මහාථූප නාමකරණයේ විවිධත්වය කාල අවකාශීය පරිණාමය තුළ සලකා බැලීමක්….

හැඳින්වීම:

බෞද්ධ ස්තූපකරණයට අදාළ ලාංකේය අත්දැකීම් වඩාත් විශ්වසනීය ලෙස ක්‍රි. පූ. තුන්වන සියවස දක්වා පසුපසට ගෙන යා හැකි බව ප්‍රකට කරුණකි. එතැන් සිට වර්තමානය දක්වා කාල අවකාශය තුළ ඉදි කරන ලද දහස් ගණනක් වන ස්තූප අතුරින් තුනක් ‘මහදාගැබ්’ යනුවෙන් විශේෂ කරනු ලැබේ. ක්‍රි. පූ. දෙවන සියවසේ දී දුටුගැමුණු රජු විසින් කරවන ලද ‘මහාථූපය’ ඉන් පළමුවැන්න යි. එය මහාවිහාරයේ වාස්තුවිද්‍යාත්මක සාඩම්බරය විය. දෙවැන්න ක්‍රි. පූ. පළමුවන සියවසේ දී වලගම්බා රජු විසින් කරවන ලදැ යි සැලකෙන අභයගිරි ස්තූපය යි. ක්‍රි. ව. සිව්වන සියවසේ දී පමණ මහසෙන් රජු විසින් කරවන ලද ජේතවන ස්තූපය තෙවැනි මහාථූපය ලෙස සම්මතව පවතී. මේවා ඉදි වූ කාල අන්තරයට සාපේක්ෂව ඒවායේ විශාලත්වයේ වර්ධනයක් ද සිදු විය.  ඒ අනුව මහාවිහාරයේ මහාථූපයට වඩා අබයගිරි ස්තූපය ද, අභයගිරි ස්තූපයට වඩා ජේතවන ස්තූපය ද ප්‍රමාණාත්මක විශාලත්වයකින් නැගී සිටියේ ය.  කෙසේ වෙතත් මහාවිහාරයේ මහාථූපය විසින් අත්කරගන්නා ලද පිළිගැනීම හා කීර්තිය අභිබවා යාමට අනෙකුත් ස්තූපවලට කිසි විටෙකත් හැකියාවක් නොවී ය. සියවස් ගණනාවක් පුරා එහි නාමකරණය බහුවිධතාවකින් යුතුව සමාජය විසින් පවත්වාගෙන විත් ඇති ආකාරය පමණක් වුව ද ඊට සාක්ෂ්‍යයකි. මේ ලිපියෙන් මහාථූප නාමකරණයේ විවිධත්වය කාල අවකාශය තුළ පැවත ආ ආකාරය සියුම්ව අවධානයට ලක් කෙරේ.

1. මහාථූප

වර්තමානයේ රුවන්වැලි, රුවන්මැලි, ස්වර්ණමාලි ආදී නම්වලින් හැඳින්වෙන ස්තූපයේ මුල් නාමකරණය සාහිත්‍ය මූලාශ්‍රයෙහි දැක්වෙනුයේ ‘මහාථූප’ යනුවෙනි- කල්‍යාණගමනයට අදාළව මහාවංසයේ මේ නාමය පළමුවරට දක්වා තිබේ- ඒ අනුව දීඝවාපියේ සිට මහාමේඝවනාරාමස්ථානයට වැඩි භාග්‍යවතුන් වහන්සේ සිය ශ්‍රාවකයින් සමග මහාබෝධිය පිහිටවනු ලබන ස්ථානයේ ද මහාථූපය පිහිටුවනු ලබන ස්ථානයේ ද සමාධිගතව වැඩ සිටියහ (ii:81). මහාවංසයේ ද, කාම්බෝජ මහාවංසය, දාඨාවංසය (88 ගාථාව), මහාබෝධිවංසය (79) වැනි පසුකාලීන සාහිත්‍ය මූලාශ්‍රයවල ද මහාථූප යන්න නැවත නැවතත් භාවිත කර තිබෙනු දක්නා ලැබේ. මහාථූපස්ථානයට වැඩි මිහිඳු හිමියන් එහි දී හටගත් භූකම්පනයට හේතු රජුට පැහැදිලි කිරීම විස්තර කෙරෙන තැන්වල දී මහාථූප යන යෙදුම භාවිතව නොතිබීම අවධානයට ලක් විය යුත්තකි. ඒ අවස්ථාවට අදාළව බොහෝ සාහිත්‍ය මූලාශ්‍රයෙහි භාවිතව ඇත්තේ එම ස්ථානයෙහි අනාගතයෙහි ථූපයක් කරවනු ලබන බවයි. මහාවංසයේ වුව ද ස්තූප නාමය දක්වා ඇත්තේ ඉන් පසුව ය (xv:166, 167)- තද් ස්තූපයට ‘මහා’ යන විශේෂණය ආදේශ වූයේ ඉදිකිරීමෙන් තරමක් පසුකාලීනව යැ යි සිතීමට ඉඩ තිබේ. ක්‍රි. පූ. පළමුවන සියවස දක්වා බෞද්ධ ලෝකයේ දක්නා ලද දැවැන්ත ම ස්තූපය එය වූ බවට කිසිදු සැකයක් නැත.  මේ දැවැන්තභාවය ද, නිධන්ගත ධාතූන්ගේ මහත්වය ද නිසා ‘මහාථූප’ යන නාමට ඊට අත්‍යන්තයෙන් ම ගැළපී ගියේ ය. තවදුරටත්, ප්‍රථම වරට එක්සත් රාජ්‍යයක් බිහිකළ ශ්‍රේෂ්ඨ නරපතියා විසින් කරවනු ලැබීම ‘ථූපය’, ‘මහාථූපය’ බවට පරිවර්තනය වීම කෙරෙහි වඩාත් සහේතුක පදනමක් නිර්මාණය කළ බව පෙනේ. ‘මහාථූප’ යන්නට මහාබෝධිවංශ ග්‍රන්ථිපදයෙහි සපයා ඇති අරුත් නම් ‘මහතුඹුරුප්’ යනු යි (බලන්න, ම. බො. ග්‍ර. 157).

2. මහතුබ

ක්‍රි. ව. දෙවන සියවසට අදාළව රුවන්වැලි සෑ භූමියෙන් හමු වී ඇති අභිලේඛනයක ‘මහතුබ’ යන යෙදුම දැකගත හැකි ය (ibid 1983:no.86). කණිට්ඨතිස්සගේ පාලන සමයට අයත් මේ අභිලේඛනය මහාථූපයේ පූජාවට වැයවන මුදල් පිණිස මහාසිව තෙරුන්ගේ මලණු වූ බෝධි නම් අයෙකු විසින් මතක වැවේ මත්ස්‍ය භාගය ද, ඊට අයත් තණ බිම ද, වැව් බිම ද, බැම්ම ද, බැම්ම ප්‍රදේශය ද, කරිස අටක වතු ද යන මේවා ප්‍රදානය කිරීමක් ප්‍රකාශ කරන්නකි. ‘මහතුබ’ යනු ‘මහාථූප’ යන පාලි නාමයේ සිංහල ප්‍රාකෘත රූපය යි. එබැවින් ඒවා අතර අර්ථ වශයෙන් වන  වෙනසක් දැකිය නොහැකි ය. මෙහි දී අමතක නොකළ යුත්තක් නම් මහතුබ යන්න ඇතැම් ප්‍රදේශීය ස්තූප සඳහා ද භාවිත වී ඇති බව යි. නිදසුනක් ලෙස වසබ රජුගේ රාජ්‍ය කාලයට අයත් කාසිමොටෙයි පර්වත ලිපිය පෙන්වා දීමට පුලුවනි. තද් ස්ථානයේ පැවැති ස්තූපයක දකරණියේ හා මුද්ධවේදියෙහි තෙල් ආලේප කිරිමකට අදාළව ‘මහතුබහි දකරණිය චත මුද වටියෙහි හවජර තිනි කල තෙල මකනකෙ…’ යන පාඨය එහි ඇතුළත්ව පවතී. එහෙත් පෙර කී ලිපිය ස්ථානගතව ඇති ස්වභාවය හා එහි සන්දර්භය සැලකිල්ලට ගත් විට ඉන් අදහස්ව ඇත්තේ මහාවිහාරයේ මහාථූපය ම බව පැහැදිලි ය.

3. මහාචේතිය

ථූප හා චේති සමානාර්ථවත්ව භාවිත වන බැවින් ‘මහාචේති’ යනු ද ‘මහාථූප’ යන්නෙහි ම තවත් ස්වරූපයක් සේ ගිණිය යුතු වෙයි. මහාවංස, සමන්තපාසාදිකා, විසුද්ධිමග්ග, පාලි ථූපවංස හා පාලිමුත්තක විනයවිනිච්ඡ යන මූලාශ්‍රයෙහි ‘මහාචේති’ යන භාවිතය දක්නා ලැබේ. සමන්තපාසාදිකාවෙහි ’…තතියං පඤචසත භිකඛු පරිවාරො ආගන්‍තවා මහාචෙතියටඨානෙ ච ථූපාරාම චෙතියටඨානෙ ච..(S.P. :89) යන පාඨය එක් නිදසුනකි. සුමංගලවිලාසිනියේ සම්පසාදනිය සූත්‍ර වර්ණණාවෙහි  ධාතුපරිනිර්වාණය විස්තර කරන තැන, ‘…සාසනසස කිර ඔසකකන කාලෙ ඉමසමිං තමබපණණි දීපෙ ධාතුයො සනනිපාතෙත්‍වා මහාචෙතියං ගමිසසනති- මහාචෙතියතො නාගදීපෙ රාජායතන චෙතියං…’යැ යි සඳහන් කරනු දක්නා ලැබේ (S.V.i:899). මේ සැම අවස්ථාවක දී ම ‘මහා’ යන්න ථූප හෝ චෙති යන්නට විශේෂණ ලෙස භාවිත වී ඇති ආකාරය නිරීක්ෂණය කිරීමට පුළුවනි. ඒ අනුව ‘මහා’ යන්න මේ ස්තූපය අනෙකුත් ස්තූපවලින් වෙන් කොට දක්වන, ප්‍රධාන කොට දක්වන අනන්‍යකරණ යෙදුම බවට පත්ව තිබේ. මෙරට ප්‍රථම ඓතිහාසික ස්තූපය ලෙස සැලකෙන ථූපාරාමය එවක හෝ මහාථූප යන නමින් හැඳින්වූයේ නැත- ථූපාරාමය ලෙස හඳුන්වා ඇත්තේ එකී ස්තූපය පිහිටි ආරාමය මිස ස්තූපය නොවේ. ඊට හේතු වූයේ සමකාලීනව වෙනත් ස්තූප සහිත ආරාම නොපැවතීම විය යුතු ය. නැතහොත් ථූපයක් සහිත පළමු ආරාමය වීම විය යුතු ය. එහෙත් සියවස් දෙකකට ආසන්න කාලයක දී ස්තූපකරණයේ ව්‍යාප්තියක් ඇති වූ බැවින් එතෙක් පැවැති ස්තූප අතරින් ප්‍රධාන වන්නේ යැ යි සම්මත වූ ස්තූපය ‘මහාචේති’ හෝ ‘මහාථූප’ ලෙස අනන්‍ය කරනු ලැබීම අපේක්ෂා කටයුත්තකි.

4. මහදාගැබ

මහාථූප, මහාචේති යන්නෙහි පසුකාලීන සිංහල රූපයක් ලෙස ‘මහදාගැබ’ පෙන්වාදීමට පුලුවනි. අපට හමු වූ සිංහල ථූපවංස පුස්කොළ පිටපතක මේ යෙදුම බහුලව දැකිය හැකි විය. පාලි ‘ධාතුගබභ’ හා සංස්කෘත ‘ධාතුගර්භ’ යන්නෙන් නිපන් ‘දාගැබ’ යන වදනින් මුල් කාලයේ අදහස් කරන ලද්දේ ධාතු තැන්පත් කරන ලද කුටිය යි. එහෙත් පසුකාලීනව මේ විශේෂතාව පසෙක ලා සමස්ත ස්තූපය ම දාගැබ ලෙස හඳුන්වන ලදි.

