කේ.එච්. තිලිණි දුමින්ද්‍යා
පුරාවිද්‍යා නිලධාරි, කැනීම් අංශය, ආළාහණ පරිවෙන ව්‍යාපෘතිය, පොළොන්නරුව.
හැඳින්වීම
සංකීර්ණ සමාජ සංකල්පය තුළ බිහි වී ඇති ප‍්‍රධාන අධ්‍යයන ක්ෂේත‍්‍රයක් ලෙස මානව සංස්කෘතිය හැඳින්විය හැකි ය. එහි එක් අධ්‍යයන ඒකකයක් ලෙස පුරාවිද්‍යාව දැක්විය හැකි ය. එහි දී අතීතයට අයත් වන්නා වූ සියලුම ද්‍රව්‍යාත්මක සංස්කෘතිය හදාරනු ලබයි. පුරාවිද්‍යාව තුළින් සිදු කෙරෙන කාර්යය වන්නේ ද්‍රව්‍යාත්මක සංස්කෘතිය තුළ ශේෂ වී ඇති අතීත මානව නිර්මාණ කි‍්‍රයාදාමයේ හමුවන භෞතික ශේෂයන් හා හෝඩුවාවන් පදනම් කරගනිමින් අතීත මානව සමාජයන්හි ප‍්‍රකෘති දත්ත ගොඩනඟා ගැනීමට උත්සාහ කිරීමයි (හෙට්ටිගේ හා බස්නායක; 2008, පි.15). කි‍්‍රස්තු වර්ෂ 1780 ගණන් වල පුරාවිද්‍යාව විෂයය ක්ෂේත‍්‍රයේ සිදු කරන ලද නව පර්යේෂණ, නව සොයා ගැනීම් හා හඳුනා ගැනීම් හරහා විෂයය ක‍්‍රමවත් විය. එහි ප‍්‍රතිඵලයක් ලෙස වර්තමානය වන විට පුරාවිද්‍යාව විෂයය තුළින් මානව ක‍්‍රියාකාරීත්වය හා සම්බන්ධ විවිධ ක්ෂේත‍්‍රයන් අධ්‍යයනය කරමින් තම විෂයය පරාසය පුළුල් කරගෙන ඇති ආකාරයක් දක්නට ලැබේ. ඒ අනුව, ප‍්‍රධාන පුරාවිද්‍යාව විෂයය තුළ මානවවංශ පුරාවිද්‍යාව, පුරා උද්භිත විද්‍යාව, පුරා සත්ත්ව විද්‍යාව, පරිගණක පුරාවිද්‍යාව, සමුද්‍රික පුරාවිද්‍යාව, පුරා පාංශු විද්‍යාව වැනි අනු විෂයය කාණ්ඩ ගණනක් දක්නට ලැබේ. ඒ අතරට මෑතක දී එක් වූ අනු විෂයය කාණ්ඩය වන්නේ කාර්මික පුරාවිද්‍යාවයි (Industrial Archaeology). කාර්මික විප්ලවය නිසා බිහිවුණු මෙම විෂයයේ ආරම්භය හා විකාශනය පිළිබඳව මෙහි දී අපි විමසා බලමු.
කාර්මික පුරාවිද්‍යාව විෂයයේ පසුබිම
කාර්මික පුරාවිද්‍යාව විෂයයක් ලෙස ආරම්භ වීමට ප‍්‍රධානතම හේතුව වනුයේ දේශපාලනික හා ආර්ථික මෙන්ම සමාජීය වශයෙන් ද යහපත් හා අයහපත් ප‍්‍රතිඵල රැසක් ගෙන දුන් කාර්මික විප්ලවයයි (Industrial Revolution). යුරෝපයේ මධ්‍යතන යුගයේ දී භාණ්ඩ නිෂ්පාදනය සිදු වුයේ සුළු පරිමාණයෙන් වන අතර ඒ ගෘහස්ථ හා හස්ත කර්මාන්ත වශයෙනි. නමුත් කි‍්‍රස්තු වර්ෂ 18 වන සියවසේ අග භාගයේ දී මිනිසා සිය දෑතේ සවිය වෙනුවට යන්ත‍්‍ර සූත‍්‍ර භාවිත කරමින් භාණ්ඩ නිෂ්පාදනයේ ඇති කළ පුළුල් වෙනස කාර්මික විප්ලවය ලෙස හැඳින්විය හැකි ය. සිංහල විශ්ව කෝෂයේ හත්වැනි කාණ්ඩයේ, “මිනිසාගේ ජීවනෝපාය සරල කෘෂි ස්වරූපයකින් සංකීර්ණ කාර්මික එකක් බවට පත් කළ ක‍්‍රියාවලිය කාර්මික විප්ලවය වේ” යනුවෙන් සඳහන් කොට ඇත (විජේතුංග හරිස්චන්ද්‍ර; 1988, පි. 1). මෙලෙස ඇරඹී කාර්මික විප්ලවය එංගලන්තයෙන් ආරම්භ වී අඩසියවසක් යනතුරුම එරටට සීමා වුව ද, ඊළඟ ශත වර්ෂය තුළ යුරෝපයේ සෙසු රටවලට ද, අනතුරු ව ලෝකයේ බොහෝ රටවලට ද මෙම කාර්මික විප්ලවය ව්‍යාප්ත විය. මෙම කාර්මික විප්ලවය එංගලන්තයෙන් ආරම්භ වීමට හේතු රැසක් බලපාන ලදී. කර්මාන්ත සඳහා ආයෝජනය කළ හැකි ඉතා ධනවත් පිරිසක් එංගලන්තයේ සිටීම, එංගලන්තයේ දේශීය හා විදේශීය වෙළෙඳ පොළ දියුණු වීම, ජනගහනය වර්ධනය වීම, ඉල්ලුමට අනුව සැපයුම සපුරාලීමට නොහැකි වීම, ගල් අඟුරු, යකඩ වැනි අමුද්‍රව්‍ය සුලභ වීම, 15 හා 16 වන සියවස්වල ඇති වූ යුරෝපයේ පුනරුදය හා විද්‍යාත්මක දැනුම පුළුල් වීම, විද්‍යාත්මක හා දේශ ගවේෂණ සිදු කිරීම, කෘෂි විප්ලවය සිදු වීම, ඉඩම් අහිමි වූ පිරිස් රැකියා සොයා නගරයට ඇඳී ඒම, එංගලන්තය සතුව ප‍්‍රබල නාවුක හමුදාවක් සිටීම, ලෝක වෙළෙඳ කටයුතු වල දී එරට ප‍්‍රමුඛස්ථානය හිමි කර ගෙන සිටීම ඒ අතර ප‍්‍රධාන වේ. මේ ආකාරයේ හේතූන් නිසාවෙන් එංගලන්තයෙන් ආරම්භ වූ මෙම කාර්මික විප්ලවය ප‍්‍රංශය, ජර්මනිය, හංගේරියාව, ප‍්‍රෂියාව, බෙල්ජියම, ඔස්ටි‍්‍රයාව වැනි යුරෝපීය රටවල මෙන්ම ඇමෙරිකා එක්සත් ජනපදයේ ද කි‍්‍රයාත්මක විය. මෙම කාර්මික විප්ලවය පේෂ කර්මාන්තය, යකඩ හා වානේ කර්මාන්තය, ගල් අඟුරු කර්මාන්තය මෙන්ම ප‍්‍රවාහන හා සන්නිවේදන ක්ෂේත‍්‍රයන් ආශ‍්‍රිතව ද සිදු විය. එහි දී නව සොයා ගැනීම් හා අත්හදා බැලීම් හරහා නව යන්ත‍්‍ර සූත‍්‍ර, උපකරණ, ගොඩනැගිලි ආදිය නිපදවීම සිදු විය. පහත දැක්වෙන නව සොයා ගැනීම් ඊට කදිම උදාහරණ කිහිපයකි (ජයතිලක 2002:122-134).
