරක්ෂා කිරීම සහ එහි ජීව ගුණය අඛණ්ඩව ඉදිරියට පවත්වා ගෙන යාම සඳහා ලෝකයේ සෙසු රටවල මෙන් ශී‍්‍ර ලංකාවට ම ආවේණික වූ යාන්ත‍්‍රණයක් පැවති බව සාහිත්‍ය, ඓතිහාසික හා පුරාවිද්‍යාත්මක මූලාශ‍්‍රයෙන් පැහැදිලි වේ. උරුමයේ තිරසාර බවට මෙම පදනම ද ප‍්‍රබල ගාමක බලවේගයක් විය. විශාල කාල පරාසයක් ආවරණය වන පරිදි එදාමෙදා තුර පැවති නෛතික හා ව්‍යවහාරික රාමුව පුළුල් විවිධත්වයක් සහිත එකකි. උක්ත යාන්ත‍්‍රණයට ප‍්‍රබල අභියෝගයක් එල්ල වන්නේ යටත් විජිත බලපෑමත් සමග ය. ඒ අනුව, යටත්විජිත යුගයට පෙරත්, යටත් විජිත අවධිය තුළත්, පශ්චාද් යටත් විජිත අවධිය තුළත් සිදු වන නෛතික ප‍්‍රවණතා පරිණාමය අතිශයින් සංකීර්ණ ය.
1. පූර්ව යටත්විජිත අවධිය (කි‍්‍ර.ව. 1505 පෙර)
මෙම අධ්‍යනය හුදෙක් ජගත් උරුම පිළිබඳව වන බැවින් මෙහි දී වැඩි අවධානයක් යොමු වන්නේ පශ්චාද් යටත්විජිත, නැතහොත් නිදහසින් පසු ශ්රී ලංකාවේ සංස්කෘතික උරුම සංරක්ෂණය සඳහා නිර්මාණය වූ සහ සැකසුණු අන්‍යෝන්‍ය ලෙස අවියෝජනීය වූ නෛතික හා ආයතනමය රාමුව කෙරෙහි ය.
සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණය තුළ පිහිටි ජගත් උරුමස්ථානයන්ගේ ආරක්ෂාව තහවුරු කිරීම උදෙසා සෘජුව හා වක‍්‍රව යොදා ගැනෙන නෛතික ප‍්‍රතිපාදන මාලාවකි. ඒවා ප්රධාන වශයෙන් පහත සඳහන් පරිදි වේ.
1. ජාත්‍යන්තර මට්ටමේ ප‍්‍රතිපත්ති සහ සම්මුති
1890 ශී‍්‍ර ලංකා පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුව ස්ථාපිත වීම සිදු වන අතර ඊට වසර තුනකට පෙර එනම් 1887 වසරේ දී නිධන් වස්තු ආඥාපනත (Treasure Trove Act) හඳුන්වා දීම පුරාවස්තු ආරක්ෂා කිරීමේ ආදිත ම යටත් විජිත නෛතික ප‍්‍රයත්නය ලෙස පෙන්වා දිය හැකි ය. මෙම පනත තුළින් පොළොව මතු පිට සහ භූගත චංචල පුරාවස්තු කෙරෙහි අවධානය යොමු කරමින් ඒ සියල්ල බි‍්‍රතාන්‍ය කිරීටය සතු බව පැවසේ.
පුරාවිද්‍යාත්මක දෘෂ්ටිකෝණයෙන් වඩාත් විධිමත් නෛතික ප‍්‍රතිපාදනයක් ලෙස 1900 කෞතුක වස්තු පනත (Antiquities Ordinance) පෙන්වා දිය හැකි ය. මෙය පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තු ස්ථාපිත කිරීමෙන් අනතුරුව ස්ථාපිත ප්රථම පනතයි. මෙහි පුළුල්ව කෞතුක වස්තු නිර්වචනය කර ඇති අතර එහි දි නිශ්චල හා චංචල වස්තු ලෙස ශිලා ලේඛන පැරණි සිතුවම් හා ලේඛන පල්ලි පන්සල් ස්මාරක හා පැරණි ගොඩනැඟිලි ද අතීත උරුමයන් සේ සලකා ඇත. මේ පනතේ විශේෂ ම කරුණක් වන්නේ පුරාවස්තු සෙවීම සඳහා බලපත‍්‍ර ලබා කැනීම් ක‍්‍රමවේදයන් සංරක්ෂණ කි‍්‍රයාවලියක් හා ක‍්‍රමවේදයන් ප්රකාශයට පත් කිරීමයි. පුරාවස්තු අපනයනය ද පුරාවිද්‍යා කොමසාරිස් වරයාගේ නිර්දේශය හා ආණ්ඩුකාරවරයාගේ අවසරය මත සිදු විය යුතු බව පවසා ඇත. ප‍්‍රජා සුබසිද්ධිය සඳහා කෞතුකාගාර සඳහා පුරාවස්තු ප්රදානය කිරීම ද මෙමගින් නීතිගත විය.
