පැරණිම කාලයට අයත් සෙල්ලිපි 2,000කට වඩා අපේ රටේ ඇති. පරණම කාලේ කියන්නේ ක්‍රිස්තු පූර්ව තුන්වැනි සියවසේ ඉදල ක්‍රිස්තු වර්ෂ පළමු වැනි සියවස දක්වා කාලේ. බුදුදහම කෙරෙහි පැහැදුණු දායක කාරකාදින් හතර දිසාවෙන් ආවා වුත් අනාගතයේ එන්නා වූත් භික්‍ෂූන් වහන්සේලා උදෙසා කරල ලද ලෙන් පූජා ගැනයි මේ පැරණිම සෙල්ලිපි බොහෝමයක තියෙන්නේ. මේ අතර සමහර සෙල්ලිපි තියෙනවා ඊට වඩා වෙනස් අදහස් තියෙන.
ලංකාවේ සෙල්ලිපි ගැන එදාමෙදා කාලය තුළ පහළ වූ විශිෂ්ඨ විද්වතා වන මහාචාර්ය සෙනරත් පරණවිතාන මැතිතුමා සම්පාදනය කළ Inscriptions of Ceylon නම් මහානර්ඝ කෘතියේ 468 අංකය යටතේ පළකරල තියෙන්නේ මේ ලිපිය. මේ පොතේ රජගල තියෙන පැරණිම ලිපි 48 පිළිබඳ විස්තර තියෙනවා. 2010න් විතර පස්සේ ශ්‍රී ජයවර්ධනපුර විශ්වවිද්යාලයේ පුරාවිද්‍යා කණ්ඩායම මේ පැරණි පුදබිම ගැන හොයාබලන්නයි කැනීම් කරල පැරණි වාස්තු තහවුරු කිරීමේ වැඩයි නිල වශයෙන් භාරගත්තා. ඒ ඇමරිකානු එක්සත් ජනපදයේ තානාපති කාර්යාලයේ අරමුදල් අනුග්‍රහයෙන්. මේ ව්‍යාපෘතියේ දී ඒ විශ්වවිද්යාලයේ මහාචාර්ය කරුණාසේන හෙට්ටිආරච්චි මැතිතුමා ප්‍රමුඛ පර්යේෂණ කණ්ඩායම මේ සෙල්ලිපි ගැන නැවත හොයාබලන එක අරඹලා තියෙනවා. එහිදිත් මේ ස්ථානයේ ඇතිි මෙතෙක් හමු නොවූ සෙල්ලිපි හොයාගෙන තියෙනවා කියන ආරංචිය තියෙනවා.
මේ ස්ථානයට ‘රජගල’ වගේම ‘රජගල තැන්න’ කියලත් කියනවා. පුරාවිද්‍යා වාර්තාවල ‘රාස්සහෙළ’ කියල තියෙන්නෙත් මේ ස්ථානයමයි. මේ ස්ථානයේ ඇති සෙල්ලිපි අනුව මෙම විහාරයට පරණම කාලේ ‘ධනතිස පවත විහාරය’ ලෙසත් ‘අරිය අරක ගිරිකුබිලපි තිස පවත මහ විහාර’ යනුවෙනුත් භාවිත කරල තියෙනවා. ඒ වගේම පරණ සෙල්ලිපි අනුව මේ ස්ථානයට ‘ගිරිකුම්භිල විහාරය’ කියලත් අමතල තියෙනවා. පරණ විදිහට බැලුවොත් මේ ස්ථානය අයිති වෙන්නේ මඩකලපුව දිස්ත්‍රික්කයේ වැව්ගම්පත්තුවට. දැන් පළාත් බෙදීම අනුව නැඟෙනහිර පළාතේ උහන ප්‍රදේශීය ලේකම් කොට්ඨාසයේ රජගලතැන්න කියන ගමේ තමා මේ වටිනා පුදබිම පිහිටලා තියෙන්නේ. විශාල භූමි ප්‍රමාණයක පැතිරිලා තියෙන මේ පුදබිම පැරණිම ගල්ලෙන්, ගොඩනැඟිලි, ස්තූප වගේ පැරණි නිර්මාණ මහගොඩක් දැකබලාගන්න පුළුවන් තැනක්. සුන්දර භූමි භාගයක්. සතාසිවුපාවාගෙනුත් අඩුවක් නැහැ. රටතොටේ ඇවිදින්න කැමති, පැරණි පුදබිම් දැකගන්න කැමති අය රජගල දැකබලාගන්න එක අමතක නොවන අද්දැකීමක් වේවි. බාගෙට හදපු විශාල බුදුපිළිමේ, ගල් පාත්තර සදාතනිකව සිහියේ රැදෙන බවට සැකයක් නැහැ. මෙතැනට යන අය දවසක්වත් මෙතැන රැදෙන්න බලාගෙන යන එක වටිනවා. ඒ තරම් බලන්න දේවල්. හැබැයි හවස් වෙන්න කලියෙන් පිටවෙන එක නුවනට හුරුයි. මොකද වල් අලියත් ගැවසෙනවා.
