ශ්‍රී ලංකාවේ පළමු වන දේශපාලන හා ආගමික අගනුවර අනුරාධපුරය බව පොදු පිළිගැනිම වී ඇත. මල්වතු ඔය ඉවුරේ ක්‍රිස්තු පූර්ව 6 වැනිි සියවසේ පමණ ඇරඹුණු සේ සැලකෙන, වසර 1,500කට වැඩි කාලයක් තිස්සේ ක්‍රමයෙන් වර්ධනය වූ මේ නගරය විශිෂ්ට සභ්‍යත්වයක කෙන්ද්‍රස්ථානයයි. ලංකාවට බුදු දහම පැමිණ ව්‍යාප්ත වීම හේතුවෙන් මේ නගරය පුරා විශාල ආගමික සිද්ධස්ථාන බිහි විය. දෙස්විදෙස් පතල අධ්‍යාපන මධ්‍යස්ථාන බිහි විය. බෞද්ධ සංස්කෘතිය දස දෙස පතල විය. 12 වැනිි සියවසේ ආක්‍රමණ හේතුවෙන් අගනුවර පොළොන්නරුවට සංක්‍රමණය වුයෙන් මේ අලංකාර නගරය වල්බිහිවන්නට විය.
ඝන කැලෑවෙන් වැසී තිබුණු මේ පුරවරය බෙල්, සෙනරත් පරණවිතාන ආදී පුරාවිද්‍යා කොමසාරිස්වරුන්ගේ හා නිලධාරීන්ගේ කැපවීම නිසා කටුකොහොල් හෙලිකොට පැරණි ශ්‍රී විභූතිය හෙළිකරගන්නට හැකි වි තිබේ. සංස්කෘතික ත්‍රිකෝණ වැඩසටහන (මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල) අනුව ද අනුරාධපුරයේ ආගමික ස්මාරක සංරක්ෂණය කොට තිබේ. සාරධර්ම හුවමාරුව, සංස්කෘතික සම්ප්‍රදායන් හා විශ්වීය වැදගත් කමක් ඇති සිද්ධි වලට උරුමකම් කියන බැවින් 1982 සිට යුනෙස්කෝ සංවිධානය අනුරාධපුරය ලෝක උරුමයක් ලෙස ප්‍රකාශයට පත්කොට තිබේ.
අද අනුරාධපුරය භක්තිමත් බෞද්ධයන්ගේ පමණක් නොව පැරණි කලාශිල්ප, තාක්ෂණය, වාස්තු විද්‍යාව හා සංස්කෘතිය ආදී නොයෙකුත් ක්‍ෂේත්‍ර පිළබඳව උනන්දුවක් දක්වන බොහෝ සංචාරකයන්ගේ ද සිත්සතන් පුබුදුවාලන පෙදෙසක් වී ඇත.
අනුරාධපුරයේ පැරණි සිද්ධස්ථාන හා ඓතිහාසික ස්මාරක නැරඹීමේ දී ඒවා පිහිටි ප්‍රදේශ හා ඓතිහාසික තොරතුරු අනුව කලාප කිහිපයකට වෙන්කර ගැනීම පහසුය. ඒ
- මහා විහාරය
- අභයගිරිය
- ජේතවනාරාමය
- ථුපාරාමය
- ඇතුළු නුවර
- දක්ෂිණ විහාරය
- පශ්චිමාරාමය
- පාචීන තිස්ස පබ්බත විහාරය ආදී වශයෙනි.
මහා විහාරය
මහින්දාගමනයෙන් පසු ලංකාවේ පිහිටුවන ලද ප්‍රථම ආරාමික ප්‍රදේශය මහමෙව්නා තිස්සාරාම මහා විහාර ප්‍රදේශයයි. මුටසිව රජතුමා විසින් සකස් කර තිබු මහාමේඝ නම් රාජකීය උද්‍යානය මහින්දාගමනයෙන් පසු දේවානම්පියතිස්ස මහා රජතුමා විසින් මිහිඳු හිමියන් ප්‍රමුඛ මහා සංඝයා වහන්සේලාට පුජා කරන ලද බව වංශකථාවල සඳහන්වේ. “මහමෙව්නා තිසරම් රද්මහ වෙහෙර” යනුවෙන් සෙල්ලිපි වල සඳහන් වන්නේ දේවානම් පියතිස්ස මහ රජතුමා මිහිඳු හිමියන් ප්‍රමුඛ මහා සංඝයා වහන්සේලා වෙනුවෙන් ඉදිකළ විහාරයයි.