5. හෙමමාලි

            මිහිඳු හිමියන් විසින් දෙවනපෑතිස් රජුට අනාගතයේ දී මහාථූපකරණය සිදුවන ආකාරය පැහැදිලි කිරීමට අදාළව මහාවංසයේ ප්‍රථමවරට ‘හෙමමාලි’ යන නාමය භාවිතව තිබේ (xv:167). නැවතත් එහි ම දහහත්වන පරිච්ඡේදයේ බුදුන් වහන්සේගේ පඤ්ච මහා අධිෂ්ඨාන විස්තර කරන තැන පස්වන අධිෂ්ඨානය සම්බන්ධයෙන් ‘හෙමමාලික චෙතිය’ නිරූපණය වී ඇත (xvii:51). වංසත්ථප්පකාසිනිය ද ඒ සම්බන්ධයෙන්, ‘…මමාමලාති, මයහං අමලා දොණමතතා ධාතුයො හෙමමාලික චෙතියෙ පතිටඨහනතියො බුදධවෙසධරා හුත්‍වා නහමුගගන්‍තවා නහසි ඨිතා පාටිහාරියං කරිත්‍වාන ධාතුගබභමහි සුපඤඤතතාසනෙ පතිටඨන්‍තූ ති තෙන කතමිදං පඤචමධිටඨානන්‍ති සමබන්‍ධො කාතබෙබා…..’ යන විග්‍රහය සපයා ඇත (ව. කා. 272). ‘හේම’ රන් සඳහා පර්යායව යෙදෙන්නකි. එබැවින් ‘රන්මාලාවෙන් යුත් යන අදහස එහි ගැබ්ව පවතී. මහාථූප ධාතුගර්භය බුද්ධචරිත, ජාතක කතා ආදිය නිරූපිත ඝන රනින් කරවන ලද ප්‍රතිමා සමූහයන්ගෙන් යුක්ත වී යැ යි මහාවංසය ද, වංසත්ථප්පකාසිනිය ද සඳහන් කරයි. එබැවින් රනින් විභූෂිත ධාතුගර්භයකින් යුතු ස්තූපයකට ‘හේමමාලි’ යන ආමන්ත්‍රණය බෙහෙවින් යෝග්‍ය ය.

දළදා වැඩමවීම විස්තර කරන පූජාවලිය හේමමාලි කුමරියගේ නාමය ‘රන්මාලි’ ලෙස සිංහලට පරිවර්තනය කර ඇති බව ද මේ සමග සිහිපත් කළ යුතු ය.

‘..කිත්සිරිමෙවන් රජහු රජය ලත් නවවන්නෙහි දඹදිව කලිඟු රට දන්තපුරයෙහි ගුහසීව නම් රජහු දූ රන්මාලි නම් කුමරිය හා…’(777) යනු පූජාවලි පාඨය යි.මේ අනුව හෙමමාලි චේතිය යන්නට පර්යාය යෙදුමක් ලෙස ‘රන්මාලි චෛත්‍යය’ යැ යි භාවිත කිරීමට යමෙකු යෝජනා කළහොත් එහි වරදක් නොපෙනෙයි.

6. රත්න චෛත්‍ය, රත්න දාගොබ

ක්‍රි. ව. දොළොස්වන සියවසට පමණ අයත් නිශ්ශංඛමල්ලගේ රුවන්වැලි සෑ පුවරු ලිපිය අවසානයේ මහාථූපයට පර්යාය නාමයක් වශයෙන් රත්න චෛත්‍ය යන යෙදුම අන්තර්ගතව ඇත. ‘ශ්‍රී ධාම්නා රත්න චෛත්‍යෙ පචිතිමවිකලෛය්‍යෙන’ යනු අභිලේඛන පාඨය යි (Paranavitana 1994:77, 78). රුවන්වැලි හා රුවන්මැලි යන නාමවල සංක්ෂිප්තකරණයක් රත්න යන්නෙහි ඇතුළත් වන්නේ යැ යි යමෙකුට හැඟී යාමට පුලුවනි. රත්න යනු රුවන් ය. වර්තමානයේ ඉන් මාණික්‍යමය පාෂාණ අදහස් කෙරෙන නමුදු අතීත භාවිතය ඊට වඩා පුළුල් අර්ථයකින් යුතු වූ බවට සාධක පවතී. රුවන් වර්ග සතක් පිළිබඳ සාහිත්‍යයේ නොයෙක් තැන්හි කියැවේ. ඒවා සත්රුවන් නම් වී. සත්රුවන් නම්, සුවණණං (රන්), රජතං (රිදී), මුතතා (මුතු), මණි (මැණික්), වෙළුරියානි (වෛදූර්ය), වජිරං (දියමන්ති), පවාළං (පබලු) යන මේවා ය (බලන්න, අ. දී. 68). මහාවංසය, වංසත්ථප්පකාසිනිය, ථූපවංසය, ධර්මප්‍රදීපිකාව ආදී මූලාශ්‍රයවල මහාථූප ධාතුගර්භය රතනමය වස්තූන්ගෙන් පිරී ඇති ආකාරය විස්තරාත්මකව නිරූපණය කර තිබේ. එබැවින් එකී අන්තර්ගතයේ ස්වරූපය මත රත්න චෛත්‍ය යන නාමකරණය සිදුව ඇති බවට සැක නැත. ක්‍රි. ව. 18/19 සියවස්වල පමණ රචනා වන්නට ඇතැ යි සිතිය හැකි රත්තනවල්ලිගේ කවි අතරින් ඇතැමෙක මහාථූපය හඳුන්වා ඇත්තේ ‘රත්න දාගොබ’ යනුවෙනි. එම සන්දර්භය තුළ ඊට හේතු වී ඇත්තේ රුවන් තැන්පතුව පිළිබඳ අදහස නොව රත්නවල්ලිය පිළිබඳ ස්මරණය බව පෙනී යා යුතු ය. අපගේ අදහස නම් මුල්කාලීන භාවිතයක ප්‍රභවය පසුකාලීනව වෙනස්ව ගොස් විකල්ප ප්‍රවාද ගොඩනැගීම මගින් රත්නවල්ලි කථාව මහාථූප නාමකරණයට ආදේශ වී ඇති බව.

7. රතනවාලුක/ රතනවාලික

යටත්පිරිසෙයින් ක්‍රි. ව. 7-9 සියවස් අතර දී රචනා කෙරෙන්නට ඇතැ යි සැලකෙන සහස්සවත්ථුප්පකරණයේ අවස්ථා දෙකක දී පමණ මේ නාමයෙන් මහාථූපය අනන්‍යව ඇත. එහි අසූහයවන කථාව සංඝ අමාත්‍ය වස්තුවයි. මේ කථාවේ එක් තැනෙක, ‘…තදා සා කුමාරිකා දකඛිණ විහාරෙ චෙතියඤච මහාවිහාරෙ රතනවාලික චෙතියඤච ඔලොකෙත්‍වා..’යනු දක්නා ලැබේ (ස. ව. 176). හතළිස්හයවන කථාව දුටුගැමුණු රජුගේ කථාව යි. මහාථූපය නොනිමි කල්හි රජු මරණ මඤචකයට වැටුණු බව කීමේ දී, ‘…අපරභාගෙ රතනවාලුක මහාථූපෙ අනිටඨිතෙ යෙව රාජා මරණමඤෙච නිපජජි…’ යන වැකිය  ඇතුළත් කොට ඇත (එම 107). මේ දෙතැන්හි ම අදහස් කොට ඇත්තේ මහාවිහාරයේ ප්‍රධාන ස්තූපය වූ මහාථූපය ම බව පෙනී යා යුතු ය. පොළොන්නරු යුගයේ දී උපතිස්ස නම් හිමිනමක විසින් රචනා කරන ලදැ යි සැලකෙන පාලි මහාබෝධිවංසයෙහි, ‘…රතනවාලුක චෙතියො නාම අසදිසො මහාථූපො භවිසසතී ති වත්‍වා…..’යනුවෙන් මහාථූපය විශේෂ කරනු පිණිස ‘රතනවාලුක චෙති’ යන යෙදුම භාවිත කර තිබෙන බව මේ සමග සිහිපත් කිරීම වටියි (බලන්න, ම. බො. ව. 83). පළමුවන පරාක්‍රමබාහුගේ අනුරාධපුර ප්‍රතිසංස්කරණවලට අදාළව ද ‘රතනවාලුක’ යන්නෙන් මහාථූපය අනන්‍ය කර ඇති ආකාරය මහාවංසයෙන් දැක ගත හැකි ය (lxxvi:101). ‘වාලුක’ යනු වැලි අර්ථවත් පාලි වචනයක් බැවින් රතනවාලුක යන්නෙන් ‘රුවන්වැලි’ යන නාමකරණය අවධාරණය වෙයි. එහෙත් වැලි අර්ථවත් ‘වාලුක’ ශබ්දය ‘රතන’ සමග සම්බන්ධ කරන ලද්දේ කුමන පදනමක් මත දැ යි අපැහැදිලි ය. එය ‘මාලි’ හෝ ‘මාලික’ යන්නෙහි විකෘතියක් වීමට වැඩි සම්භාවිතාවක් පවතී. එසේ වී නම් ‘රතනවාලුක’ යන්න ‘රතනමාලික’ යන්නෙහි දූෂ්‍ය රූපයක් සේ සැලකීම අසාධාරණ නොවේ.

8. රුවන්වැලි

නිශ්ශංඛමල්ලගේ රුවන්වැලි පුවරු ලිපියෙහි රුවන්වැලි දාගැබ් වහන්සේ, රුවන්වැලි මළුවට වැනි යෙදුම් දක්නා ලැබේ. ‘…පුලස්තිපුරයෙහි වැඩැවසන සෙයෙක් රුවන්වැලි දාගබ් වහන්සෙ දා වන්‍දනා පිණිසැ…දාගබ් වහන්සේ පෙනෙන මානයෙහිදිමැ වාහනයෙන් බැසැ ශ්‍රී පාදයෙන් රුවන්වැලි මළුවට වැඩැ මළුවෙහි වැලි තවරන්නා සේ අනන්ත මුතු අතුටැ…’යනු අභිලේඛන පාඨය යි (See, Paranavitana 1994:77). ‘රතනවාලුක’ යන පාලි වචනයෙහි සිංහල රූපය ‘රුවන්වැලි’ ලෙස පෙනී සිටියි. ‘රතනවාලුක චෙතියො’ යනු විග්‍රහ කරන මහාබොධිවංශ ග්‍රන්ථිපදය ‘රුවන්වැලි මහ සෑ නම්’ යන අර්ථ ඊට සපයා තිබේ (152). එබැවින් මෙම නාමකරණය ද පසුකාලීන භාවිතයත් සමග ඇති වූ විකෘතියක් ලෙස සැලකුව මනා ය. ’රුවන්වැලි’ යන වචනය  ‘රන් පැහැති වැලි’ අර්ථයෙන් භාවිත අවස්ථාවක් බුද්‍ධ රාජාවලියේ දැක්වේ. ඒ අනුව,

‘…සොමනෙත්‍ර තෙරුන්වහන්සේ දිවැසින් එබව දැක මහපොළොව ගිලී මහමෙර පල්ලේ ගිලී තුබූ රුවන්වැලි උකහාගෙන අවුත් දියකාවෙකු මෙන් උතුරු දිගින් පොළොවට කිමිද එලි බැස පූර්ණ චන්ද්‍රයා මෙන් බෝමළුවට වැඩ රුවන්වැලි අතුරා සාධුකාර පැවැත්වූහ…..(43). එහෙත් මෙම සන්දර්භය මහාබෝධි ප්‍රතිෂ්ඨාපනය සහ සම්බන්ධ බැවින් මහාථූප නාමයට අදාළ වූවක් නොවේ. සද්ධර්මාලංකාරය, තෙරුවන්මාලය හා අනුරාධපුර වටවන්දනා මාලය වැනි මූලාශ්‍රයේ ද රුවන්වැලි නාමය සඳහන්ව ඇත. සිංහල මාලකවි අතරට අයත් වන්දනා මාලය ආර්. එම්. මල්හාමි නමැත්තෙකුගේ රචනයෙකි. එහි කවි දහසයක පමණ රුවන්වැලි යන නාමය හුවා දක්වා තිබේ. ඒ අතරින් කිහිපයක් පහත පරිදි ය.