- ලෝම කැටීම සඳහා අතින් කි‍්‍රයාත්මක කළ හැකි ජෙනී යන්ත‍්‍රය නිපදවීම
- 1784 හෙන්රි කෝට් රෝලර් නම් යන්ත‍්‍රය නිපදවීම
- 1736 නිව්කොමන් විසින් වාෂ්ප එන්ජිම නිපදවීම
- 1885 ජර්මනියේ ඩෙම්ලර් මෝටර් රථය නිපදවීම
- 1876 ඇලෙක්සැන්ඩර් ග‍්‍රැහැම්බෙල් දුරකතනය නිපදවීම
මෙලෙස කි‍්‍රස්තු වර්ෂ 18, 19 සියවස්වල ඇති වූ කාර්මික විප්ලවය නිසා බිහිවුණු හා එකල භාවිත වූ යන්ත‍්‍ර සූත‍්‍ර, උපකරණ, ගොඩනැගිලි ස්මාරක හා ඒ හා සම්බන්ධ තාක්ෂණික අංගයන් පිළිබඳව හැදෑරීම නැතහොත් අධ්‍යයනය කිරීම කාර්මික පුරාවිද්‍යාව ලෙස හැඳින්විය හැකි ය (The study of the buildings & equipment that industries used in the past).
කාර්මික පුරාවිද්‍යාව හැඳින්වීම
කාර්මික පුරාවිද්‍යාව විෂයයක් ලෙස පුරාවිද්‍යාවට සම්බන්ධ වීම සිදු වනුයේ ක‍්‍රිස්තු වර්ෂ 1950න් පසුව ය. කාර්මික පුරාවිද්‍යාවේ පියා ලෙස සලකනුයේ මයිකල් රික්ස් ය (Michael Rix). බි‍්‍රටනිකා එන්සයික්ලෝපීඩියාහි කාර්මික පුරාවිද්‍යාව, “The study of the buildings, machinery, and equipment of the Industrial Revolution” ලෙස අර්ථ දක්වා ඇත. 2003 දී යුනෙස්කෝ සංවිධානය විසින් (UNESCO) කාර්මික උරුමයන් රැක ගැනීමේ අරමුණින් රුසියාවේදී “නිෂ්නි ටාජිල්” නමින් ප‍්‍රඥප්තියක් ඇති කරගනු ලැබීය. එම නිෂ්නි ටාජිල් ප‍්‍රඥප්තිය තුළ ද කාර්මික පුරාවිද්‍යාව නිර්වචනය කොට ඇත. එහි දී කාර්මික ක‍්‍රියාවලිය සඳහා හෝ එහි ප‍්‍රතිඵලයක් ලෙස ශේෂ ව ඇති සාක්ෂි ද්‍රව්‍යමය හෝ ද්‍රව්‍යමය නොවන ලේඛන, පුරාවස්තු, භූ ස්තර හා ස්තරණය, මානව ජනාවාස, ස්වභාවික හා නාගරික භූ දර්ශනයන් යනාදියේ අන්තර් ක්ෂේත‍්‍රයන්හි සිදු කෙරෙන අධ්‍යයන ක‍්‍රම වේදය කාර්මික පුරාවිද්‍යාව ලෙස අර්ථ ගන්වා ඇත. නිෂ්නි ටාජිල් ප‍්‍රඥප්තිය තුළින් කාර්මික පුරාවිද්‍යාවේ අධ්‍යයන කාල පරාසය ද හඳුන්වා දී තිබේ. ඒ කාර්මික විප්ලවය ආරම්භයේ සිට මේ දක්වා කාලය ලෙසයි. එහි දී පූර්ව කාර්මික හා නූතන කාර්මික ප‍්‍රභවයන් ද අධ්‍යයන පථයට ඇතුළු වන බව සඳහන් වේ. ඊට අමතර ව තාක්ෂණික ඉතිහාසය තුළින් හෙළිදරව් වන ශිල්පීය ක‍්‍රමයන් හා තාක්ෂණික දැනුම මෙම අධ්‍යයන ක‍්‍රමයන්ට ඇතුළු වන බව තවදුරටත් නිෂ්නි ටාජිල් ප‍්‍රඥප්තිය තුළ සඳහන් වේ (Industrial Archaeology is an interdisciplinary method of studying all the evidence, material and immaterial, of documents, artifacts, stratigraphy and structures, human settlements and natural and urban landscapes, created for or by industrial processes. It makes use of those methods of investigation that are most suitable to increase understanding of the industrial pasr and present – The Nizhny Tagil Charter for The Industrial Heritage/2003). බි‍්‍රටනිකා එන්සයික්ලෝපීඩියාවට හා නිෂ්නි ටාජිල් ප‍්‍රඥප්තියට අමතරව විද්වතුන් රැසක් ද කාර්මික පුරාවිද්‍යාව නිර්වචනය කොට ඇත.
කාර්මික විප්ලවයට අයත් මුල් කාලීන අවශේෂයන් අධ්‍යයන කරනු ලබන විෂයයකි
– මයිකල් රික්ස්
නුදුරු අතීතයට අයත් කර්මාන්ත හා සන්නිවේදන අධ්‍යයන ක‍්‍රමයන්හි ද්‍රව්‍යාත්මක අවශේෂයන්හි අධ්‍යයනයකි
– කෙනත් හඞ්සන්
මිනිසා ද්‍රව්‍යාත්මක සංස්කෘතියකට ප‍්‍රවිෂ්ට වීම හා ඒ අනුව ඔහු ජීවත් පරිසරයේ ඇති වූ වෙනස් වීම් ද හැදෑරිය යුතු මානව විද්‍යාත්මක අධ්‍යයනයකි
– ආතර් රයස්ටි‍්‍රක්
නූතන තාක්ෂණික ප‍්‍රවර්ධනයේ මුල් කාලීන කාර්මික අවශේෂයන් අධ්‍යයන කරනු ලබන විෂයයකි
– කොලින් රේන්ෆෘ
නූතන යන්ත‍්‍ර මූලික සමාජයන්හි ආදි ඉතිහාසය අධ්‍යයනයකි
– අයි. බාරි
මීට අමතර ව වෝල්ටන් මින්චින්ටන් පවසන්නේ මෙම කාර්මික පුරාවිද්‍යාව විෂයය පථයට එංගලන්තයේ ප්රාග් ඓතිහාසික ටිං කර්මාන්තය, මධ්‍ය කාලීන පිටි මෝල් ල 16 වැනි සියවසේ යකඩ කර්මාන්තය, වසර 2000ක් පමණ පැරණි චීනයේ නැව් තටාක, ඉන්දියන් ප්රාග් ආර්ය බැමි මෙන්ම ශ්රී ලංකාවේ ජල සම්පාදන ක‍්‍රම ද ඇතුළු වන බවයි. ඊ.සී. ග‍්‍රාන්ට්, කේ.වී. රාමන්, ඩබ්.ඒ. සීබ් වැනි උගතුන් ද කාර්මික පුරාවිද්‍යාව පිළිබඳ ව නිර්වචනය ඉදිරිපත් කොට ඇත. මීට අමතර ව ඇමෙරිකානු පුරාවිද්‍යාඥයෝ කාර්මික පුරාවිද්‍යාව නිර්වචනය කොට ඇත්තේ ඇමෙරිකානු කාර්මික විප්ලවයෙන් පසු ව ඇති වූ අවශේෂයන් අධ්‍යයනය කිරීම ලෙසයි. මෙම සියලු ම නිර්වචනයන් දෙස අවධානය යොමු කළ විට කාර්මික පුරාවිද්‍යාව යනු කාර්මික විප්ලවයෙන් බිහිවුණු යන්ත‍්‍රසූත‍්‍ර, උපකරණ, ගොඩනැඟිලි ස්මාරක හා ඒ හා සම්බන්ධ තාක්ෂණික අංග පිළිබඳ ව හැදෑරීම නැතහොත් අධ්‍යයනය කිරීම ලෙස හඳුන්වා දිය හැකි ය.