වර්තමානයේ අටමස්ථානය යනුවෙන් හැඳින්වෙන්නේ 1872 දී ඉංග්‍රීසි ආණ්ඩුවෙන් ඔප්පුවක් මගින් ප්‍රදානය කළ ශ්‍රී මහා බෝධිය, ලෝවාමහාපාය, ථුපාරාමය, මිරිසවැටිය, රුවන්වැලි සැය, අභයගිරිය, ලංකාරාමය හා ජේතවනය වන නමුත්මි හිඳු හිමියන් විසින් නම්කළ පුජනිය ආගමික ස්ථාන අටක් පිළිබඳව දීපවංශය, මහ වංශය, සිංහල බෝධිවංශය, පුජාවලිය, සද්ධර්මාලංකාරය, සද්ධර්ම රත්නාකරය ආදී පැරණි පොත පත් වල සඳහන්වේ. ඒවා නම්, තිස්සාරාමය, සංඝයා වහන්සේලාගේ විනය කර්ම කරන කම්ම මාලකය, ජන්තාඝර පොකුණ, ශ්‍රී මහා බෝධිය පිහිටුවන ස්ථානය, පෝය ගෙය, ලහබත්ගෙය, දාන ශාලාව හා රුවන්වැලි සැය ආදියයි. මේ මහා විහාර පරිශ්‍රයේ මිහිඳු හිමියන් නම්කළ පුජනිය ස්ථාන හා තවත් විශේෂ ස්ථාන කීපයක නටබුන් අද දැකිය හැකි ය. ඒවා අතරින් ප්‍රමුඛස්ථානය හිමිවන්නේ ශ්‍රී මහා බෝධියට හා රුවන්වැලි මහා සෑයටයි.
ශ්‍රී මහා බෝධිය
බුදුරජානන් වහන්සේට බුද්ධත්වයට පත්වීමට සෙවන දුන් දඹදිව බුද්ධගයාවේ ශ්‍රී මහා බෝධියේ දකුණු ශාඛාව ක්‍රිස්තු පූර්ව 246 දී පමණ දේවානම්පියතිස්ස රජතුමාගේ ඉල්ලීම පරිදි අශෝක රජතුමා විසින් මිහිඳු හිමිගේ සොහොයුරිය වූ සංඝමිත්තා මෙහෙණින් වහන්සේ සමගින් වප් මස පුර පසළොස්වක පෝය දිනයක දී ලංකාවට වැඩම කරවන ලදී. ඉන්දියාවේ තාම්රලිප්තියෙන් ශ්‍රී මහා බෝධි අංකුරය සමග නැව් නැගී සංඝමිත්තා මෙහෙණින් වහන්සේ ලංකාවේ දඹකොළ පටුනට ගොඩබැස තිවක්ක බමුණුගම හරහා අනුරාධපුරයට වැඩම කොට ඇත. ඉන්පසු මහමෙව්නාවේ රාජද්වාරයේ මේ බෝධිය රෝපණය කර ඇත.
ශ්‍රී මහා බෝධිය අද අඩි 21ක් ඉහළින් වන මට්ටම් තුනකින් වන වේදිකාවක වඩාහිඳුවා ඇති අතර වේදිකාවේ දිග අඩි 71ක් හා පළල අඩි 57ක් වේ. ශ්‍රී මහා බෝධිය අද දක්නට තිබෙන මට්ටමට වඩා පහත මට්ටමක රෝපණය කර තිබු බවත්, පසුව බැමි බැඳීම් ආදිය නිසා මේවන විට ඉහල වේදිකාවක මේ බෝධිය පිහිටා තිබෙන ආකාරයක් දැකිය හැකි ය.