නෛතික පැනවීම් වර්ෂය මට්ටම
පුරාවස්තු ආඥා පනත
අංක 09 (1940) හා අංක 24 (1956), (1998), (2005) සංශෝධිත පුරාවස්තු ආඥා පනත, පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුව
ජාතික
සංස්කෘතික දේපළ පනත
අංක 73 (1988), සංස්කෘතික කටයුතු දෙපාර්තමේන්තුව
ජාතික
ජාතික වැදගත්කමක් සහිත පුරාවිද්‍යා ක්ෂේත්ර පනත
අංක 16 (1990), පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුව
ජාතික
නගර හා ග‍්‍රාම නිර්මාණ පනත
අංක 13 (1946) හා අංක 49 (2002) සංශෝධිත පනත, නගර සහ ග‍්‍රාම නිර්මාණ දෙපාර්තමේන්තුව
ජාතික
නාගරික සංවර්ධන අධිකාරි පනත
අංක 41 (1978), නාගරික සංවර්ධන අධිකාරිය
ජාතික
මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල පනත අංක 57 (1980), සංස්කෘතික කටයුතු අමාත්‍යාංශය ජාතික
සංචාරක මණ්ඩල පනත අංක 14 (1968), ශ්රී ලංකා සංචාරක මණ්ඩලය ජාතික
ජාතික පාරිසරික පනත අංක 47 (1980) ජාතික
විහාර දේවාලගම් පනත අංක 19 (1931) ජාතික
සත්ව සහ ශාඛ ආරක්ෂණ පනත අංක 02 (1937), සංශෝධිත අංක 49 (1993) ජාතික
වාරිමාර්ග ආඥා පනත අංක 48 (1968), අංක 23 (1983), අංක 13 (1994), වාරිමාර්ග දෙපාර්තමේන්තුව ජාතික
මහනුවර උරුම පදනම් පනත සකස් වෙමින් පවතී ක්ෂේත්ර සුවිශේෂ
මහනුවර නගරසභා පනත අංක 29 (1947) ක්ෂේත්ර සුවිශේෂ
අනුරාධපුර අටමස්ථාන පනත
සංස්කෘතික කටයුතු දෙපාර්තමේන්තුව
ක්ෂේත්ර සුවිශේෂ
වගුව 5 : ශී‍්‍රලංකාවේ අනුරාධපුර හා මහනුවර පූජනීය උරුම ක්ෂේත්ර සැලසුම්කරණය, සංරක්ෂණය හා කළමනාකරණයට අදාළ නෛතික හා ආයතනමය රාමුව
ශී‍්‍ර ලංකාවේ පුරාවිද්‍යා උරුමය සම්බන්ධයෙන් යටත් විජිත පරිපාලනය විසින් ස්ථාපිත ප‍්‍රතිලාභ නෛතික ප‍්‍රතිපාදනය 1940 අංක 9 දරන පුරාවස්තු ආඥාපනතයි (Antiquities Ordinance). පුරාවස්තු බි‍්‍රතාන්‍ය කිරීටය සතු ලෙස සලකා ස්මාරක අතීත ස්මාරක (Ancient monuments) සහ රක්ෂිත ස්මාරක (Protected monuments) ලෙස වර්ග කර ඒවා ආරක්ෂා කිරීම සඳහා කටයුතු කර ඇත. ස්මාරක ආශි‍්‍රත භූමි ප‍්‍රදේශ තුළ ඒවාට නො ගැළපෙන භාවිතාවන් හා කි‍්‍රයාකාරකම් පාලනය කිරීම සඳහා මීටර් 400 ඇතුළත භූමිය තහනම් කලාපයක් බවට පත් කර ඇත. එසේ ම 1961 අංක 32 දරන අනුරාධපුර