සාමාන්‍යයෙන් පුරාවිද්‍යාව විෂයය තුළ පුරාවස්තුවක් ලෙස සලකනුයේ වසර 100ක් පමණ පැරණි වටිනාකමක් ඇති ද්‍රව්‍යමය සාධකයන් ය. එ නමුදු කාර්මික පුරාවිද්‍යාවේ දී වසර 50ක් පමණ පැරණි වීම සෑහේ. කාර්මික පුරාවිද්‍යාවේ දී කැනීම් සිදු නොකෙරෙන තරම්ය. තවමත් කාර්මික පුරාභූමි පොළොව මතුපිට තිබෙන නිසා ය. කාර්මික පුරාවිද්‍යාව ක්ෂේත‍්‍ර අධ්‍යයනය මත පදනම් වූ විෂයයකි. කාර්මික පුරාවිද්‍යාවේ ඇති ක්ෂේත‍්‍ර ගවේෂණයේ වැදගත්කම නිසාවෙන්ම එය Dirty Archaeology යනුවෙන් හැඳින්වේ. කාර්මික පුරාවිද්‍යාවේ දී ප‍්‍රධාන වශයෙන් අධ්‍යයනය ක‍්‍රම වේදයන් හතරක් තිබෙන බව ස්ටාබක්, හඞ්සන්, මින්චින්ටන් යන උගතුන් පෙන්වා දෙයි.
- සොයා ගැනීම/ක්ෂේත‍්‍ර අධ්‍යයනය (Discovery)
- ලැයිස්තුගත කිරීම (Listing)
- වාර්තාගත කිරීම (Documentation)
- සංරක්ෂණය (Conservation)
ඕනෑම විෂයයක් අධ්‍යයනය කිරීමේ දී මූලාශ‍්‍රය තොරුතුරු ඉතා වැදගත් වේ. යන්ත‍්‍රසූත‍්‍ර, උපකරණ, කාර්මික ගොඩනැඟිලි ස්මාරක හා ඒ හා සම්බන්ධ තාක්ෂණික අංග, එහි ඉතිහාසය, නිෂ්පාදන ආයතනයන්, ඉංජිනේරුවන් ආදීහූ පිළිබඳ ව තොරුතුරු ලබාගැනීමට මූලාශ‍්‍රයන් වැදගත් වේ. කාර්මික පුරාවිද්‍යාවේ දී ලිඛිත මූලාශ‍්‍රයන් නොමැති තරම්ය. එහි දී බොහෝ දුරට භාවිත කරනු ලබන්නේ කාර්මික අභිලේඛනයි (Industrial Epigraphy). එ නම් යම් යන්ත‍්‍රයක, කාර්මික ස්මාරකයක, කර්මාන්ත හා සම්බන්ධ යම් නිර්මාණයක එහි ඉතිහාසය සඳහන් කර ඇති ලේඛනයි. නානුඔය මහාමාර්ග කෞතුකාගාරයේ ඇති පැරණි යන්ත‍්‍රයක සඳහන් කර ඇති අභිලේඛනයට අනුව (ඡායාරූප 3) එම යන්ත‍්‍රය එංගලන්තයේ පීටර්බරෝ ප‍්‍රදේශයේ බාෆෝඞ් ඇන්ඞ් පර්කින්ස් සමාගම (Baford and Perkings Ltd – Peter Boroush, England) විසින් නිෂ්පාදනය කර ඇත. මීට අමතර ව යම් පමණකට කාර්මික පුරාවිද්‍යාව පිළිබඳව තොරුතුරු පැරණි සිතුවම්, සැලසුම්, පුවත්පත්, කාර්මික විප්ලවය සම්බන්ධයෙන් සහ ඒ හා බැඳුණු නිෂ්පාදන හා අනෙකුත් මාධ්‍යයන් පිළිබඳ ව ලියවුණු පොතපත ආදිය ද මූලාශ‍්‍රයන් ලෙස භාවිත කළ හැකි ය. ශී‍්‍ර ලංකාවේ නම් බි‍්‍රතාන්‍ය යටත් විජිත යුගයේ සිටි ලේඛකයන්ගේ වාර්තා, සැසි වාර්තා, ආණ්ඩුකාරවරුන්ගේ වාර්තා, ශී‍්‍ර ලංකාවේ වාසය කළ සිවිල් හා පරිපාලන නිලධාරින් හා දේශ සංචාරකයින් විසින් ලියන ලද කෘති ද මූලාශ‍්‍රයන් ලෙස පරිශීලනය කළ හැකි ය.
කාර්මික පුරාවිද්‍යාවේ විෂයය ක්ෂේත‍්‍රය
ලෝකයේ විප්ලවීය වෙනසක් සිදු කිරීමට සමත් වූ කාර්මික විප්ලවය පදනම් කරගනිමින් කාර්මික පුරාවිද්‍යාව විෂයය බිහි වූ බව ඉහත දී සඳහන් කළේ ය. කාර්මික පුරාවිද්‍යාව බහු විෂයීය අධ්‍යයන ක්ෂේත‍්‍රයක් බව එහි දක්නට ලැබෙන උප විෂයය ක්ෂේත‍්‍රයන්ගෙන් පැහැදිලි වෙයි. කාර්මික ගොඩනැඟිලි හා යන්ත‍්‍රසූත‍්‍ර, දුම්රිය මාර්ග හා ඒ ආශි‍්‍රත ස්මාරක, බිං ගෙවල්, පාලම් වැනි පැරණි සිවිල් ඉංජිනේරුමය ඉදිකිරීම් හා සංඥා, මහා මාර්ග හා ඒ ආශි‍්‍රත ස්මාරක, පැරණි මෝටර් රථ හා ප‍්‍රවාහන ක‍්‍රම, සන්නිවේදන පද්ධතිය සම්බන්ධ සියලු ම අංගෝපාංග, පැරණි නාවුක හා යුද කටයුතු සම්බන්ධ ස්මාරක හා යන්ත‍්‍රසූත‍්‍ර උපකරණ, ගුවන් ගමන් සම්බන්ධ ස්මාරක, සිනමාව සම්බන්ධ උපකරණ සහ තාක්ෂණය ආදි කාර්මික අංශයට සම්බන්ධ සියලු ම දෑ පිළිබඳ ව අධ්‍යයනය කිරීම කාර්මික පුරාවිද්‍යාවෙන් සිදු කෙරේ.