දේවානම්පියතිස්ස රජු ලංකා රාජ්‍යයෙන් හා විවිධ පුදපුජා කරමින් බෝධියට උපහාර දක්වන ලදී. ඉන් පසුව ද රාජ්‍යත්වයට පත්වූ සියලුම රජ වරුන්ද සියලු පුජාවන් කිරීම, ගොඩනැඟිලි හා ආරක්ෂාවට ප්‍රාකාර බැඳීම, ආදිය කරවන ලදී. මහානාග රජතුමා වන අලින්ගෙන් ආරක්ෂා කිරීමට දිය අගලක් ද කර වූ බව කියති. බෝධියට ජලය සම්පාදනය කරන ලද්දේ මිරිසවැටිය අසල වූ පොකුණු වලින් බව අනුමාන කෙරේ. දැනට ඇති ප්‍රාකාරය කරවා ඇත්තේ කිර්ති ශ්‍රී රාජසිංහ රජුගේ කාලයේ ඉලුපැන්දෙනියේ අත්ථදස්සි හිමිපාණන් විසිනි. ස්මාරකවල තිබු ගල්කණු ආදිය මෙයට උපයෝගී කරගෙන ඇත. එය අඩි 10ක් උසින්, උතුරේ සිට දකුණට අඩි 338ක් දිගින්, නැගෙනහිර සිට බස්නාහිරට අඩි 274ක් පළලින් හා අඩි 5ක් ඝනකමින් යුක්ත ය. 1969 දී හා 2003 දී රන් වැට දෙකක් කරවා ඇත. ශ්‍රී මහා බෝධියේ ආවතේව කටයුතු බෝධිය ලංකාවට වැඩම කිරීමේ දී පැමිණි බෝධි භාරක කුල පරම්පරාවලින් පවත එන අයගෙන් ඉටු වේ.
බෝධි ප්‍රාකාරය
ශ්‍රී මහා බෝධිය සම්බන්ද ව චාරිත්‍රානුකුල වාර්ෂික උත්සව හතරක් පැවැත්වේ. ඒ දුරුතු මංගල්ලය, පරණ අවුරුදු මංගල්ලය, නානුමුර මංගල්ලය හා කාර්ති මංගල්ලය යනුවෙනි. ශ්‍රී මහා බෝධිය රජ කෙනෙකු සේ සලකන බැවින් සිංහල අවුරුද්දට පසුව නානු මුර මංගල්ලයට පෙර දා සන්ධ්‍යාවේ ශ්‍රී මහා බෝධි රාජයාට ආභරණ පැළඳවීමේ චාරිත්‍රයක් ද ඇත. මේ සඳහා සහභාගී වන්නේ මහා විහාර ස්වාමින් වහන්සේලා හා ආවතේව කටයුතු කරන වෙල්ලිදුර පරම්පරාවේ ප්‍රධානින් පමණි. අනුරාධපුරය වල් බිහිව තිබු කාලයේ බෝධීන් වහන්සේ වන සතුන්ගෙන් ආරක්ෂා කිරීමට බෝධීන් වහන්සේ වටා රාත්‍රියේ දී ගිනි මැළ දල්වන ලදී. මේ සඳහා දර ගෙන එම මිනිසුන්ගේ පුරුද්දක් වූ අතර පසුව වර්ෂය සඳහාම අවශ්‍ය දර නිකිණි පුර පසළොස්වක පොහොය දිනයේ දී ගෙන ඒම චාරිත්‍රයක් බවට පත්විණ. මේ නිසා චාරිත්‍රානුකුලව පෙරහරින් දරමිටි රැගෙන ඒම දරමිටි පෙරහැර ලෙසත්, නිකිණි පුර පසළොස්වක පොහොය දරමිටි පොහොය ලෙසත් භාවිත වන්නට විය.
ශ්‍රී මහා බෝධියට පරිවාර බෝධීන් වහන්සේලා 41ක් තිබෙනු දැකිය හැකි ය. උඩ මළුවේ 3ක් හා වැලි මළුවේ 38ක් වශයෙනි.