ආරක්ෂණ මණ්ඩල පනත ශී‍්‍ර ලංකාවේ සංස්කෘතික උරුමය සම්බන්ධ ක්ෂේත්ර සුවිශේෂණ පනතකි. එහි මුඛ්‍ය අරමුණ අනුරාධපුර පැරණි නගරයේ ඓතිහාසික හා පුරාවිද්‍යාත්මක වශයෙන් වැදගත් ස්මාරකයන් හා ස්ථාන ආරක්ෂා කිරීම සංරක්ෂණය කිරීම හා සංවර්ධනය කිරීම සඳහා අවශ්‍ය නීතිමය විධිවිධාන හඳුන්වා දීමයි. මෙම පනතේ අන්තර්ගත නෛතික ප‍්‍රතිපාදන කි‍්‍රයාත්මක කිරීම සඳහා අනුරාධපුර ආරක්ෂණ මණ්ඩලයට (Anuradhapura preservation board) පවරනු ලැබූ අතර එම මණ්ඩලයේ ප්රධාන කාර්යභාරයක් වූයේ තත් ප්රදේශය තුළ පිහිටි ආගමික ඓතිහාසික හා පුරාවිද්‍යාත්මක වටිනාකමක් සහිත ස්ථාන ආරක්ෂා කිරීම, සංරක්ෂණය කිරීම, නඩත්තු කිරීම සහ වන්දනාකරුවන් හා සංචාරක ප‍්‍රජාව සඳහා අවශ්‍ය පහසුකම් සම්පාදනය කිරීමත් ය. එසේ ම මේ පනත මගින් මණ්ඩලයට පවරන ලද ඉතාම වැදගත් ම කාරණයක් වූයේ අනුරාධපුර ආගමික ඓතිහාසික හෝ පුරාවිද්‍යාත්මක ස්ථානයන්හි අගය නඟා සිටුවීම සඳහා නගරය සංවර්ධනය කිරීම සහ දුගී දුප්පත් ප‍්‍රජාව සඳහා නේවාසික පහසුකම් සැපයීමය. මෙම මණ්ඩලය 1986 වසරේ දී තහනම් කළේ ය.
1980 අංක 57 දරන මධ්‍යම සංස්කෘතික පනත ශී‍්‍ර ලංකාවේ සංස්කෘතික හා ආගමික උරුමයන් ආරක්ෂා කිරීම, සංරක්ෂණය කිරීම, සංවර්ධනය කිරීම, පර්යේෂණ පැවැත්වීම සහ නඩත්තු කරමින් ඒවා ප‍්‍රජාවට ඉදිරිපත් කිරීම අවශ්‍ය නෛතික ප‍්‍රතිපාදන සපයන පනතකි. මෙම පනතට අනුව උක්ත කි‍්‍රයාකාරකම් කි‍්‍රයාත්මක කිරීම සඳහා මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල (Central Cultural Fund) නම් වූ ආයතනය කි‍්‍රයා කළ යුතු අතර එය පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුවේ අධ්යක්ෂ ජනරාල් වරයාගේ අධීක්ෂණයට ලක් වේ. මේ පනත මගින් මූලිකව අනුරාධපුරය පොළොන්නරුව හා මහනුවර ඇතුළත් සංස්කෘතික ති‍්‍රකෝණයට අවධානය යොමු වූවත් ශී‍්‍ර ලංකාවේ කිනම් ප‍්‍රදේශයක වුව ස්මාරක හා ක්ෂේත්ර සම්බන්ධව පුරාවිද්‍යාත්මක කටයුතු සිදු කිරීම සඳහා අවශ්‍ය බලය මේ හරහා ලැබේ. එපමණක් නොව ශී‍්‍ර ලංකාවෙන් පිටත විදේශ රටවල උරුමය සම්බන්ධ කටයුතු සඳහා මැදිහත් වීමට මෙමගින් මඟ පාදා ඇති අතර දේශීය හා ජාත්‍යන්තර ආයතන හරහා මූල්‍යමය හා මානව සම්පත් ලබා ගැනීමයට අවකාශ ලැබේ.