මෙතැන තියෙන සෙල්ලිපි සිය ගණනක් අතුරින් අපි කතාකරන්න යන්නේ එක ලිපියක් ගැන විතරයි. ඒ ලිපිය අපේ ඉතිහාසය හදාරද්දි හරිම විශේෂයි. ඉන්දියාවේ හිටිය මෞර්ය වංශයේ බලවත්ම පාලකයා වුණු දෙවානම් ප්‍රියදර්ශි අසෝක අධිරාජයයා තුන්වැනි ධර්ම සංඝායනාවෙන් පසුව, ගිහි කල තමන්ගේ පුතණුවන් වූ මහා මහින්ද තරුන් වහන්සේ හා ඉත්තිය, උත්තිය, සම්බල, බද්ධසාල හා බණ්ඩුක උපාසක නම් පිරිස අපේ දිවයිනට එවනවා දහම් පනිවිඩය අරන්. මේ බව මහාවංසයේ එහෙම පැහැදිලිිව ලියල තියෙනවා. ඒ ආගමනය සඳහා මුල් වුණු ධර්ම දූතයින් වහන්සේලා දෙදෙනෙක් සැබෑ ඓතිහාසික චරිත කියන කාරණය ඔප්පු කරන මූලාශ්‍රයක් විදිහට මේ ලිපිය සලකන්න පුළුවන්. පරණවිතාන මැතිතුමා දක්වන ආකාරයට ලංකාවේ ආගමික ඉතිහාසය හදාරණ අයට පුදුමාකාර වටිනාකමක් ඇති මූලාශ්‍රයයක් මේ ලිපිය.
‘ඉත්තිය’ හා ‘මිහිඳු’ තෙරුන් වහන්සේලා ගැන මේ ලිපියේ දැක්වෙනවා. මේ සමඟ තියෙන රූපේ ඉහළ ඇත්තේ ඒ ලිපිය. පේළි දෙකක් විදිහට රූපේ තිබුණට ගලේ තියෙන්නේ එක පේළියක් විදිහට. පොතේ දිග අතට පළකරන එක අපහසු නිසයි පේළි දෙකක් විදිහට දක්වලා තියෙන්නේ. මේ ලිපිය සටහන් කරල තියෙන්නේ පිහිටි ගල් තලාවේ තරමක් විශාල අකුරින්. මේ ලිපියේ තියෙන්නේ පැරණිම කාලයට අයිති පූර්ව බ්‍රාහ්මි අකුරු. භාෂාව ගත්තහම සිංහල ප්‍රාකෘත. ලිපිය අද්දරම පැරණි විදිහට කැටගල් යොදාගෙන හදපු කුඩා පරිමාණයේ ස්තූපයකුත් තියෙනවා. ලිපියේ පෙළ පහත පරිදියි මහාචාර්ය සෙනරත් පරණවිතාන මැතිතුමා දක්වලා තියෙන්නේ.
පෙළ : යෙ ඉමදිප පටමය ඉදිය අගතන ඉඩික [තෙර ම]හිද තෙරහ තුබෙ
අදහස : මෙම දිවයිනේ උත්කෘෂ්ඨ වාසනාව නිසා පැමිණි ඉත්තිය තෙරුන්ගේ හා මහින්ද තෙරුන්ගේ ස්තූපයයි
ලිපියේ ඇති ‘ඉදිය’ කියන වචනෙට ‘ඍදියෙන්’ කියන අදහස දෙන්නත් පුළුවන්. එහෙම වුනොත් මෙයින් කියවෙන්නේ ‘මේ දිවයිනට පළමුවෙන් ඍදියෙන් පැමිණි’ කියන අදහසයි. මේ අදහස ගත්තොත් මහාවංසයේ මහින්දාගමනය පිළිබඳ ඇති අදහස එක්ක සපුරාම ගැලපෙනවා. නමුත් පරණවිතාන මැතිතුමා ලබා දී ඇති අදහසත් ඒ එක්ක ගැටීමක් නැහැ.