සතට වඳින්නට බැඳිය රුවන්වැලි (60 කව), සිත් සතොසින් නමදිමුව රුවන්වැලි (61 කව), නමදු දිනෙන් දින මෙවන් රුවන්වැලි (62 කව), මුදවා දුක් සැම වඳිමු රුවන්වැලි (63 කව), නිමල උතුම් වඳිනෙමුව රුවන්වැලි (64 කව), බැතින නමා හිස වඳිමු රුවන්වැලි (65 කව), තැබුයුත් එඋතුම් වඳිමු රුවන්වැලි (66 කව), උත්තම දාගැබ වඳිමු රුවන්වැලි (67 කව), කර ගවුරවයෙන් වඳිමු රුවන්වැලි (68 කව), සාදු සාදු නමදිමුව රුවන්වැලි (69 කව), අනගි වු දාගැබ වඳිමු රුවන්වැලි (70 කව), දුකට පිහිටවෙන වඳිමු රුවන්වැලි (71 කව), පක්සපාතයෙන් වඳිමු රුවන්වැලි (72 කව), වැතිර වඳින්නෙමු දාතු රුවන්වැලි (73 කව), සුන්කර පස්පව් වඳිමු රුවන්වැලි (74 කව), තුන්ලොවටම ගුරු වඳිමු රුවන්වැලි (75 කව), හිසා නමා වඳිනෙමුව රුවන්වැලි (76 කව), සමාවෙවා මට දාතු රුවන්වැලි (77 කව).

9. රුවන්මැලි

මහාථූපය පර්යාය නාමයක් ලෙස ව්‍යවහාර කරනු ලබන ‘රුවන්මැලි’ යන්න ‘රතනමාලික’ යන පාලි යෙදුමේ සිංහල රූපය යි. එහි අර්ථනිෂ්පත්තිය පැහැදිලිව දැක්වෙනුයේ පොළොන්නරු යුගයේ දී රචනා කරන ලද ධර්මප්‍රදීපිකාවෙහි ය. මහාබෝධිවංසයට ලියන ලද තුන්වන පරිකථාව ලෙස සැලකෙන ධර්මප්‍රදීපිකාවෙහි මහාවිහාර පටිග්ගහණ කථා යටතේ රතනමාලික චේතිය අසදිස වන ආකාරය විස්තර කරනුයේ පහත පරිදි ය.

‘…මෙසේ පන්සාලිස් හවුරුදු සිටැ අර්ථක්‍රියා කොට සතප්නට වැඩහොත් බුදුන් බඳු ධාතු ශරීරයෙන් පවිත්‍ර වන බැවින් එදාගැබ් අසදෘශ විය. ධාතුගර්භය රත්නමාලා ලංකෘත වන බැවින් රුවන්මැලි නම් වී…’(407). සිංහල බෝධිවංසයේ ද අවස්ථා කිහිපයක දී ම රුවන්මැලි යන ව්‍යවහාරය භාවිත කර ඇති අයුරු දක්නා ලැබේ- එහි නගරප්‍රවේශ කථාවෙහි, ‘…මේ රුවන්මැලි මහසෑය පිහිටියමනා තැන ද…’ යන පාඨය ද, ධාතු අන්තර්ධානයට අදාළව දැක්වෙන, ‘…එකල්හි මේ ලක්දිව ධාතූහු රැස්ව රුවන්මැලි දාගබට වඩනා සේක…’ යන පාඨය ද ඊට නිදසුන් වෙයි (සි.බෝ. ව.171, 179). පූජාවලිය ද ‘රුවන්මැලි’ යන භාවිතයට පෙළඹුණු ආකාරයක් නිරීක්ෂණය කිරීමට පුලුවනි (බලන්න, පූ. ව. 712, 766).

10. රත්නමාලි

සිංහල ථූපවංසය, සිංහල බෝධි වංසය, සද්ධර්මාලංකාරය යන මූලාශ්‍රයවල මහාථූපය උදෙසා රත්නමාලි යැ යි ව්‍යවහාරිත ය- මෙය පැහැදිලිව ම රුවන්මැලි යන්නෙහි තවත් ස්වරූපයකි. සිංහල ථූපවංසය දඹදෙණි යුගය අවසන් වීමට ආසන්න පෙර කාලයක ලියවෙන්නට ඇති බව කියැවේ. එහි කතුවරයා සකලවිද්‍යා චක්‍රවර්ති පරාක්‍රම පණ්ඩිත නම් අයෙකි. මහාථූපය පිණිස රත්නමාලි යන නාමය භාවිත කරමින් ඔහු පවසා ඇත්තේ, ‘…ඒ බුදුරජාණන් වහන්සේගේ තිඹක් පමණ ධාතූන් වහන්සේ නිධාන කළ නොයෙක් රත්නයන්ගෙන් උජ්ජ්වලිත වූ රත්නමාලි නම් චෛත්‍යය වර්ණනා කරනා බව….’ යි (සි. ථූ. ව. 01). මේ ලේඛකයා ධාතුගර්භයේ වී යැ යි කියන මැණික් සමූහ ස්තූප නාමකරණයට අදාළ කරගත් සේ ය. ක්‍රි. ව. 18වන සියවසට පමණ අයත් විය හැකි දඹුලු විහාර සිතුවම් අතර මහාථූප ධාතුගර්භය ද නිරූපිත ය. එහි ධාතුප්‍රාතිහාර්යය දැක්වෙන සිතුවමට ඉහළින්, ‘බුදුන්ගේ අදිෂඨානයෙන් ධාතූන් වහන්සේ රත්නමාලි චයිත්තයෙහි බුද්‍ධවිලාසයෙන් පන්දහසක් අවුරුදු ලෝවැඩ පිනිස සැතපුනු වගයි’ යන පාඨය සටහන් කොට තිබේ (චුටිවොංග්ස්, ප්‍රේමතිලක සහ සිල්වා 1990:100, pl.13). සද්ධර්මරත්නාකරයට අනුව, ‘…පන්සියයක් රහත්ගණයා පිරිවරා ධ්‍යානයෙන් මොහොතක් කල් වැඩහුන් මහපුළිල මලුයෙහි දෙවනපෑතිස් නරේන්ද්‍රයාණන් පළමු අකුරු කොටා සිටු වූ ටැඹෙහි තමන්ගේ නම දැක දුටුගැමුණු මහරජතෙමේ රත්නමාලී චෛත්‍යය ඒ ස්ථානයෙහි කරවූයේ ය..’ (323).  රුවන් හා රත්න සමානාර්ථවත් පද බැවින් ඒවා මුල්කොටගත් නාමකරණවල අර්ථය ද සාම්‍ය වෙයි- සද්ධර්මරත්නාකරයෙහි ද, ‘…දුටුගැමුණු මහරජතෙම රත්නමාලි චෛත්‍යය ඒ ස්ථානයෙහි කරවූයේ ය..’(323), ‘…රත්නමාලි චෛත්‍යය අද දක්වා සකල ලෝකවාසී සත්ත්වයන්ට උභයලෝකාර්ථසිද්ධි සම්පාදනය කරන්නේය…’ (325) වැනි යෙදුම් දක්නා ලැබේ.

11. රතනමාලික

මහාථූපය හඳුන්වනු පිණිස රතනමාලික යැ යි යෙදී ඇත්තේ රසවාහිනියේ ය. එය රත්නමාලි යන්නෙහි වෙනත් රූපයක් බව පෙනේ.

12. මණිමාලි

‘මණිමාලි’ යන්න මහාථූපයට පර්යායව භාවිතව ඇති ඉතා දුලබ ව්‍යවහාරයකි. මෙය දක්නා ලැබෙනුයේ සද්ධර්මරත්නාකරයෙහි දෙවනපෑතිස් විසින් මහාථූපකරණය පිළිබඳ ලියවා තැබූ රන්පත දුටුගැමුණුගේ අවධානයට ලක්වීම විස්තර කෙරෙන තන්හි ය. ‘…රන් කරඬුයෙක රන්පතෙක ලියා තුබූ අස්නෙක, මෙයින් මතු එක්සිය සතළිස් අවුරුද්දක් ගිය තැන දුටුගැමුණු නම් රජෙක් මණිමාලි නම් චෛත්‍යයක් කරවා..’ යනු සද්ධර්මරත්නාකර පාඨය යි (ස. ර. ක. 325). ‘රත්නමාලි’, ‘රුවන්මැලි’ යන නාම සහ ‘මණිමාලි’ අතර යම් සමානතාවක් ඇතැ යි යමෙකුට හැඟී යා හැකි ය. එහෙත් එහි ගැබ ඇත්තේ සාම්‍යතාවකට වඩා සියුම් විෂමතාවකි. ‘රතන’ හෝ ‘රුවන්’ යන්නෙන් සත්රුවන් හෝ ඉන් ඕනෑම වර්ගයක් අදහස් වීමට හැකියාව ඇති බැවින් එහි අනන්‍යතාව අවිනිශ්චිත ය. එහෙත් ‘මණි’ යන යෙදුමෙන් පැහැදිලිව ම මාණික්‍ය නැතහොත් මැණික් අර්ථවත් කරනු ලැබේ. එබැවින් එය නිශ්චිත ප්‍රකාශනයකි. මේ යෙදුම නිර්මාණය කළ ලේඛකයා රතන යනු මැණික් ය යන අදහසෙහි පිහිටියේ යැ යි අනුමාන කිරිමට පුලුවනි. එය තවදුරටත් හේමමාලි හා ස්වර්ණමාලි යන නාමවලට මුල් වූ සන්දර්භයට ප්‍රතිවිරුද්ධ හැඟීමක් ජනනය කරවයි.

ස්තූපයක් ‘මණි’ යනුවෙන් අනන්‍යකරණය කළ වෙනත් අවස්ථාවක් විනයට්ඨකථාවේ දක්නා ලැබේ- ඒ සක්දෙව් විසින් දකුණු අකුධාතුව සුමන සාමණේරයන්ට ලබා දීමට අදාළව ය.

’…සාධු භනෙත’ති ඛො සකෙකා දෙවානං ඉන්දො යොජනපපමානං මණිථූපං උගඝාඨෙත්‍වා දකඛිණකඛක ධාතුං නීහාරිත්‍වා සුමනසස අදාසි….(S.P. :84).

13. රන්වැලි

මෙය හේමමාලි, ස්වර්ණමාලි, සොණණමාලි හා රන්මැලි යන නාමවල විකෘතිකරණයකි- පාලියෙහි ‘මාල’ ශබ්දය ස්ත්‍රී ලිංගාර්ථවත් එකකි. එයින් යුක්ත බව කියනු පිණිස ඊට ‘ඉ’ ප්‍රත්‍යය එක් කරනු ලැබේ. එබැවින් රන්මාලාවලින් යුතු බව කීමට යෙදිය යුත්තේ ‘රන්මැලි’ යන්නයි. ‘මාල’ ශබ්දය වෙනුවට වාලුකා ශබ්දයකින් නිපන් ‘වැලි’ යන සාවද්‍ය වදන එක්කර ගැනීම නිසා මෙහි අර්ථය දූෂණය වී තිබේ. අභිනව අනුරාධපුර වන්දනා මාලයෙහි රන්වැලි යන භාවිතය දැක ගැනීමට පුලුවනි.

උතුම් ගුණෙන් රන්වැලි සෑ බැන් දා

උතුම් විලස අපි වඳිමු ගොසින් දා (අ. අ.ව. මා. :14 කව).

14. රන්මැලි

කමත් කවි අතර අසන්නට ලැබෙන, ‘රන්මැලි මහ වෙහෙර උසට ගෙනත් පුරව මේ කමතට’ ආදී තැන්වල පැණෙන රන්මැලි යන නාමය හේමමාලි යන්නෙහි වෙනත් රූපයකි. මාලි යන්න මලි, මැලි යනුවෙන් හැඩගස්වා ගැනීම ජන  ව්‍යවහාරයේ ඵලයක් වෙයි. රන්මලි, රුවන්මලි ආදියෙහි මෙනි.

15 රත්නවල්ලි

බ්‍රිතාන්‍ය කෞතුකාගාරයේ තැන්පත් කර ඇති රත්නවල්ලි කවි ඇතුළත් පුස්කොළ පොත් අතුරින් අංක 766 දරන පුස්කොළ පොතෙහි කවි දෙස අවධානය යොමු කිරීමට පුලුවනි. එහි දී රන්තෙළඹුවේ දේවතාවිය වූ රත්නවල්ලිය සිය විමනෙන් බැස යනු පිණිස ඉදිරිපත් කළ කොන්දේසියත්, මහාථූපයේ නාමකරණයත් කියැවෙන ආකාරය පහත පරිදි ය.