ශ්‍රී මහා බෝධිය පරිශ්‍රයේ වන ප්‍රතිමා ගෘහයේ බදාම පිරියම් කොට සායම් ආලේප කරන ලද බුදුන් වහන්සේගේ ශෛලමය හිටි පිළිමයක් හා හිඳි පිළිමයක් වේ. මේ පරිශ්‍රයේ 6 වන හා 8 වන සියවස් වල සඳකඩ පහන් කීපයක්, 8 වන සියවසේ මුරගල් සත් පෙන නාග රුපයක් කැටයම් සහිත පිය ගැටපෙළ ආදිය දක්නට ඇති අනෙකුත් නෂ්ටාවශේෂ අතර වේ.
ලෝවා මහා පාය
මහා විහාරයේ පොහොය ගෙය ලෝවා මහා පායයි. දේවානම්පියතිස්ස රජතුමා ශ්‍රී මහා බෝධියට උතුරින් පොහොය ගෙයක් ඉදිකළ අතර දුටුගැමුණු රජතුමා විසින් එය නව මහල් ප්‍රාසාදයක් බවට පත්කොට ලෝහ උළු සෙවිලි කරවන ලදී. සද්ධාතිස්ස රජුගේ කාලයේ (ක්‍රී.පූ.137-119) දී පහනක් පෙරලි ප්‍රාසාදය ගිනි ගෙන විනාශ වුයෙන් පසුව එය සත් මහල් කොට තනවනු ලැබිණ. දෙවන සිරිනාග කාලයේ දී ද (ක්‍රි.ව. 246-247) එසේම ගිනිගනු ලැබීමෙන් පසුව එය පස් මහල් කොට සාදන ලදී. මහසෙන් රජු මහා විහාර වාසින් සමග උරණ වුයෙන් මේ ගොඩනැඟිල්ලේ පදනම පවා මුලිනුපුටා දමා භුමිය නගුලින් සාවා උඳු වැපුරු බව කියති. පසුව මේ ප්‍රාසාදය කිත්සිරි මෙවන් රජු නැවත ගොඩ නැංවිය. පාන්ඩ්ය සේනා හා 10 වන සියවසේ චෝළ ආක්‍රමණ නිසා ප්‍රාසාදය සම්පුර්ණයෙන් විනාශ වින. පොළොන්නරුවේ මහා පරාක්‍රමබාහු රජතුමා නැවත මෙය නටබුන්ව පැවති ගොඩනැඟිලි වල ගල් කණු 1,600ක් සිටුවා ගොඩනැඟිල්ල නැවත ඉදි කරන ලදී.
මේ ගොඩනැඟිලි භුමියේ කරන ලද පුරාවිද්‍යාත්මක කැනීම් වල දී කිතුල් හෝ තල් දැව වලින් කරවා බදාම තවරා ගොඩනැඟිල්ල ඉදි කර ඇති බවත් බදාම මත චිත්‍ර ඇඳ තිබු බවත්, ගොඩනැඟිල්ල ගිනිගත් බවට සාධකත් සොයාගෙන ඇත.
පැණඹ මලුව, රංසිමාලකය හා ලහබත් ගෙය
ලෝවාමහාප්‍රසාදයටත් රුවන්වැලි මහා සෑයත් අතර ඇති සමතලා භුමි භාගය පන්හම්බ මාලක හෙවත් පැණඹ මලුව ලෙස හැඳින්වේ. මහා විහාර භික්ෂුන් වහන්සේලාගේ රැස්වීම් ශාලාව රංසිමාලකය ලෙස හැඳින්වේ. අපවත් වූ මිහිඳු මහරහතන් වහන්සේගේ දේහය තැන්පත්කොට තිබුනේ මෙහි බව කියති.
භික්ෂුන් වහන්සේලාට දානය ලබාගැනීමට අවශ්‍ය සලාකය ලබා දුන්නේ ලෝවාමහාපාය ඉදිරිපිට ඇති ලහබත් ගෙය නම් ස්ථානයේ දී ය. පසු කාලීන ව පිරිත් සජ්ජායනය කොට සලාකය ලබාගත් නිසා මෙය පිරිත් ලහගේ නමින් ද හැඳින් වූ බව කියති.