1988 අංක 73 දරන සංස්කෘතික දේපළ පනත විශේෂයෙන් ශී‍්‍ර ලංකාව සතු චංචල සංස්කෘතික දේපළ (Cultural property) එනම් මූර්තිමය ප‍්‍රතිමා කැටයම් අභිලේඛන සිතුවම් ලේඛන නාණක මැණික් මුද්‍රා ආභරණ ආයුධ ලී බඩු ගෘහාශි‍්‍රත උපකරණ ආදී දෑ සංරක්ෂණය කිරීම, නඩත්තු කිරීම, ප්රතිසංස්කරණය කිරීම හා පරිපාලනය කිරීම සඳහා බලය පවරා ඇත. උක්ත වටිනාකමක් සහිත දේපළ බලපත‍්‍ර රහිත ව අපනයනය කිරීම මෙමගින් පාලනය හා නියාමනය කරන අතර පෞද්ගලික සන්තක සංස්කෘතික දේපළ විනාශ වීමේ තර්ජනයට මුහුණ පා ඇත්නම් ආරක්ෂා කිරීමට මෙන් ම දේපළ රජයට පවරා ගෙන ආරක්ෂා කිරීමට ද මෙමඟින් බලය පවරා ඇත. සංස්කෘතික දේපළ සම්බන්ධ කි‍්‍රයාකිරීමේ බලය සංස්කෘතික කටයුතු භාර ලේකම්වරයාගේ සභාපතීත්වය සහිත සංස්කෘතික දේපළ මණ්ඩලයට පවරා ඇත.
1994 අංක 7 දරන ගාලු උරුමය පදනම පනත සහ 1998 අංක 62 දරන සීගිරිය උරුමය පදනම පනත සහ මහනුවර උරුමය පදනම පනත ජගත් උරුම ක්ෂේත්ර විශේෂ පනත් වේග මෙම පදනම පනත් හරහා තත් අද්විතීය උරුම ක්ෂේත‍්‍රයන්හි උරුමය සම්බන්ධ සංරක්ෂණ සංවර්ධන හා ප‍්‍රවර්ධන කටයුතු සඳහා නීතිමය ආවරණය සපයා ඇත.
පුරාවස්තු ආඥාපනත
පුරාවස්තු ආඥා පනත නමින් හැඳින්වෙන ශී‍්‍ර ලංකාවේ පුරාවිද්‍යා උරුමය පිළිබඳ ආඥා පනත 1940 වසරේ දී 1940 අංක 9 දරණ පුරාවස්තු ආඥා පනත ලෙස ද ඉන් අනතුරුව 1956 1998 සහ 2005 වසරවල දී වරින්වර කාලීන සංශෝධනයන්ට ලක්වී ඇත.
මෙම පනත මගින් ශී‍්‍ර ලංකාව තුළ ශී‍්‍ර ලංකාවේ දේශීය මුහුදු සීමාව ඇතුළත ඓතිහාසික හා පුරාවිද්‍යාත්මක වටිනාකමක් සහිත ගොඩනැඟිලි ස්ථාන හා ඒ ආශි‍්‍රත භූ දර්ශනය ආරක්ෂා කිරීම, ගවේෂණය කිරීම, කැනීම් කිරීම, පර්යේෂණය කිරීම, සංරක්ෂණය කිරීම, නඩත්තු කිරීම හා කළමනාකරණය කිරීම සඳහා අවශ්‍ය නෛතාක විධිවිධාන සපයා ඇත.
මෙම අධ්‍යයනයට බඳුන්වන උරුම ස්ථානයන් ද්වය ම නාගරික සීමාවන් තුළ පිහිටීම හේතුවෙන් ඒ වෙනුවෙන් සම්පාදනය වන සංවර්ධන සැලසුම් රටේ නගරයක් සඳහා අදාළ වන නෛතික අවශ්‍යතාවන්ට අනුකූල විය යුතු වේ. මේ සම්බන්ධයෙන් සැලකීමේ දී නාගරික සන්දර්භයන්ට අදාළ පනත් දෙකක් ලෙස 1947 අංක 29 දරන නගර සභා පනත (Municipal Ordinance NO 29 of 1947) සහ 1978 අංක 41 දරන නාගරික සංවර්ධන අධිකාරී පනත (Urban Development Authority Act No 41 of 1978) වැදගත් වේ. මෙම පනත් ද්වයම අනුරාධපුර පූජනීය නගරය සහ මහනුවර පූජනීය නගරයන්හි භූමි පවරා ගැනීම්, භාවිතාවන්, සංවර්ධනයන් හා කළමනාකරණයන් සම්බන්ධයෙන් වැදගත් වේ. මහනුවර ලෝක උරුම නගරය සම්බන්ධයෙන් ගොඩනැඟිලි සංරක්ෂණය සහ සංවර්ධනය කිරීමේ දී නාගරික සංවර්ධන අධිකාරියේ සැලසුම් හා ගොඩනැඟිලි හා සම්බන්ධ රෙගුලාසි (UDA planning & building regulations 1986) අනුගමනය කළ යුතු වේ.