කාර්මික පුරාවිද්‍යාවේ විෂයය වර්ධනය
කාර්මික පුරාවිද්‍යාව විෂයයක් ලෙස වර්ධනය වීමට ප්රථම 20 වැනි සියවසේ මුල් භාගයේ දී කාර්මික උරුමයන් පිළිබඳ ව අධ්‍යයනය කිරීම හා ආරක්ෂා කිරීම සඳහා විවිධ කණ්ඩායම් ඉදිරිපත් විය. ෂෙෆීල්ඞ් විශ්ව විද්‍යාලය විසින් 1918 දී ෂෙෆීල්ඞ් නගරයේ කාර්මික ඉතිහාසයේ මූලයන් ආරක්ෂා කිරීම සඳහා Sheffield Trades Technical Societies නමින් සංගමයක් ස්ථාපනය කළේ ය. 1920 දී නිව්කොමන් සංගමය (Newcomon Society) විසින් ආරම්භයේ දී මහා බි‍්‍රතාන්‍යයේ කෞතුක වටිනාකමක් ඇති කාර්මික විප්ලවයේ ශේෂ වන වාෂ්ප එන්ජිම්, යකඩ පාලම්, යන්ත‍්‍රසූත‍්‍ර, ඇළ මාර්ග සහ අනෙකුත් ඓතිහාසික මානව කෘති ඇතුළු ඉංජිනේරු ශිල්පය හා එම තාක්ෂණයේ ඉතිහාසය පිළිබඳ ව අධ්‍යයනය කිරීම සිදු කළේ ය. 1964 දී එංගලන්තයේ ප්රථම කාර්මික පුරාවිද්‍යාව පිළිබඳ ව ජාතික සඟරාව ආරම්භ කරන ලද්දේ නිව්කොමන් සංගමය විසිනි. 1935 දී නැගෙනහිර මධ්‍යධරණී ප‍්‍රදේශයේ කෝන්වෝල් ප‍්‍රදේශයේ පතල් හා එන්ජිම් ආරක්ෂා කිරීම සඳහා කෝනිෂ් එන්ජිම් ආරක්ෂණ කමිටුව (Cornish Engines Conservation Committee) විසින් සැලසුමක් ඉදිරිපත් කරන ලදී. මහා බි‍්‍රතාන්‍යයේ මෙන්ම ඇමෙරිකා එක්සත් ජනපදයේ ද කාර්මික උරුමයන් ආරක්ෂා කිරීම සඳහා සැලසුම් ක‍්‍රියාත්මක කරන ලදී. 1925 දී කාර්මික කෞතුකාගාර වලින් එකක් ඇමෙරිකා එක්සත් ජනපදයේ Rhode දූපතේ Old Slater Mill නමින් කෞතුකාගාරයක් ආරම්භ කළේ ය. එය 1793 දී ප්රථම සාර්ථක රෙදිපිළි නිෂ්පාදනය කළ යන්ත‍්‍රසූත‍්‍රාගාරය විය. සංරක්ෂණය කරන ලද රෙදිපිළි නිෂ්පාදනය කළ යන්ත‍්‍ර සූත‍්‍ර 19 වන සියවසේ දී එහි නැවත ගබඩා කළේ ය. එහි දී 17 වැනි සියවසේ පැවති ආකාරයට ම ඒවා ගබඩා කිරීමට කටයුතු කිරීම විශේෂ කරුණකි. එම සංගමය විසින් 1966 දී ජාතික වශයෙන් පැවති ඓතිහාසික කාර්මික ස්ථාන ප‍්‍රකාශයට පත් කරන ලදී. Old Slater Mill කෞතුකාගාරයේ අධ්‍යක්‍ෂතුමා වූ පෝල් ඊ. රිවර්ඞ් විසින් 1970 දී Society of Industrial Archaeology (SIA) සංගමය පිහිටු වීමට මූලික අඩිතාලම දමන ලදී. ඇමෙරිකා එක්සත් ජනපදයේ වැදගත් කාර්මික උරුමයක් ලෙස සෝගුස් ප‍්‍රදේශයේ (Sogus) සෝගුස් යකඩ කර්මාන්ත ශාලාව පෙන්වා දිය හැකි ය. එය දකුණු ඇමෙරිකාවේ ඉදිකළ ඒකීයකරණයට ලක්කළ ප්රථම යකඩ කර්මාන්ත ශාලාව වේ. එය 1940 දී රෝලන්ඞ් ඩබ්ලිව්. රොබින්ස් විසින් කැනීම් කළ අතර 1950 දී පමණ එය නැවත ගොඩනැඟීම සිදුකරන ලදී (Industrial Archaeology – wikipedia).
කාර්මික පුරාවිද්‍යාව විෂයයක් ලෙස වර්ධනය වීමේ කාල වකවානු ව ලෙස 1950න් පසු කාලය හඳුන්වා දිය හැකි ය. ඒ අනුව, කාර්මික පුරාවිද්‍යාවට තිබෙනුයේ වසර 55ක පමණ ඉතිහාසයකි. “කාර්මික” (Industrial) යන වචනය මුළින්ම ඉදිරිපත් කළේ බර්මින්හැම් විශ්ව විද්‍යාලයේ ලතින් භාෂාව පිළිබඳ ව මහාචාර්යවරයෙකු වූ ඩොනල්ඞ් ඩඞ්ලි විසිනි. ඔහු කළේ එම වචනය හඳුන්වා දීම පමණි. කාර්මික පුරාවිද්‍යාව පිළිබඳ ව මූලික කතිකාවතක් ආරම්භ කළේ බර්මින්හැම් විශ්ව විද්‍යාලයේ ම මයිකල් රික්ස් ය. ඒ 1955 දී “ආධුනික ඉතිහාසඥයා” (The Amateur Historian) යනුවෙන් සඟරාවකට පල කරන ලද ලිපිය මඟිනි. 18 හා 19 වැනි සියවස්වලට අයත් කාර්මික ස්ථාන හා එංගලන්ත කාර්මික විප්ලවයේ අවශේෂයන් පිළිබඳ ව මනා අධ්‍යයනයක් කිරීමට අවශ්‍ය බව එහි දී ඔහු විසින් ප‍්‍රකාශ කරන ලදී. කුඩා කෞතුකාගාර ඉදිකරමින්, ස්මාරක විනාශ වීම වළක්වමින් ආරක්ෂා කිරීමට කටයුතු කළ යුතු බව පෙන්වා දුන්නේ ය. එංගලන්තය, කාර්මික විප්ලවයේ කේන්ද්‍රස්ථානය ලෙස ද මයිකල් රික්ස් පවසයි.
“Great Britain : he said as the birth place of the Industrial Revolution is full of monuments left by the remarkable series of events…” (Hudson Kenneth 1963:11)
තවදුරටත් මයිකල් රික්ස් පවසා සිටිනුයේ මෙම කාර්මික විප්ලවයේ අවශේෂ රැක ගැනීමට යම්කිසි යාන්ත‍්‍රණයක් තිබිය යුතු බවයි. කාර්මික පුරාවිද්‍යාව අධ්‍යයන පථයට 18 හා 19 සියවස්වලට අයත් වාෂ්ප එන්ජිම්, යකඩ පාලම්, ඇළ මාර්ග ආදිය ඇතුළු වන බව තවදුරටත් මයිකල් රික්ස් පවසයි (හඞ්සන් කෙනත් 1963:11). මයිකල් රික්ස් සාකච්ඡාවට බඳුන් කළ කාර්මික හා පුරාවිද්‍යාව යන වචන දෙකට විවේචන එල්ල විය. ඒ එම වචන දෙක එකට සම්බන්ධ කළ හැකි ද යන්නයි. වසර 7ක් පමණ මෙම මතවාද පැවතිණි. මයිකල් රික්ස් සාධක ඉදිරිපත් කරමින් තම අදහස් තහවුරු කිරීමට සමත් විය. බි‍්‍රතාන්‍යය කවුන්සිලය විසින් ද මෙම කාර්මික පුරාවිද්‍යාව යන වචනයන් පිළිගන්නා ලදී. ඒ අනුව 1959 දී බි‍්‍රතාන්‍යය කවුන්සිලය විසින් (CBC) කමිටුවක් පත් කළේ ය. ඒ කාර්මික උරුමයන් රැක ගැනීම සඳහා ජාතික ප‍්‍රතිපත්තියක් සකස් කිරීමට ය. මේ කාලය තුළ ප‍්‍රබල කාර්මික ස්මාරකයක් වූ යූස්ටන් ආරුක්කුව (Euston Arch) කඩාගෙන වැටීම සිදු විය. එහි දී එය ආරක්ෂා කර ගත යුතු බවට හඬක් නැඟිණි. ඒ අනුව, යූස්ටන් ආරුක්කුව කඩා වැටීම සම්බන්ධව සොයා බැලීමට ද බි‍්‍රතාන්‍යය කවුන්සිලය විසින් කමිටුවක් පත් කරන ලදී. එහි ප‍්‍රතිඵලයක් ලෙස 1965 දී පමණ යූස්ටන් ආරුක්කුව පිළිබඳ ව ගවේෂණ වාර්තාවක් ඉදිරිපත් කළේය. එහි දී මෙය ආරක්ෂා කර ගැනීමේ පරමාර්ථයෙන් වෙනත් ස්ථානයකට හෝ ගෙනගොස් සවි කරන ලෙසට ප‍්‍රබල ජන හඬක් නැගෙන බව පෙනිණි. යූස්ටන් ආරුක්කුව සම්බන්ධ මෙම සිදුවීම හරහා කාර්මික උරුමයන් පිළිබඳව ජනතාවගේ අවධානය යොමු වූ අතර ම කාර්මික පුරාවිද්‍යාව විෂයයක් ලෙස වර්ධනය වීමට බලපෑ ප‍්‍රධානතම ගාමක බලවේගයක් ලෙස ද ක‍්‍රියාත්මක විය (Industrial Archaeology – wikipedia).