චතුස්සාලා (දාන ශාලාව)
ලෝවාමහාපායට උතුරින් ඇත්තේ මහා විහාරයේ දාන ශාලාවයි. මෙය එක පැත්තක් අඩි 130ක් පමණ දික් වූ සම චතුරශ්‍රාකාර ගොඩනැඟිල්ලකි. මේ පරිශ්‍රයේ නැගෙනහිරින් අඩි 45ක් පමණ දික්වූ ශෛලමය දන් ඔරුවක් ඇත. මෙය 3,000ක් පමණ භික්ෂුන් වහන්සේලාට දැන් සැපයීමට ප්‍රමාණවත් බව පෙනේ. මධ්‍යයේ ගල් අතුරු මිදුලකි. සිව් දෙසින් අංගනයට ඇතුළුවීම සඳහා වූ පිය ගැට පෙළ හතරකි.
නාන පොකුණු (ජන්තාඝර)
රුවන්වැලි මහා සෑයට දකුණින් පිහිටි පොකුණු දෙකකින් එකක් ප්‍රතිසංස්කරණය කර ඇත. මේ පොකුණු මහා විහාරිය භික්ෂුන් වහන්සේලා ස්නානය සඳහා භාවිත කරන්නට ඇත.
රුවන්වැලි මහා සෑය
බුදු රජාණන්වහන්සේ පරිභෝග කරන ලද ස්ථානයක් වශයෙන් දක්වා ඇති පැරණි කකුධ නම් වැව කෙළවරක දේවානම්පියතිස්ස රජතුමා සිටුවා තිබු ශිලා ස්ථම්භයක එතුමාගේ මුණුපුරෙකු ස්ථුපයක් ඉදිකරන බව සටහන් කොට තිබු බව දුටු, දුටු ගැමුණු රජතුමා ක්‍රිස්තුු පූර්ව 137 දී එම ස්ථම්භය ඉවත්කර එය තිබු ස්ථානයේ රුවන්වැලි සෑය ඉදිකළ බව වංශකතාවල සඳහන් වේ. මෙය ඉදිකළ ස්ථානයේ වූ ඉවත් කිරීමට සිදු වූ තෙලඹු ගසක ස්වර්ණමාලි නම් වෘක්ෂ දේවතාවක් සිටි බැවින් අැගේ නමින් ස්තුපය නම් කල බවක් ජනප්‍රවාදයේ පවතී. මෙය ඉදි කලේ රුවන් මලුව නම් ස්ථානයක බැවින් රුවන්වැලි සෑය නමින් හැඳින්වූ බවක් ද කියෙ වේ.
රුවන්වැලි මහා සෑය ඉදිකිරීම පිලිබඳ කතාපුවත මහාවංශය, ථුපවංශය ආදී වංශකතා පොත්වල විස්තරාත්මකව හා වර්ණනාත්මකව සඳහන් කොට ඇත. මේ ථුපයේ විෂ්කම්භය අඩි 370කි. ප්‍රතිසංස්කරණය කරන ලද ථුපයේ උස අඩි 338කි. අත්තිවාරම රියන් 7ක් ගැඹුරට කපා ගල් දමා ඇති බව කියති. ස්තුපය නිර්මාණයට යොදා ගන්න ගාඩොළු සඳහා යොදාගත් මැටි වල් පැල හට නොගන්නා සේ ඉතා හොඳ තත්ත්ව පාලනයකින් නිමවා ඇත.
දුටු ගැමුණු රජතුමාගේ අභාවයට පෙර මෙම ථුපයේ වැඩ අවසන් කරන්නට නොහැකි වූ බැවින් සද්ධාතිස්ස රජතුමා විසින් මෙහි වැඩ නිම කරන ලදී. ඉන් පසුව ද නොයෙකුත් රජවරුන් විසින් මෙහි සංවර්ධන කටයුතු හා ප්‍රතිසංස්කරණ කටයුතු කර ඇත.