පසුගිය දශක කීපය තුළ ශී‍්‍ර ලංකාවේ උරුම සංරක්ෂණ භාවිතාව තුළ යුරෝපීය න්‍යාය සහ සංකල්පයන් මත යැපීම පැහැදිලිව හඳුනාගත හැකි ය. ශී‍්‍ර ලංකාවේ උරුම සංරක්ෂණ මූලධර්ම සම්පාදනයේ දී සෘජුව ම අන්තර්ජාතික ප‍්‍රඥප්ති සහ ලේඛන කීපයක් භාවිත කර ඇත. ශී‍්‍ර ලංකාවේ උරුම ක්ෂේත්ර සංරක්ෂණය සඳහා වන මූලධර්ම (Principles for the conservation of heritage sites in Sri Lanka) නමැති ලේඛනයේ පූර්විකාවෙහි ඉතා පැහැදිලිව,
නාගරික සංරක්ෂණය (Urban conservation)
ග‍්‍රාමීය සංරක්ෂණය (Rural conservation)
උද්‍යාන සහ භූ දර්ශන සංරක්ෂණය (Garden & Landscape conservation)
ස්මාරක සංරක්ෂණය (Monument conservation)
අභ්‍යන්තර සංරක්ෂණය (Internal conservation)
ගෘහ උපකරණ සංරක්ෂණය (Furniture conservation)
ආදී අංශ සඳහා සංරක්ෂණ ප‍්‍රතිපත්ති සම්පාදනය සඳහා වැනිස් ප‍්‍රඥප්තිය (Venice Charter 1964)45 බරා ප‍්‍රඥප්තිය (Burra Charter 1984)46 චීනයේ උරුම ක්ෂේත්ර සංරක්ෂණ මූලධර්ම (Principles for the conservation of heritage sites in China 2000)47 ඉන්දියාවේ සංරක්ෂණ අත්පොත (Conservation Manual 1923)48 එක්සත් රාජධානියේ පැරණි ස්මාරක සහ ඓතිහාසික ගොඩනැඟිලි අලුත්වැඩියාව සහ සංරක්ෂණය පිළිබඳ සටහන් (Notes on the repair and preservation of ancient monuments and historic buildings in United Kingdom)49 සහ යුනෙස්කෝ අයිකොමොස් සහ ඉක්රෝම් වැනි ජාත්‍යන්තර ආයතන මගින් නිකුත් කළ ප‍්‍රකාශන මෙන් ම, බර්නාර්ඩ් ෆීල්ඩන් (Bernard Fielden) විසින් රචිත උරුම ගොඩනැඟිලි සංරක්ෂණය (Conservation of heritage buildings)50 නම් කෘතිය ද උපයෝගී කරගත් බව සඳහන් වේ. එසේ ම අනාගතයේ දී ද ශී‍්‍ර ලංකාවේ උරුම ක්ෂේත්ර සංරක්ෂණය සම්බන්ධයෙන් උක්ත ආයතනයන් මඟින් ප්රකාශයට පත් කරන ප‍්‍රඥප්ති, මූලධර්ම, මාර්ගෝපදේශ මෙන් ම ස්ථාවර නියෝග සහ අදාළ සම්මුති සැලකිල්ලට ගන්නා බව මෙන් ම පිළිගන්නා බවත් ඉතා පැහැදිලිව දැක්වීම තුළ ශී‍්‍ර ලංකාවේ උරුම සංරක්ෂණයේ වර්තමාන මෙන් ම අනාගත පදනම අවියෝජනීය ලෙස ජාත්‍යන්තරය හා බැඳී පවතින බව පැහැදිලි ය.