09) අගේ වඩන රන් තෙළඹුව නසති    නු   ඹා

දඟේ වැටෙයි මහ රජ නොකරන් අසු    බා

ගඟේ වතුර යන මෙන් ලෙ බොමින්  සු බා

මගේ නමට බැඳපන් රත්න  දාගැ        බා

10) සත්ත වචන පවසන් නිරිඳු නොලසි   නේ

ගත්ත තුන් සරණ මුනිඳුගෙ අදහ ගෙ   නේ

නිත්ත පන් දහස පවතින ගුණ වරු     නේ

රත්නවල්ලි දාගොබ නම උපත උ      නේ (එම 2001:20)

අංක 335 දරන පුස්කොළ පොතෙහි කවිවලට වඩා මෙහි දක්නා ලැබෙන වෙනසක්  නම් ස්තූපයේ නාමය පූර්ණ වශයෙන් දැක්වීම යි. ‘රත්නවල්ලි’ යනුවෙනි. වර්තමානයේ ඇතැමුන් විසින් මහාථූපය හැඳින්වීම පිණිස භාවිත කරන ‘රුවන්වැලි’ යන්නෙහි ඡායාවක් ඉන් පිළිබිඹු කෙරේ. මහාවංසයේ ඇතැම් තැනෙක මහාථූපය හඳුන්වනු පිණිස රත්නාවලි යන නාමය භාවිතව ඇති බව මීට ඉහත සාකච්ඡා කරන ලදි. ඇතැම් විට එකී නාමය පසුකාලීන ව්‍යවහාර ඔස්සේ රත්නවල්ලි යනුවෙන් හැඩගැසෙන්නට ඇත. ඒ අනුව නව උත්පත්ති කථාවක් නිර්මාණය කර ගනු පිණිස සමකාලීන සමාජයට අවස්ථාවක් සැලසී තිබිණැ යි සිතීමට ඉඩ තිබේ. අංක 877 දරන පුස්කොළ පොතේ කවි ද මීට සමාන ය. යටත් පිරිසෙයින් ක්‍රි. ව. 18වන සියවසේ දී පමණවත් රචනා කරන්නට ඇතැ යි සිතිය හැකි වන්නිරාජාවලියේ කියැවෙන, ‘නාගලොව තිබූ ධාතු ගෙන්නවා රත්නවල්ලි දාගැබ කරවා’ යන පාඨය මේ සමග සිහිපත් වෙයි (බලන්න, ව. රා. 48). එහෙත් එහි ම ‘රුවන්වැලි සෑය’ යන ව්‍යවහාරය ද දක්නා ලැබේ. රත්නවල්ලි හෙවත් නවරත්නවල්ලි ඇදහීම රොඩීන් අතර පවත්නා ආගමික විශ්වාසයකි. එය ඉන්දියාවේ කේරළ දේශයේ කුරුම්බ නැතහොත් ශ්‍රී කුරුම්බ ඇදහීම සහ සමාන යැ යි ද, රොඩී කාන්තාවන් තැටි කරකවන අතරතුර මේ කවි ගායනා කළහ යි ද කියැවේ (බණ්ඩා සහ විජේපාල 2014:27).

16 සොණණමාලි  බුද්ධ ඇදහිල්ල (18)

‘සොණණමාලි’ යන නාමය මහාවංසයේ මුල්වරට දක්නට ලැබෙනුයේ මිහිඳු හිමිගේ අනාගත වාක්‍යය දුටුගැමුණු විසින් සිහිපත් කරන ලද අවස්ථාවට අදාළව ය. එය පහත උපුටනු ලැබේ.

මහාපුඤෙඤා මහාථූපං සොණණමාලිං මනොරමං

වීසංහත්‍ථසතං උචචං කාරෙසසති අනාගතෙ (ම. ව. 27:03)

මෙහි ‘සොණණ’ යනු ‘සුවණණ’ හෙවත් ‘ස්වර්ණ’ හෙවත් ‘රන්’ ය. එවිට ‘සොණණමාලි’ යන යෙදුම ‘හේමමාලි’ හා ‘රන්මැලි’ යන නාමවලට සාම්‍ය වෙයි. මහාථූපය රුවන්මැලි යනුවෙන් හැඳින්වෙනුයේ ධාතුගර්භය රත්නමාලාලංකෘත බැවිනැ යි යන ධර්මප්‍රදීපිකා විග්‍රහය මෙහි දී සිහිපත් වෙයි. ඒ අර්ථවිග්‍රහය ‘සොණ්ණමාලි’ යන්නට ආදේශ කළ විට මහාථූපය රන්මැලි යනුවෙන් හැඳින්වෙනුයේ ධාතුගර්භය රන්මාලාවලින් ලංකෘත බැවිනැ යි යෝජනා කිරීමට පුලුවනි. මහාවංසයේ මහාථූප ධාතුගර්භය රචනයට අදාළ දීර්ඝ විස්තර පරික්ෂා කර බලන්නෙකුට එහි නිරූපිත ප්‍රතිමා සංචිත ඝන රනින් කරවන ලදැ යි යන තොරතුරු සමග ගැළපීමෙන් මේ නාමකරණයේ ඖචිත්‍යය වටහාගැනීම අපහසු නොවේ.

පාලි ථූපවංසයේ ද ඉහත අවස්ථාවට ම අදාළව සොණණමාලි යන නාමය භාවිත කර තිබීම විශෙෂත්වයකි. ‘…එවමාහ නතතා තෙ මහාරාජ දුටඨගාමණී අභයො වීසං හත්‍ථසතිකං සොණණමාලිං ථූපං කාරෙසසති…’(142) යනු ථූපවංස පාඨය යි.

17 රතනාවලි

මහාපරාක්‍රමබාහුගේ අවධියේ සිට යටත්පිරිසෙයින් දඹදෙණියේ සිව්වන විජයබාහුගේ කාලය අවසන් වන තෙක් මහාථූපය හැඳින්වීම පිණිස මහාවංසයේ භාවිතව ඇත්තේ ‘රතනවාලුක’ හා ‘රතනාවලි’ ආදී විශේෂණ ය. දෙවන පරාක්‍රමබාහු විසින් මහාථූපයේ පිළිසකර ඇරඹීම ද, එම කටයුතු සිව්වන විජයබාහු විසින් අවසන් කිරීම ද සඳහන් කරන තැන්වල ‘රතනාවලි’ යන විශේෂණය භාවිත කර ඇත.

විදධසතං පරසතතූහි රතනාවලි චෙතියං

බන්‍ධාපෙත්‍වාන සොවණණ ථූපෙනාලංකරොහි තං (ම. ව. lxxxv:66)

අථ සො පිතුරාජෙන රතනාවලි චෙතියෙ

ආරදධං නවකමමනතං කත්‍වා අපරිනිටඨිතං (එම lxxxvi :83)

‘ආවලි’ යනු වැල යි. එහෙයින් ‘රතනාවලි’ යනු රුවන්වැල විය යුතු. කෞටිල්‍ය විරචිත අර්ථ ශාස්ත්‍රයේ විසිනවවන ප්‍රකරණය භාණ්ඩාගාරයේ තැබීමට සුදුසු රුවන් පිළිබඳ පරීක්ෂණ විස්තර කිරීමට වෙන් වී ඇත. එහි කියැවෙන පරිදි රන් හා මැණික්වලින් ගොතන ලද මුතුවැල ‘රත්නාවලි’ නම් වෙයි. ‘…හෙමමණිචිත්‍රා රත්නාවලී…..’(කෞ. අ. ශා.xxix:23). ඒ අර්ථයෙන් සලකන විට ‘රතන’ යනු රන්, මැණික් හා මුතු සංකලනයකි.

18. අසදිස

මිහිඳු මාහිමියාණන් වහන්සේ දෙවනපෑතිස් රජුට මහාථූපස්ථානය පිළිබඳ සඳහන් කරමින්, මේ ස්ථානයෙහි අනාගතයේ භාග්‍යවත් බුදුන්ගේ අසදිස මහාථූපය පිහිටන්නේ යැ යි වදාළ බව විනයට්ඨකථාවේ කියැවේ (S.P. :101). වෙනත් කිසිදු ස්තූපයක් සමග සැසඳිය නොහැකි කරුණු සමූහයකින් යුතු වන බැවින් මහාථූපය ‘අසදිස’ යන නාමයෙන් විශේෂ කරන ලදි. ඊට මුල් වූයේ භෞතික විශාලත්වයටත් වඩා ධාතුගර්භයේ විභූතිමත්භාවය යැ යි යෝජනා කළ හැකි ය. මහාවංසයේ පරිච්ඡේදයක් පුරා විස්තර කෙරෙන ඒ විභූතිය පාඨකයාට ඒත්තු ගැන්වීම පිණිස වංසත්ථප්පකාසිනී කතුවරයා ද මහත් ප්‍රයත්නයක් දරා තිබෙනු දක්නා ලැබේ. උදාහරණ කථා ගණනාවක් ඉදිරිපත් කිරීමෙන් පසු ඔහු මෙසේ කියයි-

‘..ඉක්බිති ධාතුගර්භ රචනය අසා, ‘තැන්පත් කරන ලද පූජා උපකරණ සම්භාරය සඳහා මෙම ධාතුගර්භය සෑහේ දෝ’ යි යනුවෙන් උපන් විමති ඇති මිථ්‍යාදෘෂ්ටික වූ, අඥාන වූ පෘථග්ජනයන්ගේ විමති නිරාකරණය පිණිස හේතු යුක්ති දක්වන්නාහු, ‘සබබං රාජිද්ධියා එතං’ යන ආදි ගාථාව කීහු. එහි තැන්පත් කරන ලද සියලු පූජා භාණ්ඩ සම්භාරය රජුගේ රාජර්ද්ධිය ද, දෙවියන්ගේ දේවර්ද්ධිය ද, ආර්යයන්ගේ ආර්යර්ධිය ද හේතු කොට ගෙන එකිනෙකට අවහිර නොවන සේ ධාතුගර්භය තුළ පිහිටියේ යැ යි අර්ථ යෝජනා කටයුතු යි…’ (439).

පොළොන්නරු යුගයේ දී රචිත ධර්මප්‍රදීපිකාවෙහි මහාවිහාර පටිග්ගහණ කථා යටතේ රතනමාලික චේතිය අසදිස වනුයේ කෙසේ දැ යි විග්‍රහ කර ඇත. එහි කියා ඇත්තේ, පන්සාලිස් හවුරුදු සිටැ අර්ථ ක්‍රියා කොට සතප්නට වැඩහොත් බුදුන් බඳු ධාතු ශරීරයෙන් පවිත්‍ර වන බැවින් එදාගැබ් අසදෘශ වූ බවයි (ධ. ප්‍ර. 407). බුදුන්ගේ පඤච අධිෂ්ඨාන අතුරින් පස්වැන්න මහාථූපයේ ධාතු නිධානය සමග සම්බන්ධ කර ඇති බව ද මේ සමග සිහි කළ යුත්තකි- මහාබෝධිවංසයේ දී, ‘…රතනවාලුකචෙතියො නාම අසදිසො මහාථූපො භවිසසතී ති වත්‍වා..’ යන තැන අසදිස මහාථූප යන්න භාවිත කර ඇත්තේ රතනවාලුක චෙතිය විග්‍රහ කරනු පිණිස ය (ම. බො. ව. 83). ක්‍රි. ව. 18 වන සියවසේ දී වැලිවිට සරණංකර හිමියන්ගේ ශිෂ්‍යපුත්‍රයකු වූ ගිනිගත්පිටියේ හෙරණතැන විසින් සම්පාදිත ‘එළු සොලෝ ශතකය’ හෙවත් තෙරුවන් මාලයෙහි ද මහාථූපය හඳුන්වනු පිණිස අසදිස් දා ගැප් යන නාමය උපයෝග කොට ගෙන තිබේ. ඒ පහත පරිදි ය.

කෙළකගණ රිදී හස්නේ සුගත් දා වැඩූ කල්

යමහල මුනිහොත් සේ හොත්තෙ නම් ලෝ තුමන් රූ

මැවෙමිනි මුනිඳාණන්ගේ ඉටන් වූ ලෙසින් ඊ

නමදිමි අසදිස් දා ගැප් මෙසේ දා නිදන් වූ (තෙ. මා. 87කව).