රුවන්වැලි සෑ මළුවේ ඇති පිළිම ගෙයෙහි මේ කල්පයේ බුදුවරුන් සිව්දෙනාගේ හා මතු බුදුවන මෛත්‍රී බෝසතුන්ගේ පිළිමය ඇති බැවින් පස් පිළිම ගෙය නමින් හැඳින් වේ.
මළුවේ ගිනිකොන සුර්ය දේවාලයක් තිබුණු බවක් කිය වේ. මළුවේ සිව් කොන කුඩා ස්ථුප 4ක් හා තවත් කුඩා ස්ථුපයක් වේ.
පිළිම ගෙය ළඟ නිශ්ශංක මල්ල රජුගේ සෙල් ලිපියක් හා සළපතල මළුවේ බිම කල්යානවති රැජින කාලයේ සෙල් ලිපියක් ඇත. නැගෙනහිර දොරටුව සමීපයේ දුටු ගැමුණු පිළිරුවක් හා දකුණු වාහල්කඩ ඉදිරිපස භාතිකාභය රජුගේ පිළිරුවක් ඇත.
සෑයේ උතුරු දොරටුව ආසන්නයේ අඩි 20 අඟල් 4ක් උස සෙල් කුළුණක් දක්නට ඇත. මෙය ඉන්ද්‍රකීලය ලෙස සමහරු හඳුන්වති. මෙය දේවානම් පියතිස්ස රජතුමා සිටුවා තිබු ශිලා ස්ථම්භය ලෙස ද සමහරු දකිති. මෙය යුප ගලක් වන්නට ද බැරි නැත.
රුවන්වැලි සෑ නැගෙනහිර වාහල් කඩෙහි 12 වන සියවසේ දී පමණ අඳින ලද බවට සැලකෙන කොළ, දළු, හා මල්වලින් සැදි ලියවැල් රටාවක් හා ඒ තුල කිඳුරු රුවක් දැක්වෙන සිතුවම් කීපයක ශේෂයන් තිබී ඇත.
කුජ්ජතිස්ස පබ්බත විහාරයද? ශිලා චෙතියද? එළාර සොහොනද?
රුවන් වැලි සෑයට ඊසාන දෙසින් වේදිකාවක් මත කුඩා ස්ථුපයක් ඇත. මෙය කුමක්ද කියා තවමත් ස්ථිර නිගමනයකට පැමිණ නැත.
රෝහල
රුවන් වැලි සෑයේ නැගෙනහිර දොරටුව ඉදිරිපස බෙහෙත් ඔරුවක් සහිත නටබුන් රෝහල් භූමියක නටබුන් බවට විශ්වාස කෙරේ.
රුවන් වැලි සෑයට බටහිරින් අභය වැව පිහිටා ඇත. එහිද පැරණි නටබුන් දැකිය හැක. රුවන් වැලි සෑය හා අභය වැව අතර ප්‍රදේශයේ දිගු පොකුණක් පිරිවෙන් වලට අයත්යයි සිතිය හැකි ගොඩනැඟිලි රාශියක නටබුන් ඇත.
මයුර පිරිවෙන
ශ්‍රී මහා බෝධියට නිරිත දෙසින් මයුර පිරිවෙන නමින් වූ ගොඩනැඟිල්ලක නටබුන් දැකිය හැකි ය. ක්‍රිස්තුු වර්ෂ 340-368 අතර කාලයේ රජකළ බුද්ධදාස රජතුමා විසින් මහා විහාර භික්ෂුන්ගේ අධ්‍යාපන කටයුතු සඳහා ඉදිකළ පිරිවෙන මෙය විය හැකිි ය. මෙය දිගින් අඩි 66ක් හා පළලින් අඩි 45කි.
----------------------------------------------------------------------------------
මෙම ලිපිය www.archaeology.lk/sinhala වෙබ් අඩවියේ 2018.09.19 දින පළමු වරට ප්‍රකාශයට පත් විය.
----------------------------------------------------------------------------------
ගොඩක් ප්‍රයෝජනවත් වුණා. බොහොම පිං.