මේ ලිපියේ ඇති රහතන් වහන්සේලා දෙනමගේ ශාරිරික ධාතුන් වහන්සේලා තැම්පත් කරල හදපු ස්තූපය මේ අසළම ඇති ස්තූපය වෙන්න විශාලම ඉඩක් තියෙනවා. ඒ ස්තූපයේ නිර්මාණ ලක්‍ෂණත් ඒ තරම්ම පරණයි. මේ ලිපියේ මිහිඳු හිමියන්ගේ නම පළමුවෙන් නොයෙදෙන්නේ ඇයි කියන පැනය කෙනෙකුට ඇතිවෙන්න පුළුවන්. මේ සදහා හේතු කාරණා කීපයක්ම මූලාශ්‍රය අනුව දක්වන්න පුළුවන් වුනත් මහාචාර්ය පරණවිතාන මැතිතුමාගේ අදහස දක්වන එක වඩාත් සුදුසුයි. මෞර්ය දර්මදූත කණ්ඩායම මෙරටට ආගමනය වීමෙන් අනතුරුව මිහිඳු හිමිපාණන් වහන්සේ අගනුවරම රැදෙද්දි ධර්ම ප්‍රචාර කටයුතු සඳහා රජගල තදාසන්න කලාපයට ඉත්තිය රහතන් වහන්සේ වැඩමවන්න ඇති. ඒ නිසා ලංකාවට මිහිඳු මහරහතන් වහන්සේ වැදගත් වූ පමණින්ම නැඟෙනහිර කලාපයේ ජනතාවට ඉත්තිය මහරහතන් වහන්සේ වැදගත් වෙන්න ඇති.
මෙරට හෘද සාක්‍ෂිය වු මහාවංසයේ 20 වැනි පරිච්ඡේදයේ මිහිඳු හිමිපාණන් වහන්සේ පිරිනිවනින් පසු සත් දවසක් තිස්සේ පුදසත්කාර කිරීමෙන් අනතරුව අදාහණය කර ඒ ශාරිරික ධාතුන් වහන්සේලා නිධාන කර ලංකාව පුරා ස්තූප කළ බව දැක්වෙනවා. ඉතිං අභිනවයෙන් පැමිණි බුදුදහමේ විශාල දීප්තියක් පෙන්නු රජගල විහාරයටත් ඒ ධාතූන් වහන්සේලා නොලැබෙන්න හේතුවක් නැහැ. ඒ ධාතුන් වහන්සේලාත් ඉත්තිය රහතන් වහන්සේගේත් ධාතූන් වහන්සේලාත් නිධන් කළ ස්තූපයක් හදල වන්දනාමාන කරන එක බෞද්ධයින්ගේ හැටියක්.
මේ ලිපිය නිසා වංසකතාවත්, මහින්දාගමනය නම් ඓතිහාසික සංසිද්ධියත් සනාථ වෙනවා. අනික් අතට වංසකතාව නිසා මේ ලිපිය අර්ථයක් ඇති කරනවා.
රජගල විතරක් නෙවෙයි ලංකාවේ දැන් නැඟෙනහිර කලාපය කියන්නේ අගනා ඉතිහාසයක් හඟවාගත් පැත්තක්. මේ ඉතිහාසය ගැන තාම අපි දන්නේ අඩමානෙට. සී.ඩබ්ලියු. නිකලස්, මහාචාර්ය සෙනරත් පරණවිතාන, ඒ.ටී. ගුණසිංහ හා එල්ලාවල මෙධානන්ද හිමිපාණන් වහන්සේ ඇතුළු විද්වතුන් පෙන්නලා දීල තියෙන විදිහටත් මේ ලේඛකයාත් පේරාදෙණිය විශ්වවිද්යාලයේ ජේ්‍යෂ්ඨ කථිකාචාර්ය
Sumedha Weerawardhana මැතිතුමාත් කරන සොයාබැලීම් අනුවත් මාගම රාජධානිය පිහිටල තියෙන්නේ ලාහුගල පැත්තේ. විහාරමහා දේවිය හිටි කැලණිය පිහිටලා ඇත්තෙත් ඒ කිට්ටුව කුමන වනෝද්‍යානය ඇතුළේ වෙන්න ඕන. ඉහළ මට්ටමේ බෞද්ධ පුනර්ජීවනයක් පෙන්නපු පැත්තක්. ඉදිරියේ දී මේ කරුණු ටිකෙන්ටික එළිවේවි. නමුත් ඒ සඳහා විධිමත් ගවේෂණ මාලාවක් අවශයයි. සෙල්ලිපි කියවන්නත් වෙනවා. මේ ගැන ඉඩ ලැබෙන විදිහට ඉදිරියේ දී ලියන්නම්කෝ.