19 මංගල/ මහාමංගල මහාචෙති රසවාහිනී ක්‍රි. පූ. 02

මහාථූපය හැඳින්වීම පිණිස ‘මංගල මහාචෙති’ යනුවෙන් භාවිතව ඇති එක් මූලාශ්‍රයක් නම් රසවාහිනියයි- මෙය ද සාමාන්‍ය ජනයා අතර ප්‍රකට නාමයක් නොවේ. ‘මංගල’ යන්න මඟුල් හෙවත් ‘ශුභ’ හෙවත් ‘යහපත්’ අර්ථයෙහි ලා සැලකෙන්නකි. සේරුවිල ස්තූප කථාව අන්තර්ගත ධාතුවංසයෙහි ‘සේරු නම් විල් සමීපයෙහි ඉතා සිත්කලු වූ බුබ්බුලාකාර කෛලාසකූට ප්‍රතිභාග අතිධවල වූ දාගබක් පිහිටන්නේ ය’ යි බුදුන් වහන්සේ වදාළ බව සඳහන් වන අතර, මේ දාගැබ ධාතුවංසයේ දී නිතරම හඳුන්වා ඇත්තේ ‘මඞගල මහ දාගැබ’ යනුවෙනි (ධා. ව. 70, 73). නමුත් මහාථූපය පිණිස ‘මංගල’ යන්නෙහි බහුල භාවිතයක් හඳුනාගැනීම අපහසු ය. වේදේහ නම් හිමි නමක විසින් රචිත යැ යි පිළිගැනෙන සමන්තකූටවණණනාවෙහි බුදුන් වහන්සේගේ තුන්වන ලංකාගමනයට අදාළ විස්තර අතරෙහි ද ‘මහාමංගල චෙතිය’ යන භාවිතය දක්නා ලැබේ. ශ්‍රී පාද ලාංඡනය පිහිටුවීමෙන් පසුව භාග්‍යවතුන් වහන්සේ දීඝවාපි චෛත්‍යස්ථානයට ද, එතැනින් අනුරාධපුරයට ද වැඩම කළහ. එහි දී මහාබෝධිය පිහිටුවන ස්ථානයේ වැඩ සිටීමෙන් අනතුරුව උන්වහන්සේ වැඩම කළාහු මහාථූපස්ථානයට ය. මේ අනුපිළිවෙල සමන්තපාසාදිකා ආදී අනෙකුත් මූලාශ්‍රයෙන් ද තහවුරු කෙරේ. සමන්තකූටවණණනාවෙහි දී බෝධිය පිහිටන ස්ථානය පිළිබඳ සඳහන් කිරීමෙන් අනතුරුව දක්වා ඇත්තේ මහාමංගල චෛත්‍යස්ථානය යි.

තතො’නුරාධං භගවා නභමහා – ගනත්‍වාන බෙධිටඨිතභූමියා ච

ඨානෙ මහාමංගල චෙතියසස – තථෙ’ව අකඛනනිහිතසස ඨානෙ, යනුවෙනි (ස. කූ. ව. 74:793 ගාථාව.

ස්ථාන අනුපිළිවෙල ද, රසවාහිනියෙහි පැණෙන ‘මංගල මහාචෙති’ යන පර්යාය නාමය ද එක්ව සැලකූ විට ඉන් මහාථූපය අදහස් කෙරෙන බව පිළිගැනීමට කිසිදු බාධාවක් නැත. මහාමංගල යන නමින් හඳුන්වන ලද වෙනත් ස්තූපයක් හා විහාරයක් පිළිබඳ ව ද මහාවංසයේ සඳහන්ව ඇත. කාවන්තිස්ස රජු විසින් මහාමංගල නම් ස්තූපය කරවීම ඒ අතුරින් පළමුවැන්න යි (ම. ව. xxiv:08). මෙම ස්තූපය වර්තමානයේ නීලගිරි නමින් ප්‍රකටව පවත්නා ස්තූපය යැ යි මතයක් පවතී.  ඇතැම් මහාවංස පිටපත්වල ‘මහාමඞගල චෙතියං’ යන්න වෙනුවට ‘මහානුගගල චෙතියං’ ලෙස සඳහන්ව ඇති බව බුද්ධදත්ත හිමියන් විසින් දක්වනු ලැබ තිබේ (බුද්ධදත්ත සංස්කරණයේ අදාළ ගාථාවට සපයා ඇති පාදක සටහන බලන්න).

දෙවැන්න වංකනාසිකතිස්ස රජු විසින් ගෝණ නදී තීරයෙහි මහාමංගල නම් විහාරය කරවනු ලැබීමයි (එම xxxv:113).

20. රුවන් දාගැබ්

සිව්වන මිහිඳු රාජ්‍ය සමයට අයත් විය හැකි ජේතවන අංක 01 දරණ පුවරු ලිපියෙහි ඇතුළත් විහාර හා ස්මාරක නාමාවලිය අතරෙහි ‘රුවන් දාගබ් යැළින් ..කරා)’ යන සඳහනක් ද හමු වෙයි (Ranawella 2004:248).මිරිසවැටි, ඉසුරුමුණි හා සිහගිරි විහාර නාමවලට පසුව හා දළදා කරඬුව කරවීම පිළිබඳ සඳහනට පෙර මේ සඳහන දක්නා ලැබේ. ‘රුවන්’ යනු රතන යන්නට පර්යාය යෙදුමක් බැවින් මෙයින් අදහස් වනුයේ ද රතන දාගැබ හෙවත් රුවන්මැලි දාගැබ ම බව පෙනේ. ක්‍රි. ව. 10වන සියවස පමණ වන විට එය පිළිසකර කරවිය යුතු තත්ත්වයක පැවැති බැවින් සිව්වන මිහිඳු විසින් භෞතික සංරක්ෂණ මැදිහත්වීමක් සිදු කළා විය යුතු ය. ‘නැවත කරවීම’ අදහස් කෙරෙන ‘යැළින්…කරා’ යන තාක්ෂණික යෙදුම භාවිත කර ඇත්තේ එබැවිනි. රත්නාවලි යන්නෙන් ‘රතන දාගැබ’ යන්න සංක්ෂිප්තව සකසා ගත්තාක් මෙන් රුවන්මැලි යන්නෙන් ‘රුවන් දාගැබ’ යන්න සකසා ගත් අයුරු මේ මගින් පෙන්නුම් කෙරෙයි. පොළොන්නරු යුගයේ දී ද මේ නාමය ව්‍යවහාර විය. ධර්මප්‍රදීපිකාව ඊට එක් සාක්ෂ්‍යයකි. ධාතු අන්තර්ධානය විස්තර කරන ධර්මප්‍රදීපිකාව මෙසේ කියයි. ‘..එකල්හි මෙලක්දිවැ ධාතූහු රැස්වැ රුවන් දාගබට වඩිති. රුවන් දාගබින් නාදිව රාජායතන චෛත්‍යයට වඩිති…’(411).

21. රුවැලි මහසෑ

සිව්වන හෝ පස්වන මිහිඳු රාජ්‍ය සමයට අයත් දඹේගොඩ ටැම් ලිපිය මහාවිහාරයේ හා පොළොන්නරුවෙහි පූජනීය ස්ථාන ආශ්‍රිත අය වැය පැවැත්විය යුතු ආකාරයට අදාළ ව්‍යවස්ථා ප්‍රකාශ කරන්නකි. මෙහි, මහාවිහාරයට අයත් ස්මාරක අතර ‘රුවැලි මහ සෑ’ යන යෙදුම ද දක්නා ලැබේ (ibid 2004:265). එය පැහැදිලිව ම ‘රුවන්වැලි මහසෑ’ යන්නෙන් නිපන්නකි. ඒ අනුව මෙම නාමය ද පොදුවේ ධාතුගර්භයේ වී යැ යි කියන රත්නමය තැන්පතුව අදහස් කරන බව පෙනේ.

22 රුවන් මහපා

සද්ධර්මාලංකාරයෙහි ලංකා ශාසන ප්‍රතිෂ්ඨාපන කථාවේ තෙවන ලංකාගමනයට අදාළව බුදුන් වහන්සේගේ පාපහස ලත් ස්ථාන නාමාවලිය තුළ ‘රුවන් මහපා’ නම් ස්ථානයක් ද දක්නා ලැබේ. ඒ අනුව බුදුන් වහන්සේ ‘අනුරාධපුර නුවර වැඩ…මහමෙවුනා උයන් මැද මහාබොධිස්ථානය, මුචලින්ද මාලක නම් ලද ලෝවාමහපායස්ථානය, පැනඹ මළුවය යි ව්‍යවහාර ලද රාශිමාලක නම් වූ ලහබත්ගෙය පිහිටි තැනය, උතුරු දෙස ඡන්තාඝර නම් වූ ගිනිහල් පොකුණ පිහිටි තැනය, පතන් භූමියෙහි රුවන් මහපාය පිහිටි තැනය, ථූපාරාම ස්ථානය මීන්තලෙහි මහසල සෑය පිහිටි තැනය, රුහුණු ජනපදයෙහි දිගානකය පිහිටි තැනය යන මේ නව මහා ස්ථානය පූර්ව සර්වඥවරයනුදු වැඩහුන් තැන් හෙයින් තමන්වහන්සේ ද ඒ තැන්හි ධ්‍යානයෙන් වැඩ හුන්හ…’(374). මේ විස්තරය දැක්වෙන වෙනත් මූලාශ්‍රයවල මහා ශුද්ධ ස්ථාන අතර අනිවාර්යෙන් දැකිය හැකි වූ එකක් නම් මහාථූපස්ථානය යි. ඉහත විස්තරයේ පතන් භූමියෙහි රුවන් මහපාය යනුවෙන් දක්වා ඇත්තේ මහාථූපස්ථානය යැ යි යමෙකුට හැඟී යා හැකි ය. ස්තූපයකට මහපාය යනුවෙන් භාවිත කිරීමේ යෝග්‍යතාව ගැටලු සහගත නමුත් මේ සන්දර්භයෙහි ලා වෙනත් විකල්පයක් අභිමුඛ නොවන බැවිනි. පඤ්ඤාලෝක හිමියෝ රුවන් මහපාය යන්නට දක්වා ඇති පාදක සටහනක තමන් භාවිත කළ ඛ පිටපතෙහි රුවන්වැලි මහසෑය යනුවෙන් දක්වා ඇති බව කියා තිබීම ද එවැනි අදහසකට අමතර සහායයක් සම්පාදනය කරවයි (එම:374, අංක 12 පාදක සටහන).

එහෙත් සද්ධර්මරත්නාකරයේ තෙවන ලංකාගමනට අදාළ විස්තර නිරූපණය අධ්‍යයනය කරන්නෙකුට ඉහත අනුමානය සාවද්‍ය බව පෙනී යනු ඇත. එහි රත්නමාලි චෛත්‍යස්ථානයත්, රුවන්පාය පිහිටන්නා වූ පතන්භූමිස්ථානයත් වෙන් වෙන්ව දක්වා ඇති බැවිනි (බලන්න, ස. ර. ක. 308). අභයගිරියේ පධානඝර පිළිබඳ කළ සඳහනක දී ටී. ජී. කුලතුංග අදහස් කර ඇත්තේ මේ පතන්භූමිය අභයගිරියේ රත්නප්‍රාසාදය සමීපයේ වූවක් බවයි (2014:218). කෙසේ වෙතත් මෙයින් කරුණු දෙකක් වටහා ගැනීමට පුලුවනි- පළමුවැන්න සද්ධර්මාලංකාර විස්තරයේ ස්ථාන නාමාවලියෙහි යම් ඌණතාවක් පවතින බවයි. දෙවැන්න සද්ධර්මාලංකාරයේ මහා ස්ථාන නවය අතරෙහි ලා සැලකෙන දකුණු මහසෑය පිහිටි ස්ථානය පසුකාලීනව එක්කර ගත්තක් විය හැකි බවයි. සද්ධර්මරත්නාකරයේ එන රත්නමාලි චෛත්‍යස්ථානය සද්ධර්මාලංකාරයෙන් ගිලිහී ගියේ දකුණු මහසෑය ආදේශ වීම නිසා විය හැකි ය.

23. මහා චෛත්‍යය

මෙය මහාථූප, මහාචේති, මහතුඹ ආදී යෙදුම්වලට සමාන තවත් රූපයකි. අර්ථය ප්‍රකට ය.