අනතුරුව 1965 දී කාර්මික අවශේෂ වාර්තාගත කොට ලේඛන ගත කිරීම බාත් විශ්ව විද්‍යාලය විසින් සිදු කරන ලදී. 1960 දී පමණ සිට කාර්මික පුරාවිද්‍යාවට සම්බන්ධ දේශීය ආයතන රැසක් බිහිවීම එංගලන්තය තුළ දක්නට ලැබෙයි.
- Gloucestershire Society for Industrial Archaeology, 1963
- Bristol Industrial Archaeological Society, 1967
- Greater London Industrial Archaeology Society, 1968
මෙම දේශීය කාර්මික පුරාවිද්‍යා ආයතනවල ප්රථම මෙහෙයුම ලෙස කාර්මික අවශේෂයන් කාර්මික උරුමයන් ලෙස වාර්තාගත කරන ලදී. කාර්මික පුරා ස්ථානයක් හෝ පුරා වස්තුවක් වාර්තාගත කිරීමේ දී ස්ථානයේ ඉතිහාසය පිළිබඳ ව කෙටි සාරාංශයක්, පැරණි සිතියම්, ඡායාරූප, මිනුම්, කටු සටහන් සහ වර්තමානයේ පෙනෙන්නට තිබෙන තත්ත්වය රැගත් ඡායාරූප ඇතුළු කරන ලදී. වාර්තාවේ පිටපත් අනාගත ප‍්‍රයෝජනය සඳහා ලේඛනාගාරගත කරන ලදී (Industrial Archaeology, wikipedia).
එංගලන්තයේ කම්බර්ලන්ඞ් හා වෙස්මෝලන් යන ප‍්‍රදේශවල කාර්මික ස්මාරක පිළිබඳ ව වාර්තාවක් ඉදිරිපත් කොට ඇත. මෙම වාර්තා ප‍්‍රකාශයට පත් වීමත් සමඟ ම ඒවා කියවීම තුළින් ජනතාවගේ අවධානය කාර්මික උරුමයන් කෙරෙහි වැඩි විය. බර්මින්හැම් විශ්ව විද්‍යාලයේ කාර්මික උරුමය පිළිබඳ ව දේශන පවත්වා ඇත. 1962 දී වේල්ස් විශ්ව විද්‍යාලය විසින් කාර්මික පුරාවිද්‍යාව හා උතුරු වේල්සයේ ඉතිහාසය පිළිබඳ ව සම්මන්ත‍්‍රණයක් පවත්වා ඇත. මෙහි දී ලෝහ උණු කිරීම, යකඩ නිෂ්පාදනය සහ ජල පොම්පාගාර ආශ‍්‍රිත ව සමීක්ෂණයක් පවත්වා ඇත. තවත් සමීක්ෂණයක් කාර්මික බිම් හා කාර්මික නිවාස පිළිබඳ ව පවත්වා ඇත. කාර්මික බිම් ආශ‍්‍රිත ව බොහෝ කාර්මික අවශේෂ රැඳී තිබෙන බව එහි දී සොයා ගනු ලැබී ය. කාර්මික උරුමයන් සොයා ගැනීමත් සමඟ ම විශ්ව විද්‍යාලයවල ඒවාට අදාළ ව පාඨමාලාවන් ආරම්භ කළේ ය. එමඟින් කාර්මික උරුමයන් පිළිබඳ ව ජනතාවගේ අවධානය තවත් වැඩි විය. 1961 දී ජූලි මස වන විට කාර්මික විප්ලවයේ සාහිත්‍යමය අවධිය හා 18 වැනි සියවසේ කළ කැනීම් පිළිබඳ ව ඉගැන්වීම් ඇතුළු පාඨමාලා ආරම්භ විය. 1962 දී Shrewsbury ගී‍්‍රෂ්ම පාසලේ ද එ වැනි ම විෂයයන් ඉගැන්වීම කරන ලදී. 1958/1959 කාලයේ බර්මින්හැම් විශ්ව විද්‍යාලය විසින් කාර්මික පුරාවිද්‍යාව පිළිබඳව පාඨමාලාවන් ආරම්භ ලදී (හඞ්සන් කෙනත් 1963:20-21). ක‍්‍රමානුකූල ව අධ්‍යයනය කළ ප්රථම කාර්මික පුරා භූමිය වන්නේ එංගලන්තයේ පිහිටි ජෝර්ජ් යකඩ පාලමයි. එය 17 වැනි සියවසේ ආරම්භ වූ කාර්මික ප‍්‍රදේශයකි. 18 වැනි සියවසේ දී එහි යකඩ හා සෙරමින් නිෂ්පාදනය කොට ඇත. ජෝර්ජ් යකඩ පාලම සංකේතවත් කරමින් 1967 දී කෞතුකාගාරයක් ලෙස ප‍්‍රසිද්ධියට පත් කළ අතර 1986 දී යුනෙස්කෝව (UNESCO) විසින් ලෝක උරුමයක් ලෙස නම් කරන ලදී (Industrial Archaeology, wikipedia).
1963 දී බි‍්‍රතාන්‍යය ජාතික ලේඛකයෙකු වූ කෙනත් හඞ්සන් විසින් ප‍්‍රථමවරට කාර්මික පුරාවිද්‍යාව සම්බන්ධයෙන් ග‍්‍රන්ථයක් පල කරන ලදී. ඒ Industrial Archaeology, An Introduction නමිනි. ඉන් වසර 4කට පසුව 1976 අපේ‍්‍රල් මස දී කෙනත් හඞ්සන් විසින් වොෂින්ටන් නගරයේ Smithsonian Institution හි දී කාර්මික පුරාවිද්‍යාව පිළිබඳ ව සම්මන්ත‍්‍රණයක් පවත්වන ලදී. ඒ සඳහා ඉතිහාසඥයන්, සංරක්ෂකයන්, කෞතුකාගාර නිලධාරින් හා අනෙකුත් පිරිස් සම්බන්ධ විය. මෙහි අරමුණ වූයේ මහා බි‍්‍රතාන්‍යයේ හා යූරෝපයේ මෙන්ම ඇමෙරිකා එක්සත් ජනපදයේ ද කාර්මික පුරාවිද්‍යාව පිළිබඳ ව උනන්දුව වැඩි කිරීමයි. Historic American Buildings Survey (HABS) මඟින් ඓතිහාසික කාර්මික ස්ථාන විශාල සංඛ්‍යාවක් වාර්තාගත කරන ලදී. විශේෂයෙන් වාස්තු විද්‍යාත්මක ලක්ෂණවලින් යුක්ත ඒවා එහි දී ප‍්‍රධාන විය. 1967 හා 1968 යන වර්ෂවල දී New England Textile Mills Survey (NETMS) නමින් ව්‍යාපෘති දෙකක් කි‍්‍රයාත්මක කරන ලද අතර එහි දී රෙදිපිළි නිෂ්පාදන කරන යන්ත‍්‍රසූත‍්‍ර පිළිබඳ ව ඒ ව්‍යාපෘතීන් සිදු කරන ලදී. මෙය මැන්චෙස්ටර් හා හැම්ප්ෂයර් (Hampshire) යන ප‍්‍රාන්ත ආශි‍්‍රත ව මෙය සිදු කරන ලදී. එම ව්‍යාපෘතිවල සාර්ථකත්වයෙන් පසුව 1969 දී ඓතිහාසික ඇමෙරිකානු ඉංජිනේරු වාර්තා වැඩසටහන (Historic American Engineering Record) සමඟ ඇමෙරිකානු සිවිල් ඉංජිනේරුවන්ගේ සංගමය (American Society of Civil Engineers) එකතු වීම සිදු විය. එ තැන් සිට ඇමෙරිකා එක්සත් ජනපදයේ කාර්මික ඉංජිනේරුමය ස්ථාන හා ව්‍යූහයන් වාර්තාගත කිරීම කරන ලදී (Industrial Archaeology, wikipedia).
