හැඳින්වීම
කැලණිය විශ්වවිද්‍යාලයේ පුරාවිද්‍යා විෂය ඉගෙනීමට මුල් පියවර තබන අවස්ථාවේ මා කනවැකුණු නාමයක් වන්නේ එච්.සී.පී. බෙල් නාමයයි. ලංකාවේ පුරාවිද්‍යා ක්ෂේත්‍රයේ නිරත ඕනෑම විද්‍යාර්ථයෙකු, පුරාවිද්‍යා ක්ෂේත්‍රයේ නිරත ඕනෑම අයෙකු සිය දිවියේ එක් වරක් හෝ අසා ඇතිවාට සැකයක් නැත. මන්දයත් බෙල් නාමය ශ්‍රී ලංකාවේ පුරාවිද්‍යා ක්ෂේත්‍රයේ නොමැකෙන නාමයක් වන හෙයිනි.
එච්.සී.පී. බෙල් ළමා කාලය
අයර්ලන්තය හා ස්කොට්ලන්තය යුවලකට දාව 1851 සැප්තැම්බර් 21 වන දින එච්.සී.පී. බෙල් මහතා මෙලොව එළිය දකිනුයේ දරුවන් දෙදෙනෙකුගෙන් යුත් පවුලක බාලයා වශයෙනි. එතුමාගේ සම්පුර්ණ නාමය වන්නේ හැරී චාර්ල්ස් පර්විස් බෙල්(Harry Charles Purvis Bell) යන්නය. හැරී යන නාමයෙන් කුඩා කල කා අතරත් බෙල් මහතා ප්‍රසිද්ධව ඇත. එතුමාගේ පියා හමුදාවේ මේජර් ජනරාල්වරයෙකි. හැරී සහ ඔහුගේ සහෝදරයා ඇලෙක්(Alec) අධ්‍යාපනය සඳහා චෙල්ටෙංහම්(Cheltenham) ප්‍රදේශයේ පාසලකට ඔවුන්ගේ පියා විසින් යොමු කරනු ලබයි.
සිය සහෝදරයා වූ ඇලෙක් නුතන දත්තයන් සම්බන්ධයෙන් සිය අවධානය යොමු කරද්දී කුඩා හැරී සිය අවධානය සෑමවිටම යොමු කරනු ලැබුවේ ඉතිහාසය නැතිනම් පැරණි දත්තයන් සම්බන්ධයෙන් වන කරුණු අධ්‍යනය කිරීමටය.
ලංකාවට පැමැණීම
සිය පාසල් විය 1870 වසරේ අවසන් කරනු ලබන බෙල් මහතා, විශ්වවිද්‍යාල අධ්‍යාපනය නොලබා ම ලංකාවට පැමිණෙන්නේ බොහෝ දුරට ලංකාවේ ඉතිහාසය සම්බන්ධයෙන් මේ කාලය වන විට බොහොමයක් අනාවරණයන් ලංකාව වටින්ම සිදුවීම හේතු කරගෙන විය හැකිය. උදාහර වශයෙන් 1831 වසරේ ජොනතන් ෆොර්බස් විසින් සිගිරිය හදුනාගැනීම, 1853 වසරේ ඇඩම්ස් බේලි ඇතුළු පිරිසක් සිගිරියේ ගවේෂණයක නියලීම බෙල් නම් මේ තරුණයාගේ අවධානයට ලංකාව පත්වීමට හේතු වන්නට ඇත.
ඒ අනුව 1873 වසරේ ලංකාවේ සිවිල් සේවයට සම්බන්ධවීමේ වරම දිනාගැනීමට බෙල් මහතා සමත් වෙයි. ඒ සදහා ඔහුගේ පියා එවකට දැරූ හමුදාවේ ඉහල තනතුරද හේතුවන්නට ඇතැයි පැහැදිලිය. එතැන් පටන් සිය සම්පුර්ණ ජීවිත කාලයම බෙල් මහතා ශ්‍රී ලංකාව වෙනුවෙන් කැපකරනු ලබයි.
බෙල් මහතා ලංකාවට පැමිණ සිවිල් සේවයේ නිරත වන අතරවාරයේද ලංකාවේ ඉතිහාසය හා සංස්කෘතිය සම්බන්ධයෙන් විවිධ දත්තයන් පර්යේෂණ සිදු කර ඇත. 1879 වසරේ රෙගු නිලධාරියෙකු වශයෙන් කටයුතු කරමින් සිටින බෙල් මහතාට විශේෂ අවස්ථාවක් හිමි වන්නේ මාලදිවයිනෙහි ඉතිහාසය, සංස්කෘතිය හා භාෂාව සම්බන්ධයෙන් අධ්‍යයනය කිරීමටය.