24. අය්‍යකං

මහාථූපයේ ධාතුගර්භ රචනය විස්තර කෙරෙන කාම්බෝජ මහාවංසයේ හා වංසත්ථප්පකාසිනී පරිච්ඡේදයෙහි එහි භව්‍යතාවට නිදසුන් කථාවක් වශයෙන් භාතිකාභය සම්බන්ධ ප්‍රවෘත්තියක් ද ඇතුළත් කර ඇත. ඒ අනුව දිනක් අධිකරණ විනිශ්චයෙහි නිරත වූ භාතිකාභය රජු හිර බැස ගිය පසු ද සෑය වැඳීම සිහි නොකළේ ය. ආහාර අනුභවයට එළඹ බත්පිඬ අතට ගත් මොහොතේ ඒ බව මතකයට නැගී, ‘මිනිසුනි මම අද ආර්යයන් වහන්සේ වැන්දෙම් දැ’ යි විමසී ය. ‘නොවැන්දේ යැ’ යි අසා, ඒ මොහොතේම දකුණු දොර හරවා සෑය වැඳීමට ගොස්, නැගෙනහිර දොරටුවෙන් සෑ මලුවට ප්‍රවේශ විය (කා. ම. ව.xxx:331). මෙහි දී සෑය හඳුන්වනු පිණිස යොදා ඇත්තේ ‘අය්‍යක’ යන පාලි වචනය යි. එය ආර්යයන් මෙන් ම මුත්තණුවන් හැඳින්වීම පිණිස ද භාවිත වන්නකි. කාම්බෝජ මහාවංසය වඩාත් පැහැදිලිව, ‘පැරණි රජවරු බුදුරදුන්ව ආර්ය යනුවෙන් හැඳින්වූහ’ යි කියයි (එම xxx :331). ඉන් පැහැදිලි වන්නක් නම් මහාසෑය බුදුරදුන් සේ සලකන ලද බව ය. තද් සටහන පහත උපුටනු ලැබේ.

ගහෙත්‍වා තං භතතපිණඩං මනුසෙස පුචඡි තාවදෙ

වන්‍දිතො අමහි අජෙජ’ව, භණෙ’හං මම අය්‍යකං?

නාථං පොරාණඛතතියා ‘අය්‍යකො’ති වදනති තෙ

26. රතන චෙති

මෙම නාමය රුවන් දාගැබ, රතන දාගැබ යන්නෙහි තවත් සමාන රූපයකි. ක්‍රි. ව. 15 වන සියවසේ දී රාමඤ්ඤ දේශයේ පාලනය ගෙන ගිය ධම්මචේතිය රජු විසින් හංසවතී නුවර අසල කල්‍යාණි සීමා භූමියේ කරවන ලද ශිලාලිපි සමූහයක් කල්‍යාණි ශිලාලිපි යනුවෙන් ප්‍රකටව පවතී. ඒවා ලංකාව හා රාමඤ්ඤ දේශය අතර ශාසනික සම්බන්ධතා හෙළි කරන මාහැඟි මූලාශ්‍රයක් ද වෙයි. එක් අවස්ථාවක ලංකාවේ ශුද්ධ ස්ථාන වන්දනය පිණිස පඬුරු ද සහිතව දූත පිරිස් පිටත් කර එවන ලදහ. ඔවුන්ගේ පූජාවට පාත්‍ර වූ ස්ථානයක් නම් රතන චේතිය යි. ‘රතන චෙතියාදි චෙතිය…පාදවලඤවර- බාවීස බොධිරුකඛපූජනත්‍ථාය ච නානාවණණනානි පඤචාසීති විතානානි ච’ යන පාඨයෙන් ඒ බව අනාවරණය වේ (බුද්ධදත්ත හිමි 2008:66).

27. රතනුජජලථූපික

පාලි ථූපවංසයෙහි මහාථූපයට පර්යාය ලෙස ‘රතනුජජලථූපික’ යන නාමය භාවිත කර ඇත. ‘උජ්ජල’ යනු ‘බැබළෙන’ නැතහොත් ‘උදුළ’ යන අර්ථයි. ‘ථූපික’ යනු ‘කොත’ අර්ථවත් වචනයකි (සිරි සුමංගල හිමි 1965:295). ඒ අනුව රතනුජ්ජලථූපික යන්නෙන් ‘රුවනින් බැබළෙන කොතක් සහිත’ බව කියැවේ. සිංහල ථූපවංසයෙහි, ‘…නොයෙක් රත්නයන්ගෙන් උජ්වලිත වූ රත්නමාලි නම් චෛත්‍යය වර්ණනා කරමි…’ යැ යි දක්වා ඇතත් ඉන් රතනුජ්ජල යන යෙදුම මැනැවින් ප්‍රකාශ වන බවක් නොපෙනේ (බලන්න, සි. ථූ. ව. 01).  ‘රතනුජ්ජලථූප’ යැ යි සඳහන් වී නම් ඉන් රුවනින් බැබළෙන ධාතුගර්භය පදනම් කොට නාමකරණය ඇති වී යැ යි සිතීමට ඉඩ තිබිණි. එහෙත් මෙහි යෙදී ඇත්තේ ‘කොත’ අර්ථවත් ‘ථූපික’ යනු යි. එබැවින් රත්නමය හෝ රත්නමය සැරසිලි සහිත කොතක් මුල් කොට ගෙන මේ නාමය ප්‍රභවය වී යැ යි යෝජනා කිරීමට පුළුවනි.

28. ථූපවර

‘ථූප’ හා ‘වර’ යන වචනද්වයෙහි එක්වීමෙන් නිපන් ‘ථූපවර’ යන නාමය දක්නට ලැබෙනුයේ ද පාලි ථූපවංසයේ ම ය. එයින් ‘උත්තම ස්තූපය’ යන අදහස විද්‍යමාන කරවනු ලැබේ.

29. රුවන්මලි

අරීසෙන් අහුබුදු විසින් ‘ඉරහඳ නැගි රට’ නමින් 1994 වර්ෂයේ දී ප්‍රසිද්ධියට පත් කරන ලද කාව්‍ය ග්‍රන්ථයේ දී මහාථූපය සඳහා මේ නාමය යෝජනා කරනු දක්නා ලැබේ. තද් ග්‍රන්ථයට සපයා ඇති දීර්ඝ ප්‍රස්ථාවනාවේ දී අවධානයට ලක් කර ඇති කරුණු පහත පරිදි සංක්ෂිප්ත කිරීමට පුළුවනි.

• ස්වර්ණමාලි, සුවණණමාලි ලෙස හඳුන්වා ඇති මේ මහසෑයේ මුල් නම රුවන්වැලි විය නොහැකි ය.
• එය රුවන්වැලි වී නම් සංස්කෘතයට හෝ පාලියට පරිවර්තනය විය යුත්තේ ‘ස්වර්ණවාලුකා’ හෝ ‘සුවණණවාලුකා’ යනුවෙනි.
• රුවන්මැලි වූයේ එහි මුල් නම ‘රුවන්මලී’ වූ හෙයිනි.
• එම ස්ථානයේ ස්වර්ණමාලි දෙව් දූ නමින් වූ දෙවොලක් වූ බව අප අතර ඇති කවිවලින් පෙනේ.
• රුවන්මලි නම් දෙව්දුවක් ඈත අතීතයේ සිට මෙරට වන්දනයට ලක්ව සිටියා ය.
• රත්නවල්ලී, ස්වර්ණමාලි යනු ද ඇය ම යි.
• රුවන්මලිය කතරගම කන්දේ රජුගේ බිසව වූ අතර වල්ලිඅම්මා ලෙස ඈට කථා ගොතන ලදි.

අහුබුදුට අනුව, මහාථූපයට රුවන්මැලි යන නාමය ලැබීමට මුල්වී ඇත්තේ කතරගම කන්දේ රජුගේ බිසවගේ නාමය යි. එහෙත් මේ ප්‍රවාදයේ අසංගත තැන් බහුල ය. වංසකතාවල මහාථූපය උදෙසා යෙදී ඇති හෙමවාලුක, රතනවාලුක යන නම් ඔහුගේ පර්යේෂණාක්ෂියට හසුව නැත. එමෙන් ම රතනමාලි යන්නට ධර්මප්‍රදීපිකාවේ සපයා ඇති නිශ්චිත අර්ථකථනය පිළිබඳ ඔහු කිසිත් සඳහන් නොකරයි. ස්වර්ණමාලි හා රතනවල්ලි පිළිබඳ කියැවෙන කාව්‍යවල නූතන බව අහුබුදුගේ සාකච්ඡාවෙන් හිතාමතා ම පාහේ බැහැර කර ඇත. කිසිදු පූර්ව මූලාශ්‍රයක එවැනි කතාවක් දක්නා නොලැබෙන්නේ මන් දැ යි කරුණු ඉදිරිපත් කිරීමට ඔහුට අමතකව ඇති සේ ය. කතරගම දෙවියන්ගේ බිරියකැ යි කියනු ලබන වල්ලිඅම්මාට රුවන්මලී යන නාමය ආදේශ කිරීමේ යුක්තියුක්තතාව පාඨකයා තෘප්තිමත් වන පරිදි මූලාශ්‍රය සාධක මගින් ඒත්තු ගැන්වීමට ඔහු අසමත්ව ඇත. කැළණි ස්තූපය සඳහා රුවන්මලී යන නාමය භාවිත කාල අවකාශයේ ව්‍යාප්තිය පෙන්වීමට ඔහුට හැකියාවක් ලැබී නැත. එපමණක් නොව, ලංකා ශිලාලේඛන සංග්‍රහයේ සය වන වෙළුමේ ප්‍රසිද්ධ කර ඇති කැළණි විහාර ලිපියෙහි දැක්වෙන්නේ ‘රුවන්වැලි’ යන නාමය මිස ‘රුවන්මලී’ යන රූපයක් නොවේ. කතරගම දෙවියන්ගේ මෙහෙසියක් අනුරාධපුරයේ පුද ලබමින් සිටියේ කෙසේ දැ යි යන පැනයට විසඳුමක් ද අහුබුදුගේ පැහැදිලි කිරීමෙන් යමෙකුට නොලැබෙයි. එසේ පුද ලබමින් සිටියේ නම් හා එවැනි දෙවොලක් මහාථූපයට යෝජිත බිමෙහි පිහිටියේ නම් ඒ බව මහාවිහාර ප්‍රතිග්‍රහණ කථාවේ සඳහන් නොවූයේ මන් දැ යි පැහැදිලි කළ යුතුව තිබිණි. වල්ලි අම්මාට සම්බන්ධ ප්‍රවාදවල තෙළඹු ගස සම්බන්ධව පවතින්නේ ද, එසේ නොවේ නම් ඊට හේතු කවරේ ද යන ගැටලුවලට පිළිතුරු ඔහු විසින් ඉදිරිපත් කළ යුතුව තිබිණි. කතරගම පුදබිමේ වල්ලි අම්මා දේවාලය පිටුපස ඇත්තේ ද ඇය නවාතැන් ගත්තේ යැ යි කියනු ලබන බෙනයක් සහිත සියඹලා ගසක් මිස රන් තෙළඹුවක් නොවේ (බලන්න, ධර්මදාස සහ තුන්දෙණිය 1994:399). ‘වල්ලි’ හා ‘රුවන්’ අතර සාම්‍යයක් නොමැති බැවින්, ‘රුවන්මලි’ යනුවෙන් හඳුන්වන ලද්දේ වල්ලිඅම්මා නොව තේවානි අම්මා යැ යි යමෙකු යෝජනා කළහොත් අහුබුදුවන්ගේ ප්‍රවාදය අනාථව යාම වැළැක්විය නොහැකි ය.

ප්‍රාග් මහින්ද අවධියේ දී අනුරාධපුරයේ පැවැති ඇතැම් ඇදහිලි හා විශ්වාස පිළිබඳ වක්‍ර තොරතුරු මහාවිහාර ප්‍රතිග්‍රහණ විස්තරයෙන් ද දත හැකි ය. පිචුල මාළකය පිහිටි භූමිය මීට එක් නිදසුනක් වෙයි. එහි පිචුල හෙවත් පුළිල ගසක් පිහිටා තිබීම නිසා ඒ නම ලද බව වංසත්ථප්පකාසිනිය කියයි (241). යම් හෙයකින් මහාථූප භූමියේ තෙළඹු ගසක් පිහිටා තිබිණි නම් හා එය එතරම් පූජනීයත්වයකින් සලකන ලද නම් ඒ ස්ථානය ‘පාටලී මාලක’ වැනි නමකින් දක්වන්නට ඉඩ තිබිණි. කකුධ නම් වැව පදනම් කොට අදාළ ස්ථානය විස්තර කර තිබීමෙන් ම රන් තෙළඹු ප්‍රවාදයේ පසුකාලීන බව තහවුරු වෙයි.

30 සුවණණමාලි/ සුවණණමාලිනි/ ස්වර්ණමාලි

ජිනකාලමාලි හා පුණ්‍යක්‍රියා සන්දේශය යන මූලාශ්‍රයවල සුවණණමාලි,  සුවණණමාලිනි, ස්වර්ණමාලි යන සමානරූපී නාම ව්‍යවහාර කර ඇති ආකාරය දක්නා ලැබේ. මේවා මීට ඉහත සාකච්ඡා කරන ලද ‘සොණණමාලි’ යන පාලි වචනය මුල් කරගත් ඒවා බව පෙනේ. ‘සොණ්ණ’ හා ‘සුවණණ’ රන් අර්ථවත් පාලි රූප වන අතර, එහි සංස්කෘත රූපය පෙනී සිටින්නේ ‘ස්වර්ණ’ යනුවෙනි. තෙරුවන්මාලයෙහි මහාථූපය වන්දනා කරන ගාථාවෙහි ස්තූප නාමය සුවණණමාලී ලෙස පෙනී සිටියි.