ශ්රී ලංකාවේ ජගත් උරුම සංරක්ෂණය සඳහා ඒවාට ම විශේෂ වූ නෛතික පනතක් නොමැති අතර පවත්නා නෛතික පනත් තුළින් ම ඒවායේ ආරක්ෂාව තහවුරු කර ඇත. දැනට පවත්නා සමස්ත දේශීය නෛතික පැනවීම් තුළ ද ජගත් උරුමයන් සඳහා විශේෂ වූ ප‍්‍රතිපාදන දක්නට නොමැත. ශ්රී ලංකාවේ ජගත් උරුම ස්ථාන ස්ථාපිත වීමෙන් අනතුරුව 80, 90 දශක වල බොහෝ සංස්කෘතික සහ ස්වාභාවික උරුමයන්ට අදාළ පනත් ස්ථාපිත කිරීම් සහ පැවති පනත් සංශෝධනය කිරීම්, කාලානුරූප කිරීම් සිදු වී ඇතත් ජගත් උරුම ස්ථානයන්ගේ සංරක්‍ෂණයන්ට සහ සංවර්ධනයට බාධා පමුණුවන විශේෂ ගැටලු ආමන්ත‍්‍රණය කිරීම සඳහා පහසුකම් සපයන නෛතික ප‍්‍රතිපාදන නොමැති වීම ප්රධාන ඌනතාවකි. ජගත් උරුමයන්ගේ ආරක්ෂාව තහවුරු කිරීම සඳහා ශ්රී ලංකාවේ පුරාවස්තු ආඥා පනතට (Antiquities Ordinance)51 වෙන ම පරිච්ජේදයක් හඳුන්වා දිය යුතු බවට අයිකොමොස් (ICOMOS) සංවිධානය ශ්රී ලංකාවේ ජගත් උරුමස්ථාන ඇගයීම් වාර්තාවෙන්52 නිර්දේශ කර ඇතත් තත් කාර්යය මේ දක්වා සම්පූර්ණ වී නොමැත. එසේ ම ජගත් උරුම ක්ෂේත්රවල කළමනාකරණ සැලසුම් ක‍්‍රියාත්මක කිරීම සඳහා අවශ්‍ය ධනාත්මක සැලසුම්කරණ සහ කළමනාකරණ පදනමක් සහිත පොදු නෛතික පදනමක් පුරාවස්තු ආඥා පනතට අනුව ස්ථාපිත කළ යුතු බවට ද නිර්දේශ කර ඇත.53
පාදක සටහන්
Van Der Aa., Bart J. M. Preserving the Heritage of Humanity? Obtaining world heritage and the impacts of listing , Netherlands Organisation for Scientific Research, 2005, pp.43.
R. Silva and.Guruge A. W. P. ‘The Safeguarding of the Cultural Triangle of Sri Lanka: Steady progress and future prospects ’, Colombo, Central Cultural Fund, 1995.
ඒ. එස්. ටී. රාජපක්ෂ, ශී‍්‍ර ලංකාවේ සංස්කෘතික ති‍්‍රකෝණයේ පිහිටි පූජනීය නගරයන්හි උරුම කළමනාකරණය සහ සංචාරක ව්‍යාපාරය : අනුරාධපුරය සහ මහනුවර ලෝක උරුම ස්ථාන පිළිබඳ විචාරාත්මක අධ්‍යයනයක, දර්ශන විශාරද උපාධිය සඳහා ඉදිරිපත් කළපර්යේෂණ නිබන්ධය, පේරාදෙණි විශ්වවිද්‍යාලය, පේරාදෙණිය.
එම. 62 පි.
එම. 63 පි.
H.F. Cleere, ‘Introduction: the rationale of archaeological heritage management’, H. F. Cleere (ed.), ArchaeologicalHeritage Management in the Modern World , 1989, London, Unwin Hyman, p.3.
ඒ.එස්.ටී. රාජපක්ෂලශී‍්‍ර ලංකාවේ සංස්කෘතික ති‍්‍රකෝණයේ පිහිටි පූජනීය නගරයන්හි උරුම කළමනාකරණය සහ සංචාරක ව්‍යාපාරය : අනුරාධපුරය සහ මහනුවර ලෝක උරුම ස්ථාන පිළිබඳ විචාරාත්මක අධ්‍යයනයකල දර්ශන විශාරද උපාධිය සඳහා ඉදිරිපත් කළපර්යේෂණ නිබන්ධයල පේරාදෙණි විශ්වවිද්‍යාලයල 2017, 64 පි.
එම. 64 පි.
එම. 66 පි.
G.Wijesuriya,Restoration of Buddhist Monuments in Sri Lanka: The Case for an Archaeological Heritage Management Strategy , 1993, Colombo: ICOMOS, Sri Lanka. Pp. 2-18.
H.M. Bandara,Tourism Planning in Sri Lanka,2003, Pannipitiya, Stamford Lake, p.30.