1970 දශකය කාර්මික පුරාවිද්‍යාවේ වැදගත් කාල පරිච්ජේදයක් විය. තෝරාගත් රටවල් කිහිපයක ආධුනික හා පලපුරුදු වෘත්තිකයන් එකතු වී විවිධාකාරයේ අරමුණු හා පසුබිම් හේතු කරගෙන ප‍්‍රායෝගික වැඩසටහන් කි‍්‍රයාත්මක කරන ලදී. 1971 දී විවිධ කෞතුකාගාර, විශ්ව විද්‍යාල සහ රජයේ ආයතන නියෝජනය කරමින් ඇමෙරිකා එක්සත් ජනපදයේ හා කැනඩාවේ පිරිස් වොෂින්ටන් නගරයේ දී හමු විය. අදහස් හා තොරුතුරු හුවමාරු කරගැනීම වැඩිදියුණු කිරීමට එහි දී කටයුතු කළ අතර ම Society for Industrial Archeology (SIA) ආයතනය පිහිටුවා ගන්නා ලදී. එම සංගමයේ ප්රථම පුවත් හසුන 1972 ජනවාරි මාසයේ ප‍්‍රකාශයට පත් කරන ලදී. එම වර්ෂයේ ම අපේ‍්‍රල් මස SIA ආයතනයේ ප්රථම සම්මන්ත‍්‍රණය නිව්යෝර්ක් නගරයේ දී පවත්වන ලදී. 1975 දී SIA ආයතනය විසින් කාර්මික පුරාවිද්‍යාව සම්බන්ධයෙන් The Journal of the Society of Industrial Archaeology නමින් ශාස්ත‍්‍රීය සඟරාවක් ද ආරම්භ කරන ලදී. එහි කර්තෘ වූයේ ඉමෝනි එල්. කෙම්ප් ය.
1973 දී මහා බි‍්‍රතාන්‍යයේ Association of Industrial Archaeology (AIA) ආයතනය පිහිටු වී ය. එය දේශීය වශයෙන් සැදුම්ලත් කාර්මික පුරාවිද්‍යාව හා සම්බන්ධ කණ්ඩායම් එකතු වී නිර්මාණය කරන ලද්දකි. AIA ආයතනය විසින් කාර්මික පුරාවිද්‍යාව පුවත් සමඟ ශාස්ත‍්‍රීය සඟරාවක් Archaeology Review නමින් 1976 දී පල කරන ලදී. මෙම ආයතනයේ සාමාජිකයන් විසින් යුරෝපයේ හා ලෝකයේ අනෙකුත් කාර්මික අවශේෂයන් පිළිබඳ ව වැඩසටහන් දියත් කරන ලදී. 1970 දී උතුරු ඇමෙරිකාවේ හා යුරෝපයේ ස්ථාපනය වූ කර්මාන්ත ශීඝ‍්‍රයෙන් ඇඳ වැටීමත් සමඟ කාර්මික පුරාවිද්‍යාඥයන් විසින් ඒවා වාර්තාගත කිරීම හා සංරක්ෂණය කිරීම කරන ලදී. උදාහරණයක් ලෙස Sloss Furnade, බර්මින්හැම්, ඇලබාමා වසා දැමීමත් සමඟ 1971 දී එළිමහන් කෞතුකාගාරයක් ලෙස ප‍්‍රකාශයට පත් කොට පසු ව 1983 දී එය විවෘත කොට 1983 වන විට විවිධාකාරයේ අධ්‍යාපන හා මහජනතාව දැනුවත් කිරීමේ වැඩසටහන් කි‍්‍රයාත්මක කරන ලදී (Industrial Archaeology – wikipedia).
1982 දී එංගලන්තයේ කාර්මික පුරාවිද්‍යාව සම්බන්ධ ආයතනවල කුඩා ස්වේච්ඡා කණ්ඩායම් විසින් අතීත හා වර්තමාන කර්මාන්ත පිළිබඳ ව වාර්තා චිත‍්‍රපට හා වීඩියෝ තැනීම සිදු කොට ඇත. 1980 දී එංගලන්තයේ මෙන් ඇමෙරිකාවේ ද කාර්මික පුරාවිද්‍යාව විෂයය පරාසය විස්ථාපනය වීම දක්නට ලැබේ. මෙ කල පුරාවිද්‍යාවේ තිබෙන සිද්ධාන්ත කාර්මික ක්ෂේත‍්‍රයන්ට අනුගත කිරීම සිදු වෙයි. බි‍්‍රතාන්‍යය කාර්මික පුරාවිද්‍යාඥයෝ ප‍්‍රධාන වශයෙන් වාර්තා ගත කිරීම සඳහා අරමුණු කර ගත්තේ ස්මාරකවල හා ස්ථානයන්හි තාක්ෂණික අංගයන්ය.
1990 වන විට කාර්මික උරුමයන් පිළිබඳ ව වැදගත්කම මෙන්ම වර්ධනයක් ද සිදු වීම මෙම අවධියේ දී දක්නට ලැබේ. මේ වන විට කාර්මික පුරා ස්ථාන රැසක් යුනෙස්කෝව විසින් ලැයිස්තු ගත කරන ලදී. සංරක්ෂණය කරන ලද කාර්මික පුරා භූමි සංචාරක කර්මාන්තය සඳහා යොදා ගන්නා ලදි. 1999 දී European Route of Industrial Heritage (ERIH) ආයතනය ස්ථාපනය වේ. මෙ මඟින් බොහෝ කාර්මික පුරා ස්ථාන සංරක්ෂණය කොට කෞතුකාගාර සඳහා භාවිත කෙරිණි. මෙ කල කාර්මික පුරාවිද්‍යාව වැඩි වශයෙන් අධ්‍යයන ක්ෂේත‍්‍රයට සම්බන්ධ වීම දක්නට ලැබේ. පර්යේෂණ සිදු වීමත්, කාර්මික පුරාවිද්‍යාව සම්බන්ධව ව්‍යාපෘති දියත් වීමත්, පලපුරුදු වෘත්තිකයෝ සම්බන්ධ වීමත්, භූ දර්ශන පුරාවිද්‍යාව (Landscape Archaeology) වැනි සිද්ධාන්තමය පුරාවිද්‍යා විධි නියමයන් බිහිවීමත් ඊට හේතු විය.
බොහෝ විශ්ව විද්‍යාලයවල උපාධි පාඨමාලා සඳහා කාර්මික පුරාවිද්‍යාව ඇතුළු විය. ඒ අතර මිචිගන් විශ්ව විද්‍යාලය හා Iron Bridge Institution ආයතනය ප‍්‍රධාන වේ. 2003 දී නිෂ්නි ටාජිල් ප‍්‍රඥාප්තිය (Nizhny Tajil Charter) ඇති කරගනු ලැබේ. ඒ The International Committee for the Conservation of the Industrial Heritage (TICCIH) නම් ජාත්‍යන්තර සංවිධානය මඟින් රුසියාවේ දී පැවැත්වූ 12 වැනි සම්මේලනයේ දී ය. එය කාර්මික උරුමයන් අධ්‍යයනය, තොරුතුරු රැස් කිරීම, සංරක්ෂණය, අර්ථ නිරූපණය යනාදිය සඳහා ඇති කරගත් ජාත්‍යන්තර මට්ටමේ ප‍්‍රඥාප්තියකි. 2011 දී ICOMOS ආයතනය , TICCIH ආයතනය සමඟ පැරීසියේ දී එකතු වී ප‍්‍රතිපත්ති මාලාවක් සකස් කරන ලදී. කාර්මික උරුම ස්ථාන සංරක්ෂණය, කාර්මික ප‍්‍රදේශ හා එහි භූ දර්ශනයන්, මූලික සැලසුම් ආදිය පිළිබඳ ව මෙහිදී ප‍්‍රතිපත්ති මාලාව සකස් කරන ලදී. එය ඩුබ්ලින් ප‍්‍රතිපත්ති මාලාව ලෙස හැඳින්වේ. වර්තමානය වන විට කාර්මික පුරාවිද්‍යාව සම්බන්ධව ආයතන රැසක් බොහෝ රටවල බිහි වී තිබේ.