සයිංසු යසමිං සුගතසස ධාතු – නිමමාය රංසුජජල බුදධරූපං

සුවණණමාලී ති පතීත නාමං – වන්‍දාමහං ථූපවරං මහගඝං

වර්තමාන සමාජයේ පවා බෙහෙවින් ජනප්‍රියව ඇති ජනප්‍රවාදයකට අනුව ස්වර්ණමාලි යන නාමය මහාථූපයට ආදේශ වූයේ එනමින් යුතු වූ රුක් දෙවඟනක හේතුවෙනි. මහාථූපයට පිහිටුවනු ලබන භූමියේ රන්තෙළඹු ගසකට ඈ අධිගෘහිතව සිටියා ය. ථූපය කරවීම පිණිස තෙළඹුව ඉවත් කළ යුතු වුව ද ස්වර්ණමාලිය ඊට ඉඩ නුදුන් බැවින් මහත් ගැටලුවක් හටගති. අවසානයේ ඇගේ නාමය ස්තූපයට වැවහර කිරීමේ පොරොන්දුව මත ඈ සිය නවාතැන අතහැර දැමුවා ය. ඒ අනුව තෙළඹුව ඉවත් කර මහාථූපය කරවන ලදි. එය ‘ස්වර්ණමාලි’ නම් වී.

තෙළඹු ගස, Sterculia foetida යන විද්‍යාත්මක නාමයෙන් හඳුන්වනු ලැබේ. අමරකෝෂයෙහි ඊට දී ඇති පර්යාය පද නම්, ගොලීඩො, ඣාටලො, ඝණටා, පාටලී, මොක්‍ෂමුෂකකෞ ආදිය යි (අ. කෝ. 60). තෙළඹු ගෙඩිය පැලී ගිය විට රූපීය වශයෙන් ස්ත්‍රී නිමිත්තට සමාන ය. නුවර කලාවියේ ස්ත්‍රී දූෂණ අදහස් කිරීම පිණිස ‘තෙළඹු තලනවා’ යන්න භාවිත කරනුයේ මේ සාම්‍යතාව පදනම් කර ගනිමින් විය යුතු ය. දේව වෘක්ෂයක් වශයෙන් තෙළඹු ගස භාවිත වීමේ තවත් අවස්ථාවක් මහනුවර අවධියට අදාළව අසන්නට ලැබේ. ඒ අනුව, කීර්ති ශ්‍රී රාජසිංහ රජුගේ මගුල් ඇතාව එක්කස්ස මූලස්ථානය කරගෙන සිටි කීර්ති බණ්ඩාර දෙවියන් විසින් දණ ගැස්වූ අවස්ථාවේ සිය රන් හවඩිය අසල වූ තෙළඹු ගසක බැඳි රජු, එහි දෙවොලක් කරවා දෙන බවට ප්‍රතිඥා දුන්නේ ය (දනන්සූරිය 2009:343). ඒ වන විට තෙළඹු ගස කීර්ති බණ්ඩාර දෙවියන්ගේ විමානය ලෙස පිළිගැනීමක් පැවතුණි.

කුසුම් දිසානායක විසින් ද පෙන්වා දී ඇති පරිදි, එම්. යූ, ප්‍රඥාලෝක හිමි විසින් සම්පාදනය කරන ලදුව 1952 දී ප්‍රසිද්ධියට පත් කරන ලද ‘පුරාණ සිව්පද සංග්‍රහය’ නම් කෘතියෙහි ඇතුළත් ‘ස්වර්ණමාලියගේ ශෝකාලාපය’ නම් ජනකවි කෙරෙහි ද මේ සාකච්ඡාවේ දී අවධානය යොමු විය යුතු ය. එහි පහත කව පැනෙයි.

නාලොව සිතාලා බැලුවත් පෙනෙන  ලියේ

බඹ ලොව සිතාලා බැලුවත් පෙනෙන ලියේ

සක්වල සිතාලා බැලුවත් පෙනෙන    ලියේ

රන් තෙළඹුවෙන් බැසපන් සුවර්ණමා  ලියේ

මෙම ජනකවියට පාදක වන්නේ ද රන් තෙළඹුවේ කථාව ම වුවත් ඊට සම්බන්ධ දේවතාවියගේ නම ‘ස්වර්ණමාලි’ ලෙස දක්වා තිබීම වටිනා කරුණකි. ඉන් පෙනෙනුයේ රන් තෙළඹුවේ කතාව එක් ආකෘතියකින් යුතු වන නමුත් දෙයාකාරයකින් සමාජ භාවිතාවේ පැවැති බව ය. රත්නවල්ලියට සම්බන්ධව හා ස්වර්ණමාලියට සම්බන්ධව යනුවෙනි.

අනුරාධපුර හා පොළොන්නරු යුගවල දී මහාථූප ධාතුගර්භයේ තැන්පතුව මුල් කර ගනිමින් හේමමාලි, සොණණමාලි, රතනමාලි, රතනාවලි ආදී නාම මහාථූපය උදෙසා ව්‍යවහාර කෙරිණි. මහනුවර යුගයේ අවසන් භාගය වන විට මේ මූලාශ්‍රය සාධක පිළිබඳ දැනුම බෙහෙවින් අල්ප වන්නට ඇත. විශේෂයෙන් ජනකතා කලාව ඉදිරියට ගෙන ගිය ගැමි ජනතාවට ප්‍රාථමික මූලාශ්‍රය පිළිබඳව හෝ, ඒ ඒ චවනවල ඓතිහාසික පරිණාමය පිළිබඳ හෝ ප්‍රමාණවත් දැනුමක් පැවතිණැ යි සිතීම ඉතා අසීරු ය. එබැවින් එකල සුලබව දක්නට ලැබුණ පරිදි විකල්ප කතා පුවත් නිර්මාණය කිරීමේ ප්‍රවණතාවේ බලපෑම රත්නමාලි හා ස්වර්ණමාලි යන නාම කෙරෙහි ද බලනොපැවැත් වී යැ යි සිතීමට හේතුවක් නැත. මුල් මූලාශ්‍රයවල සඳහන් නොවූ රන්තෙළඹුවක් හා මුල් ප්‍රවෘත්තිවලට ආගන්තුක රත්නවල්ලියක් හෝ ස්වර්ණවල්ලියක් මේ කථාදේහ තුළ පහළ වූයේ කෙසේ දැ යි දැන් පෙනී යා යුතු ය.

31. හෙමවාලුක

මහාවංසයේ දැකගත හැකි නාමයක් වන හෙමවාලුක යන්න හේමවාලික යන යෙදුමට සමාන ය.

32. රුවන්නැලි

1930 දශකයේ දී මහාථූපයේ පිළිසකර කටයුතු අවසන් අදියරට ළඟා වී පැවැති හෙයින් දෝ ඒ පිළිබඳ බොහෝ ශාස්ත්‍රීය සාකච්ඡා සිදු වෙමින් පැවැතියේ ය. මහාථූපයේ නාමකරණය සම්බන්ධයෙන් එවකට ඌරුගල පාසලේ සේවය කළ සුබසිංහ නම් මහතෙකු විසින් ඉදිරිපත් කරන ලද නව අදහසක් ද ඒ අතර වෙයි- ඔහු යෝජනා කළේ රුවන්වැලි යන නාමකරණය සාවද්‍ය බවත් එය රුවන්නැලි යනුවෙන් නිරවද්‍ය විය යුතු බවත් ය. මේ සම්බන්ධයෙන් පිළිතුරු ලිපියක් 1933. 02. 17 දින රුවන්වැලි සෑ විහාරවාසී පසිඩිකුලමේ සුමන නම් හිමිනමක විසින් දිනමිණ පත්‍රයට යොමු කර තිබිණි. පාඨකයාගේ දැනුවත්භාවය පිණිස ඉන් අදාළ කොටස මෙහි උපුටා දක්වමු.

‘…මෙසේ සමස්ත ලෝකයාට නේත්‍රයක් වැනි කොට දුටුගැමුණු නරපතිතුමන් විසින් බුබ්බුලාකාරයෙන් කරවන ලද අසදෘශ රත්නමාලි චෛත්‍යරාජයාට අද දක්වා ම සෛංහලීය ජනතාව විසින් ‘රුවන්මැලි’, ‘රුවන්වැලි’ යනුවෙන් ව්‍යවහාර කරගෙන ආ නමුදු රුවන්වැලි යනු සදොස් ය, රුවන්නැලි යනු නිදොස් ය කියමින් ඌරුගල පාසලේ මහතෙකු විසින් නොබෝදා මෙම පතෙහි පළ කළ ලිපිය පිළිබඳ යම් යම් ඌනස්ථාන සම්පූර්ණ කරන බැව් සඳහන් කරමින් මහතුන් කිහිප දෙනෙකු ලියුම් පසිඳු කළ නමුදු තත්නාමයෙහි ඇති සාවද්‍යතාව නොපෙන්වා නිසොල්මන් වූහ….

මීළඟට රුවන්වැලි යනු ඡේක ප්‍රයෝගවල පැනේ දැ යි පිරික්සා බලමු. සද්ධර්මාලංකාරයෙහි ‘ශ්‍රී ලංකා`වීපයට ආභරණයක් වැනි වූ රුවන්වැලි මහසෑය බඳවා’ කියා ද, සද්ධර්මරත්නාකරයෙහි ‘මහමෙවුනා උයනෙහි පිහිටි රුවන්වැලි මහසෑයට මහත් පූජෝත්සවයක් කරනු පිණිස’ කියා ද, රාජරත්නාකරයෙහි ‘සියලු සතුන් පව් කළ නොදී පින් කරවා රුවන්වැලි දාගැබට වේදිකාවක් ද කරවා’ කියා ද සඳහන් වෙති. තවත් බොහෝ ඡෙකප්‍රයෝග දැක්විය හැකි නමුත් මේ ප්‍රමාණයයි සිතමු. මෙතරම් නොයෙක් ග්‍රන්ථයන්හි සඳහන් පූජ්‍ය පදයට සුබසිංහ මහතා පටහැනි වී කොටින්ම සදොස යයි කීම සාතිශය ඛේදජනකය.

තදනන්තරව ලියුම්කරු භවතාගේ සන්ධික්‍රමය පිළිබඳව විස්තරයක් විවෘත වේ. යම්බඳු වචන දෙකක් සන්ධි කල ඉක්බිති විරුද්ධාර්ථයක් ගම්‍යමාන වේ නම් එබඳු තැන්හි සන්ධි කිරීම පණ්ඩිතයන්ට අනභිමතය. රුවන්මැලි කියා තුබූ පදය රුවන්නැලි යි පූර්වරූප සන්ධි ක්‍රමයෙන් ගළපා ව්‍යවහාර කිරීම ද විරුද්ධාර්ථයක් හැඟෙන බැවින් අව්‍යක්ත ව්‍යවහාරයෙකි. රුවන් නැලියක් පමණ නැති විය, රුවන් නැලි බිඳුනේය යනාදී තන්හි රත්න සම්බන්ධී යම් ප්‍රමාණයක් හා රනින් කරණ ලද්දක් වාච්‍ය වන බැවින් පූර්වෝක්ත නාමය රත්නමාලී චෛත්‍යරාජයාට ව්‍යවහාර කිරීම නොමැනවි, මහතානෙනි! මඳක් කල්පනා කර බලන්න! ‘රුවන්මැලි’ යනු ‘රුවන්නැලි’ යි පෙරරූසඳ විදියෙන් ගළපා ව්‍යවහාර කිරීම සාවද්‍යාය- ඡෙකප්‍රයෝගයන්ට අනනුරූපය.

රුවන්මැලි යන නාමය පිළිබඳව ලියුම්කරු භවතාගේ විරුද්ධත්වයක් හෝ අයහපත් හැඟීමක් නොමැති බැවින් හා අප උගත් මහතා විසින් එහි ප්‍රභවය දක්වා තිබුන බැවින්  ඒ පිළිබඳ නොවෙහෙසී ‘රුවන්වැලි’ යන්නෙහි ප්‍රභවය පමණක් දක්වමු.