ඒ.එස්.ටී. රාජපක්ෂලශී‍්‍ර ලංකාවේ සංස්කෘතික ති‍්‍රකෝණයේ පිහිටි පූජනීය නගරයන්හි උරුම කළමනාකරණය සහ සංචාරක ව්‍යාපාරය : අනුරාධපුරය සහ මහනුවර ලෝක උරුම ස්ථාන පිළිබඳ විචාරාත්මක අධ්‍යයනයකල දර්ශන විශාරද උපාධිය සඳහා ඉදිරිපත් කළ පර්යේෂණ නිබන්ධය, පේරාදෙණි විශ්වවිද්‍යාලයල 2017, 66 පි.
H.M.Bandara,Tourism Planning in Sri Lanka , 2003, Pannipitiya, Stamford Lake, pp.34-35.
Ibid . pp. 73 – 74.Silva and Guruge A. W. P. ‘The Safeguarding of the Cultural Triangle of Sri Lanka:Steady progress and future prospects ’, Colombo, Central Cultural Fund, 1995.
ඒ.එස්.ටී. රාජපක්ෂ, ශී‍්‍ර ලංකාවේ සංස්කෘතික ති‍්‍රකෝණයේ පිහිටි පූජනීය නගරයන්හි උරුම කළමනාකරණය සහ සංචාරක ව්‍යාපාරය : අනුරාධපුරය සහ මහනුවර ලෝක උරුම ස්ථාන පිළිබඳ විචාරාත්මක අධ්‍යයනයක, දර්ශන විශාරද උපාධිය සඳහා ඉදිරිපත් කළපර්යේෂණ නිබන්ධය, පේරාදෙණි විශ්වවිද්‍යාලයල 2017, 69 පි.
G. Wijesuriya, Restoration of Buddhist Monuments in Sri Lanka: The Case for an Archaeological Heritage Management Strategy , 1993, Colombo: ICOMOS, Sri Lanka. P.10.
[1]National Physical Planning Department. 2010,p.40.
ඒ.එස්.ටී. රාජපක්ෂ, ශී‍්‍ර ලංකාවේ සංස්කෘතික ති‍්‍රකෝණයේ පිහිටි පූජනීය නගරයන්හි උරුම කළමනාකරණය සහ සංචාරක ව්‍යාපාරය : අනුරාධපුරය සහ මහනුවර ලෝක උරුම ස්ථාන පිළිබඳ විචාරාත්මක අධ්‍යයනයකි, දර්ශන විශාරද උපාධිය සඳහා ඉදිරිපත් කළපර්යේෂණ නිබන්ධය, පේරාදෙණි විශ්වවිද්‍යාලයල 2017, 115 පි.
එම. 116 පි.
UNESCO, Convention concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage , Paris, 1972.
UNESCO, Operational Guidelines for the implementation of the world heritage convention.
Sambavana 28-29. m
අනුරාධපුර පූජා ප‍්‍රදේශ සැලසුම් යෝජනා ක්රමය, නාගරික සංවර්ධන අධිකාරිය, 2008
G. Wijesuriya, Restoration of Buddhist Monuments in Sri Lanka: The Case for an Archaeological Heritage Management Strategy , Colombo, ICOMOS Sri Lanka, 1993, p. 76.
අනුරාධපුර පූජා ප‍්‍රදේශ සැලසුම් යෝජනා ක‍්‍රමයල නාගරික සංවර්ධන අධිකාරිය, 2008, 3-7 පි.
Sambavana 2015/2016 july-december 29
විසල් අනුරාධපුර සංවර්ධන යෝජනා ක්රමය, නාගරික සංවර්ධන අධිකාරීිය, 1999.
ඒ.එස්.ටී. රාජපක්ෂ, ශී‍්‍ර ලංකාවේ සංස්කෘතික ති‍්‍රකෝණයේ පිහිටි පූජනීය නගරයන්හි උරුම කළමනාකරණය සහ සංචාරක ව්‍යාපාරය : අනුරාධපුරය සහ මහනුවර ලෝක උරුම ස්ථාන පිළිබඳ විචාරාත්මක අධ්‍යයනයකි, දර්ශන විශාරද උපාධිය සඳහා ඉදිරිපත් කළපර්යේෂණ නිබන්ධයල පේරාදෙණි විශ්වවිද්‍යාලය, 2017, 117 පි.
එම. 118 පි.
ICOMOS, Report of Mission to Evaluate the State of Conservation of Anuradhapura ,Sigiriya and Polonnaruwa, world Heritage Sites in Sri Lanka , 1994, p. 19.