- AIR – Romanian Association for Industrail Archaeology, Romania (2007)
- JIAS – Japan Industrial Archaeology Society, Japan (1977)
- IHAI – Industrial Heritage Association of Ireland, Ireland (1996)
ශ්රී ලංකාවේ කාර්මික පුරාවිද්‍යාව හා එහි විෂයය ක්ෂේත‍්‍රය
ශ්රී ලංකාවේ ද කාර්මික පුරාවිද්‍යාව විෂයය ආරම්භ වූයේ මෑත කාලයේ ය. මෙ රට කාර්මික උරුමයන් ඇති වන්නේ ශ්රී ලංකාව යටත් විජිතයක් බවට පත්වීමෙන් පසුව ය. කොල්ලකාරී, ආක‍්‍රමණකාරී පිළිවෙතක් අනුගමනය කළ පෘතුග‍්‍රීසින් යටතේ මෙ රටේ කිසිදු සංවර්ධනයක් සිදු නොවී ය. ලන්දේසින් විසින් මුහුදුබඩ ප‍්‍රදේශවල කුරුඳු, කෝපි, ගම්මිරිස් යම් පමණකට වගා කළ ද, එය මෙ රට ආර්ථිකය තුළ කිසිදු වෙනසක් ඇති නොකළේ ය. බි‍්‍රතාන්‍යයන් යටතේ 1830 දී මෙරට කෝපි වගාව ආරම්භ කිරීමත් සමඟම මෙ රට ආර්ථිකය වෙනසකට මුල පිරුවේය. ඒ හරහා කාර්මික උරුමයන් මෙ රට ඇති වීම සිදු වෙයි. ශ්රී ලංකාව තුළ කාර්මික ස්මාරක වර්ග දෙකක් හඳුනාගත හැකිය.
1. සමාජ කාර්මික පුරාවිද්‍යා ස්මාරක
2. ආගමික කාර්මික පුරාවිද්‍යා ස්මාරක
සමාජ කාර්මික පුරාවිද්‍යා ස්මාරක යටතේ වතු වගාවන් සඳහා දකුණු ඉන්දියාවෙන් ගෙන්වා පදිංචි කරන ලද ශ‍්‍රමිකයන් වෙනුවෙන් ඉදිකළ කම්කරු නිවාස, කර්මාන්ත ශාලා, ගබඩාගාර, වතු රෝහල් මෙන්ම වතු බංගලා ද, ප‍්‍රවාහන ක්ෂේත‍්‍රයට අදාල මහා මාර්ග, දුම්රිය මාර්ග හා පාලම්, බිං ගෙවල් වැනි ඒ ආශ‍්‍රිත අනෙකුත් තාක්ෂණික අංගයන් සහ තැපැල් සේවය වැනි සන්නිවේදන ක්ෂේත‍්‍රයට අදාල කාර්මික ස්මාරක ආදිය ද මෙහි දී අධ්‍යයනය කෙරෙයි. ප‍්‍රවාහන ක්ෂේත‍්‍රයට අදාල කාර්මික පුරාවිද්‍යා ස්මාරක රැසක් පිහිටි මාර්ගයක් ලෙස උඩරට දුම්රිය මාර්ගය පෙන්වා දිය හැකි ය. ආගමික කාර්මික පුරාවිද්‍යා ස්මාරක අතර කාර්මික පුරාවිද්‍යා ස්ථාන ආශ‍්‍රිතව පිහිටි ආගමික නිර්මාණයන් හඳුනාගත හැකි ය.
- උඩරට දුම්රිය මාර්ගයේ 18 වැනි බිංගෙය අසල ඉදිකර ඇති දේවාලය
- හපුතලේ තේ කර්මාන්ත ශාලාව තුළ පිහිටුවා කුඩා දෙවොල
- මාතලේ මුතුමාරි අම්මාන් කෝවිල
ඒ අනුව මෙරට කාර්මික ක‍්‍රියාවලියක් බවට පත් වීමේ අඩිතාලම වතු වගාවන් සමඟම ආරම්භ වූ අතර ඊට සමගාමීව කාර්මික නිර්මාණයන් ද ගොඩනැෙඟන්නට විය.
මෙ රට කාර්මික ගොඩනැගිලි ආශ‍්‍රිත ව ඇති කලා ශිල්පමය නිර්මාණයන් Industrial Art වශයෙන් වර්ධනය විය. 1875 දී මහනුවර පත්තිනි දේවාලය අභියස සාදන ලද වතුර මල උදාහරණයක් ලෙස පෙන්වා දිය හැකි ය. මේ ආකාරයට කාර්මිකරණයට අදාලව ස්මාරක බිහි විය. එම කාර්මික ස්මාරක අධ්‍යයනය සඳහා කාර්මික පුරාවිද්‍යාව විෂයය ආරම්භ විය. 1990න් පසුව කාර්මික ස්මාරක කිහිපයක් පුරාවිද්‍යා ස්මාරක ලෙස ලේඛනගත කොට තිබේ. ඒ අතර මාවනැල්ල පාලම, පේරාදෙණිය දුම්රිය ස්ථානය කඩුගන්නාව ඩෝසන් කුළුණ කොළඹ පර්යන්ත දුම්රිය ස්ථානය, හෙනරත්ගොඩ පැරණි දුම්රිය ස්ථානය, කෞතුකාගාර කිහිපයක්, ප‍්‍රදීපාගාර කිහිපයක්, පැරණි ඔරලෝසු කණු කිහිපයක් ප‍්‍රධාන වේ. පිළිමතලාවේ මහා මාර්ග කෞතුකාගාරය තුළ මහා මාර්ග ඉදිකිරීම හා සම්බන්ධ පැරණි යන්ත‍්‍රසූත‍්‍ර ප‍්‍රදර්ශනය කොට තිබේ. මෙම කෞතුකාගාරය ඉදිකාට ඇත්තේ නානුඔය පැරණි මහා මාර්ගය පදනම් කරගෙනය. මීට අමතර ව පැරණි තේ කම්හලක් පදනම් කරගත් හන්තාන තේ කෞතුකාගාරය ද, මෙ රට ප්රථම දුම්රිය අංගනය පදනම් කරගත් දුම්රිය කෞතුකාගාරය ද, තැපැල් කෞතුකාගාරය ද, නාගරික කෞතුකාගාරය ද කාර්මික ස්මාරක තැන්පත් කළ කෞතුකාගාර කිහිපයක් වේ. මෙරට කාර්මික පුරාවිද්‍යා ස්මාරකවලින් වැඩි වශයෙන් දක්නට ලැබෙනුයේ ප‍්‍රවාහන පද්ධතියට අයත් ස්මාරකයන්ය.
ශ්රී ලංකාවේ කාර්මික පුරාවිද්‍යාව විෂයය සම්බන්ධයෙන් විධිමත් අධ්‍යයන ප‍්‍රවේශයක් ලෙස එය විශ්ව විද්‍යාලයවලට ඇතුළු කරන ලදී. ඒ අනුව 1992 දී පුරාවිද්‍යා පශ්චාත් උපාධි ආයතනය විසින් ගම්පහ දිස්ත‍්‍රික්කයේ කාර්මික පුරාවිද්‍යා ස්ථාන පිළිබඳව පර්යේෂණයක් සිදු කරන ලදී. 1994 දී නැවතත් පුරාවිද්‍යා පශ්චාත් උපාධි ආයතනය විසින්ම මෙරට ආදී නූතන පාලම් පිළිබඳව අධ්‍යයනය කරන ලදී. මීට අමතරව ශ්රී ලංකාවේ දුම්රිය ඉතිහාසය පිළිබඳ ව කාර්මික පුරාවිද්‍යා අධ්‍යයනයක් මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල යටතේ සිදු කෙරිණි. පැරණි දුම්රිය ස්මාරක හඳුනා ගැනීම එහි අරමුණ විය.