සනරාමර මොළිසිදෙවකතං – රතනාවලි ජොති හි ජොතිඨිතං

මුනිනොවර ධාතුජ දෙහවරං – පණමෙ රතනාවලි ථූපවරං

යනාදි තන්හි ආ රතනාවලි යන්නෙන් හෝ රත්නාවලි යන්නෙන් බිඳී අවුත් රුවන්වැලි යි ව්‍යවහාරප්‍රාප්තයි. මෙය සදොස් නාමයක් නොව පණ්ඩිතයන් විසින් පූජ්‍ය පදයෙකි. කරුණු මෙසේ හෙයින් සුබසිංහ මහතාගේ මතය හැර දමා ඡෙක ව්‍යවහාරයෙහි ප්‍රචලිතව පවත්නා ‘රුවන්මැලි’, ‘රුවන්වැලි’ යන නාමයන් ව්‍යවහාර කරන මෙන් හිතාධ්‍යාසයෙන් මතක් කරමු (දිනමිණ 1933.02.17).

33. රතනවාලික

මෙම නාමය ද රුවන්වැලි යන්නෙහි පාලි ස්වරූපය පෙන්නුම් කරන්නකි.

34. හෙමවාලික

මහාවංසයේ අවස්ථා කිහිපයක දී හෙමවාලික යනු යෙදී තිබේ. ‘රන්වැලි’ යන්නෙහි පාලි රූපය යි. ඉහත රතනවාලික යන්නට වඩා මාධ්‍යය නිශ්චය කර පැවසීමකි.

35. කඤචනමාලිකා මහාථූප

පාලි ථූපවංසයේ නිරූපිත මෙය මහාථූපය හැඳින්වීමට භාවිත බෙහෙවින් දුලබ යෙදුමකි. ඇතැම් විට ථූපවංස ලේඛකයාගේ නව පරිකල්පනයකි. ‘…ඉධ පන කඤචනමාලිකා මහාථූපො අධිපෙපතො, සො කසස ධාතුයො පතිටඨාපෙත්‍වා කතොති චෙ?…’යනු ථූපවංස පාඨය යි (ථූ. ව. 78). කඤචන යනු ‘කසුන්’ හෙවත් ‘රන්’ අර්ථවත් පාලි වචනයකි. එබැවින් කඤචනමාලිකා යනු හේමමාලික හෝ සොණණමාලික යන නාමවලට සමාන නිරූපණයකි. ධාතුගර්භයෙහි වූ රන්මය තැන්පතු මුල්කොටගෙන මේ නාමකරණය ඇති වී යැ යි සිතීමට ඉඩ තිබේ. මහාබෝධිවංශ ග්‍රන්ථිපදයෙහි චෙතියගිරි විහාර පටිගගහණ කථා යටතේ  ‘කඤචන චෙතියංගණං’ යන යෙදුමකට ‘කඤචන චෛත්‍යය වුවමනා අංගනය’ යන අර්ථ සපයා තිබේ (157). සිංහල බෝධිවංසයේ ද, ‘…එකෙණෙහි ම කාංචන චෛත්‍යාංගණය පිරිවරා අටසැටක් ගල්ලෙන්වල කර්මාන්තයට පටන් ගන්වා….’ යනු දක්නා ලැබෙන බැවින් මේ දෙතැන්හි ම අදහස් කර ඇත්තේ සෑගිරියෙහි කණ්ඨක ථූපය බව නිසැක ය. මිහින්තලයෙන් ලද අභිලේඛනවල කණ්ඨක චේතිය හැඳින්වීමට ‘කටක චෙත’ යනු භාවිත ය. එබැවින් ඊට ‘කඤචන’ යන නාමය ආදේශ කර තිබීම පසුකාලීන විකෘතියක් වීමට පුළුවනි.

36. උරුචෙති

භාතිකාභය රජු විසින් මහාථූපය උදෙසා කරවන ලද පූජා වාර්තා කර ඇති විස්තරය තුළ මහාථූපයට පර්යාය නාමයක් වශයෙන් ‘උරුචෙති’ යනු භාවිතව තිබේ. ඒ අනුව හෙතෙම, ‘…පාපිළිකඩ පටන් ධුරච්ඡත්‍රය තෙක් සතරඟුල් බොල් ගඳ කලලින් උරුචෙතිය ආලේප කරවා එහි මනා කොට නැටියෙන් මල් වද්දා සෑය මල්ගුහාවක් සේ කරවී…’ ය (ම. ව. xxxiv:41). කාම්බෝජ මහාවංසයේ ද ධුරච්ඡත්ත හා උරුචෙතියං යන වචන එකිනෙක සම්බන්ධකොට ‘ධුරච්ඡත්තොරුචෙතියං’ යනුවෙන් නිරූපණය කර ඇති අයුරු නිරික්ෂණය කිරීමට පුලුවනි (කා. ම. ව. xxxiv:45).

‘චෙති’ යන්නට විශේෂණ ලෙස එක් කොට ඇති ‘උරු’ යන පාලි වචනය ‘මහත්’, ‘විසාල’ වැනි අර්ථ සම්පාදනය කරවයි (බලන්න, සිරි සුමඞගල හිමි 1965:187). දේවානම්පියතිස්ස රජු විසින් කරවන ලදුව ථූපාරාම භූමියේ තැන්පත් කර තිබී, පළමුවන ජෙට්ඨතිස්ස රජු විසින් පාචීනතිස්ස පබ්බත විහාරයට ගෙන යන ලද සෙල් පිළිමය සම්බන්ධයෙන් ද ‘උරු’ යන විශේෂණය භාවිත කර ඇත (ම. ව. xxxvi:128). එම පාඨය විග්‍රහ කරන වංසත්ථප්පකාසිනිය, ‘…ථූපාරාමෙ උරුසිලාපටිමං චාරුදසසනනති, පුබෙබ ථූපාරාම විහාරෙ පතිටඨාපිතං මනොරමං දසසනෙය්‍යං මහාසිලාපටිමං…’ (V.K 494) යැ යි කියා ඇති බැවින් ‘උරු’ හා ‘මහා’ සමානාර්ථවාචීව භාවිත වන  පද බවට කිසිදු සැකයක් නැත- භාතිකාභය රජු ශ්‍රී මහා බෝධියට වාර්ෂිකව ස්නාන පූජා පැවැත්වීම වාර්තා කරන මහාවංසය මහාබෝධිය හැඳින්වීම පිණිස ‘උරුබොධියා’ යන නාමය භාවිත කර ඇති බව ද මෙහි දී සිහිපත් කටයුතු ය (බලන්න, ම. ව. xxxiv:58). මෙම පදනම මත සලකා බලන විට ‘උරුචෙති’ යන නාමය මීට පෙර සාකච්ඡා කරන ලද ‘මහචෙත’, ‘මහාථූප’, ‘මහතුබ’ යන නාමවලට සාම්‍ය විකල්ප භාවිතයකැ යි යෝජනා කිරීමට පුලුවනි. කෙසේ වෙතත් තද් නාමය මහාවංසයේ හෝ වෙනත් මූලාශ්‍රයක නැවත භාවිත වූ අවස්ථාවක් නිරීක්ෂණය කිරීමට නොහැකි වීම විශේෂත්වයකි-

37. උතතම ථූප

මහාථූපයේ ධාතුගර්භයෙහි ධාතූන් වහන්සේලා තැන්පත් කිරීමට අදාළ මහාවංස විස්තරයෙහි පහත ගාථාව ද දක්නා ලැබේ.

අරහනෙතා ඡනනවුති කොටියො ථූපමුතතමං

සමනතා පරිවාරෙත්‍වා අටඨංසු කත පඤජලි (xxxi:95).

‘සයානුකෙළක් රහතන් වහන්සේලා උතුම් ථූපය හාත්පසින් පිරිවරා කරන ලද ඇඳිලි ඇතිව වැඩ සිට ගත්හ’ යනු එහි අර්ථ යි. ඒ අනුව මහාසෑයෙහි පූජනීයත්වය කුලු ගන්වනු පිණිස ‘උත්තම’ යන විශේෂණය ‘ථූප’ යන්නට විශේෂණ කිරීමෙන් ‘උත්තම ථූප’ යන වචනය සැකසී තිබේ.එය පද පෙරළියට බඳුන් වීමෙන් ‘ථූපමුත්තම’ යනුවෙන් පෙනී සිටියි.

38. සරීරධාතු චෙතිය

විභංග අට්ඨකථාව වන සම්මෝහවිනෝදනිය ක්‍රි. ව. 06 වන සියවසේ දී පමණ බුද්ධඝෝෂ මහතෙරුන් විසින් සම්පාදිත යැ යි විශ්වාස කෙරේ. මහාවංසයෙහි හෝ දීපවංසයෙහි හෝ වෙනත් ඓතිහාසික ග්‍රන්ථයක හෝ නොදක්නා ලැබෙන කථා ප්‍රවෘත්ති රැසක් අන්තර්ගතව තිබීම නිසා මෙහි ආගමික වටිනාකමට පරිබාහිර ඓතිහාසික වටිනාකමක් ද ගැබ්ව තිබෙනු දැකිය හැකි ය. ක්‍රි. පූ. පළමුවන සියවසේ දී පමණ ඇති වී යැ යි කියනු ලබන බැමිණිටියා සාය හා එහි කටුකත්වය නිරූපණය කෙරෙන තොරතුරු බොහොමයක් අපට හමුවනුයේ ද සම්මෝහවිනෝදනියෙනි. ඒ අතරින් එක් කථාවක් චූලසීව හා ඉසිදත්ත තෙරවරුන් සහ සම්බන්ධව පවතී. පහත උපුටන බැලුව මැනවි.

‘…එසමයෙහි මහවෙහෙර ශූන්‍ය විය- සෑමලුයෙහි එරඬු ගස් පැල වී ඇත. සෑය ගස්වලින් වට කරන ලද්දේ දියසෙවලින් පිරී ඇත. තෙරුන් ජීවමාන බුදුන් ඉදිරියෙහි වැඳ වැටෙන ආකාරයෙන් මෙන් මහාසෑය වැඳ පැසුළු රැයෙහි සෑමලුවට පිවිස බලන්නේ මෙබඳු වූ ලාභ කීර්තියෙන් අග පැමිණි ශරීරධාතු සෑය තබන තැන අනාථභාවයට පැමිණෙන්නේ යැ යි සිතමින් වැඩ හුන්නේ ය…’

මෙහි මහාථූපය අදහස් කරනු සඳහා ‘සරීරධාතු චෙති’ යන වදන භාවිත කර ඇති ආකාරය අවධානයට ලක් කළ යුත්තකි. ස්තූපවල ශරීර ධාතු තැන්පත් කිරීම අරුමයක් නොවේ. එහෙත් ‘චෙති’ යන වදන ස්තූප සඳහා පමණක් යෙදෙන්නක් නොවන බව අමතක නොකළමනා ය.  අවශ්‍ය නම් පූජනීය වෘක්ෂයකට වුව ද ‘චෙති’ යනුවෙන් ව්‍යවහාර කළ හැකි බැවිනි. ඒ අනුව මහාථූපය සඳහා ශරීරධාතු චේති යැ යි යොදා තිබීම යුක්ති යුක්ත ය- ථූපාරාමය ඉදි කරවීමට අදාළ මහාවංස විස්තරවල ද ධාතු සහිත ස්තූපය යන අරුත් දෙන ‘සධාතුකං තත්‍ථ ථූපං’ වැනි යෙදුම් භාවිතව ඇති ආකාරය නිරීක්ෂණය කිරීමට පුලුවනි (බලන්න, ම. ව. xix:76). ක්‍රි. පූ. යුගයේ දී ශුද්ධ අස්ථි කොටස් හැඳින්වීමට ‘ධාතු’ යන්නටත් වඩා ‘සරීර නිධානය’ යන ව්‍යවහාරය භාවිතව තිබිණැ යි යෝජනා කිරීමට ඉඩ තිබේ. ප්‍රිපාවා කරඬු ලිපියේ එන ‘සලිල නිධනෙ’ යන නිරූපණය ඊට එක් නිදසුනකි. කෙසේ වෙතත් මහාථුපය හඳුන්වනු පිණිස ‘සරීරධාතු චෙති’ යැ යි භාවිත වෙනත් අවස්ථාවක් අපට හමු වී නැත.

මෙම ලිපිය Journal of Sinhala Studies, BPU 2020 පලමුව පල විය. මෙම ලිපියේ කතෘගේ අවසර මත ‌අප වෙබ් අඩවියේ පල කරන ලදී. archaeology.lk කණ්ඩායම