ICOMOS, Report of Mission to Evaluate the State of Conservation of Anuradhapura ,Sigiriya and Polonnaruwa, world Heritage Sites in Sri Lanka , 1994, p. 30.
Ibid .p.22.Ibid .p.84.මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල, යුනේසකෝ ශී‍්‍ර ලංකා සංස්කෘතික ති‍්‍රකේාණ ව්‍යාපෘතිය, වාර්ෂික වාර්තාව, 1985, සංස්කෘතික කටයුතු අමාත්‍යාංශය, කොළඹ, රජයේ ප‍්‍රවෘත්ති දේපාර්ත්තමේන්තුව.
මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල, යුනේසකෝ ශී‍්‍ර ලංකා සංස්කෘතික ති‍්‍රකේාණ ව්‍යාපෘතිය, වාර්ෂික වාර්තාව, 1987, සංස්කෘතික කටයුතු අමාත්‍යාංශය, කොළඹ, රජයේ ප‍්‍රවෘත්ති දේපාර්ත්තමේන්තුව.
මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල, යුනේසකෝ ශී‍්‍ර ලංකා සංස්කෘතික ති‍්‍රකේාණ ව්‍යාපෘතිය, වාර්ෂික වාර්තාව, 1988, සංස්කෘතික කටයුතු අමාත්‍යාංශය, කොළඹ, රජයේ ප‍්‍රවෘත්ති දේපාර්ත්තමේන්තුව.
මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල, යුනේසකෝ ශී‍්‍ර ලංකා සංස්කෘතික ති‍්‍රකේාණ ව්‍යාපෘතිය, වාර්ෂික වාර්තාව, 1984, සංස්කෘතික කටයුතු අමාත්‍යාංශය, කොළඹ, රජයේ ප‍්‍රවෘත්ති දේපාර්ත්තමේන්තුව.
එම.
Central Cultural Fund, Heritage Achievement , 2007,p.6.
මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල, යුනේසකෝ ශී‍්‍ර ලංකා සංස්කෘතික ති‍්‍රකේාණ ව්‍යාපෘතිය, වාර්ෂික වාර්තාව, 1984, සංස්කෘතික කටයුතු අමාත්‍යාංශය, කොළඹ, රජයේ ප‍්‍රවෘත්ති දේපාර්ත්තමේන්තුව.
S. Arnstein, S. ‘A ladder of citizen participation’, Journal of the American Institute of Planners , 1969, 35, pp. 216-224.
ඒ.එස්.ටී. රාජපක්ෂ, ශී‍්‍ර ලංකාවේ සංස්කෘතික ති‍්‍රකෝණයේ පිහිටි පූජනීය නගරයන්හි උරුම කළමනාකරණය සහ සංචාරක ව්‍යාපාරය : අනුරාධපුරය සහ මහනුවර ලෝක උරුම ස්ථාන පිළිබඳ විචාරාත්මක අධ්‍යයනයකල දර්ශන විශාරද උපාධිය සඳහා ඉදිරිපත් කළපර්යේෂණ නිබන්ධයල පේරාදෙණි විශ්වවිද්‍යාලය, 2017, 425-426 පි.
ICOMOS, Charter for the rotection and Management of the Archaeological Heritage , 1990.
ICOMOS, International Charter for the conservation and Restoration of Monuments and Sites , 1964.
ICOMOS The Australia ICOMOS Charter for the Conservation of Places of Cultural Significance , 1979.
ICOMOS, Principles for the conservation of heritage sites in China , 2000.
Conservation Manual , 1923.Notes on the repair and preservation of ancient monuments and historic buildings in United Kingdom,
B.M. Feilden, Conservation of historic buildings , London, Butterworth, 1982.
Antiquities Ordinance of 1940, Revised edition 1956 , Sri Lanka.ICOMOS, Report of Mission to Evaluate the State of Conservation of Anuradhapura , Sigiriya and Polonnaruwa, world Heritage Sites in Sri Lanka , 1994, p. 22.
Ibid , p. 83.
[මෙම ලිපිය ආරම්භයේ දක්වා ඇතිි සීගිරිය දැක්වෙන ඡායාරූපය https://maketimetoseetheworld.com වෙබ් අඩවියෙන් උපුටාගත් බව කාරුණිකව සලකන්න.]
----------------------------------------------------------------------------------
මෙම ලිපිය 2019.09.24 දින www.archaeeology.lk/sinhala වෙබ් අඩවියේ ප්රකාශයට පත් විය. ---------------------------------------------------------------------------------