කාර්මික පුරාවිද්‍යාව විෂයය අධ්‍යයන විෂයයක් ලෙස කැලණිය විශ්ව විද්‍යාලයේ ආරම්භ වන්නේ 2001 වර්ෂයේ ය. වර්තමානය වන විට රුහුණු විශ්ව විද්‍යාලයේ හා රජරට විශ්ව විද්‍යාලයේ ද පුරාවිද්‍යාව උපාධි පාඨමාලාව සඳහා මෙම විෂයය එක්කර ඇත. මීට අමතර ව මෙ රට භාවිත කළ ඉපැරණි මෝටර් රථ හිමිකරුවන් විසින් එකතු වී සංගමයක් පිහිටුවා ඇති අතර එමඟින් මෝටර් රථ රැළි පැවැත්වීම, ප‍්‍රදර්ශන පැවැත්වීම වැනි කටයුතු සිදු කෙරේ. ශ්රී ලංකාව තුළ වර්ධනය වෙමින් පවතින කාර්මික පුරාවිද්‍යාව විෂයය වැඩි දියුණු කිරීමටත්, පර්යේෂණ සිදු කිරීමට සුදුසු පසුබිමක් සැකසීමටත්, නොදැනුවත්කම හා නොසැලකිලිමත්කම නිසා විනාශ වන කාර්මික උරුමයන් ආරක්ෂා කර ගැනීමටත්, නීතිමය ක‍්‍රියාමාර්ග ගැනීමටත් වගකිව යුතු නිලධාරීන්ගේ අවධානය යොමු විය යුතු ය.
සාරාංශය
18, 19 වැනි සියවස්වල සිිදු වූ කාර්මික විප්ලවය හේතුවෙන් බිහි වුණු කාර්මික අවශේෂයන් අධ්‍යයනය සඳහා නිර්මාණය වූ කාර්මික පුරාවිද්‍යාව විෂයය වර්තමානය වන විට ඉතා ජනප‍්‍රිය අධ්‍යයන ක්ෂේත‍්‍රයක් ලෙස හඳුනාගත හැකි ය. ලෝකයේ බොහෝ රටවල මෙන්ම ශ්රී ලංකාවේ ද කාර්මික පුරාවිද්‍යා උරුමයන් අධ්‍යයනය කෙරේ. කාර්මික පුරාවිද්‍යා උරුමයන්, අතීත මානව සමාජයන්හි ප‍්‍රකෘති දත්ත ගොඩනඟා ගැනීමට යොදා ගන්නා ද්‍රව්‍යාත්මක සංස්කෘතිය තුළ ශේෂ වී ඇති මානව නිර්මාණ කි‍්‍රයාදාමයේ හමුවන භෞතික ශේෂයන් හා හෝඩුවාවන් වන නිසාවෙනි.
ආශ‍්‍රිත ග‍්‍රන්ථ
- ජයතිලක, පී.ඩබ්ලිව්. (2002), යුරෝපා ඉතිහාසය 2 (නූතන යුරෝපය 1815 දක්වා), එස්.ගොඩගේ සහ සහෝදරයෝ, කොළඹ.
- විජේතුංග, හරිස්චන්ද්‍ර 1998), සිංහල විශ්ව කෝෂය, හත්වැනි කාණ්ඩය, සංස්කෘතික අමාත්‍යංශය, කොළඹ.
- හෙට්ටිආරච්චි ඞී.ඊ; (1978), සිංහල විශ්ව කෝෂය, ස වැනි කාණ්ඩය, සංස්කෘතික අමාත්‍යංශය, කොළඹ.
- හෙට්ටිගේ, උදා හා එච්.ටී. බස්නායක (2008), පුරාවිද්‍යා ප‍්‍රවේශය, එස්.ගොඩගේ සහ සහෝදරයෝ, කොළඹ.
- යුරෝපා ඉතිහාසය, ක‍්‍රි.ව. 1500 සිට 1950 දක්වා, (2004), අධ්‍යාපන ප‍්‍රකාශන දෙපාර්තමේන්තුව, කොළඹ.
- Hudson, Kenneth (1963), Industrial Archaeology, John Baker Publisher Ltd, London.
- http://www.wikipedia.org/wiki/Industrial_Archaeology
- The Nizhny Tagil, Charter for The Industrial Heritage, 2003
මෙම ලිපියේ පරිශීලනය පහත දක්වා ඇති පරිදි දක්වන්න.
දුමින්ද්‍යා, කේ.එච්.ටී., කාර්මික පුරාවිද්‍යාවේ ආරම්භය හා විකාශනය, https://www.archaeology.lk/sinhala/?p=1434, (පිවිසුම් දිනය දක්වන්න.)
Excellent and well-presented article, with much clarity and information. My congratulations and good wishes Tilini Dumindya
Proud of the next generation of archaeologists. Encouraged to develop this field. With the exception of a few, not many in Sri Lanka have ventured into this area. An excellent field for postgraduate research.
Sudharshan Seneviratne
Emeritus Professor. University of Peradeniya
Hebert Humphrey Distinguished Professor. USA
Nice, well researched article.
I would like to see the section on Sri Lanka expanded, particularly to the pre colonial era when Lanka is known to have a world renowned Monsoon Steel Industry.
When that is done, it should also be published also in English so it can reach international readers.
I also suggest the use of BCE and CE even in Sinhala Text since otherwise Google translator gets it amusingly wrong.
Fascinating article. Congrats! Proud of you.
Thank you very much for comments… 🙂 🙂 🙂
Valuable article.thank u so mush.this article is very very useful for my assignment.
හොද උත්සහයක්. එහෙත් උපයෝගි කර ගත් මූලාශ්‍ර නිසි ආකාරව සදහන් කළ යුතය. මා ශ්‍රි ලංකාවේ කාර්මික පුරාවිද්‍යාවේ උපශික්ෂන ලෙස සමාජ කාර්මික පුරාවිද්‍යාව හා ආගමික කාර්මික පුරාවිද්‍යාව යනුවෙන් ක්ෂෙත්‍ර දෙකක් මුලින් පෙන්වා දුන්නද ඒ පිළිබද තව දුරටත් පසුව කළ අධ්‍යයන වලදී කාර්මික පසුබිමකට අදාළව ආගමික ස්මාරකයන්ද සමාජ කාර්මික පුරාවිද්‍යාවටම ඇතළත් කිරීම වඩාත් යෝග්‍ය බව පෙන්වා දී තිබේ. මෙය උඩරට වත ප්‍රෙද්ශ ආශ්‍රෙයන් හදුනා ගත් තත්ත්වයකි.ඹබ විසින් සදහන් කර ඇති 1994 දි කරන ලදැයි සදහන් ලංකාවේ පාලම් පිළිබද අධ්‍යයනය මාගේ ශාස්ත්‍රපති උපාධිය සදහා කරන ලද නිබන්ධනයයි.එය ශ්රී ලංකාවේ ප්රථම වරට ඉදිරිපත් කරන ලද කාර්මික පුරාවිද්‍යා පර්යේෂණය නිබන්ධනයයි.
ඔබ විසින් සදහන් කළ ඇති Industrial Art සදහා බොහෝ දුරට බලපා ඇත්තේ Art Nouveau සම්ප්‍රදායයි.ඒ පිළිබද වැඩිදුර තොරතර මාගේ Art Nouveau Sri Lanka ලිපියෙහි අන්තර්ගතය (PDFඇත).
Thank you dr… 🙂
ඉතාමත් අගනා ලිපියකි. තාක්ෂණික අංශයේ සේවය කරන අපිට කාර්මික ඉතිහාසය පිලිබදව හැදෑරීම උනන්දු කරවන ලිපියකි. ඔබට සුභපැතුම් හා මෙවැනි අධ්‍යනයන් සදහා දිරිය හා ශක්තිය පතමි.
Than you so much for comments 🙂🙂🙂