ලංකාවේ රාජකීය ආසියාතික සංගමයේ සාමාජිකත්වය
තවද 1880 වසරේ ලංකාවේ රාජකීය ආසියාතික සංගමයේ සාමාජිකත්වය ලබා ගැනීමටද එච්.සී.පී. බෙල් මහතාට අවස්ථාව හිමි වෙයි. එහිදී එම වසරේදීම බෙල් මහතා එම සංගමය මගින් වාර්ෂිකව නිකුත් කරනු ලබන සගරාවේ සංස්කාරක ධුරයේද කටයුතු කිරීමට වරම් දිනා ගනී. එතුමා 1914 වසර තෙක්ම රාජකීය ආසියාතික සංගමයේ මෙරට ශාඛාවෙහි වාර්ෂික සගරාවේ සංස්කාරක ධුරය දරන ලදී. බෙල් මහතාගේ ජීව්තයේ සුවිශේෂ ම අවධියක වශයෙන් 1890 පටන් 1912 දක්වා වන කාලය පෙන්වාදිය හැකිය.
ශ්‍රී ලංකාවේ මුල්ම පුරාවිද්‍යා කොමසාරිස්වරයා
1890 වසරේ ජුලි මස 07 වන දින පුරාවිද්‍යා කටයුතු සදහා වෙනම ම ආයතනයක් Archaeological Survey of Ceylon නමින් ආරම්භ කරනු ලබන අතර එහි මුල්ම කොමසාරිස්වරයා වීමේ භාග්‍ය ලබා ගැනීමට සමත්වන්නේ එච්.සී.පී. බෙල් මහතාය. මෙහිදී සුවිශේෂ කරුණක් වන්නේ මේ සමය වන විට බෙල් මහතා කෑගල්ල දිස්ත්‍රික්කයේ විනිශ්චයකාරවරයෙකු වශයෙන් කටයුතු කරමින් සිටීමයි.
ශ්‍රී ගංකා පුරාවිද්‍යාට දැක් වූ දායකත්වය
එහිදී එතුමාගේ මුල්ම වගකීම වන්නේද එම දිස්ත්‍රික්කයේ පුරාවස්තුන් සම්බන්ධයෙන් ගවේෂණය කිරීමය. එතැන් පටන් බෙල් මහතා විසින් ආරම්භ කරනු ලබන කැණීම්හි මුලික අවධානයක් අනුරාධපුරය, පොලොන්නරුව හා සිගිරිය ප්‍රදේශ දිනාගැනීමට සමත්ව ඇත. ඒ අතර උතුරු පළාතේ මෙන්ම නැගෙනහිර පළාතේ ද ස්ථානයන් කීපයක්ම හදුනාගත හැකිය.
1896 සීගිරිය අනුරාධපුර ආශ්‍රිතව බෙල් මහතා කරනු ලැබූ කැනීම් හි වැදගත්ම කැණීම් වශයෙන් මහාවිහාර සංකීර්ණයේ බෙල් මහතා විසින් සිදුකරනු ලැබූ අනාවරණයන් පෙන්වාදිය හැකිය. 1895-1898 ථූපාරාමය, 1899-1902 රුවන්වැලිසෑය, 1902-1903 මිරිසවැටිය ප්‍රධාන විශාල පුරාවස්තුන් ප්‍රමාණයක් පොළොවෙන් එලියට මතු කර දැක්වීමට බෙල් මහතා සමත්විය. නමුත් ඒ අතරින් රංසිමාලකය හා සේල චේතිය පමණක් එතුමා විසින් ප්‍රතිසංස්කරණ කරන ලදී.
ඉහත කාල පරාසය තුලම අනුරාධපුර පැරණි නගරය අනාවරණය, කාලි කෝවිල අනාවරණය, එළාර සොහොන අනාවරණය, මුල්ලෙගල, පුලියන්කුලම හා රන්මසු උයනේ අනාවරණයන් සිදු කිරීමටද බෙල් මහතා සමත්ව ඇත. 1904-1905 සමයේ බෙල් මහතා පුරාවිද්‍යා අනාවරණයන් සිදු කල බවට දත්තයන් හමු නොවන අතර එම කාල සමය එතුමා සිය අනාවරණයන් වාර්තාකරණයට ගතකල බව හදුනාගත හැකිය.
පසුව 1906 වසරේ නැවත ක්ෂේත්‍රය සදහා යොමු වන බෙල් මහතා 1906 සිට 1910 දක්වා වෙස්සගිරිය, ලංකාරාමය, අභයගිරිය සම්බන්ධ අනාවරණයන් කිරීමට සමත්ව ඇත. බෙල් මහතා 1890 සිට 1895 අතර කාලයේ අනුරාධපුරය ආශ්‍රිතව සිදු කරනු ලැබූ ගවේෂණයන්ට නටඹුන් නගරයේ සිට සැතපුම් 5 ත් 6 ත් අතර අරයක පරාසයෙන් යුත් ප්‍රදේශයක් අයත්ව ඇත. තවද ජේතවන ආරාම පර්ශ්‍රයෙන් හමුවූ බෞද්ධ ගරාදි වැට ද බෙල් මහතා විසින් කරනු ලැබූ අනාවරණයක ප්‍රතිපලයකි.
එච්.සී.පී. බෙල් මහතාගේ අවධානය දිනාගැනීමට සමත් සෙසු ප්‍රදේශයන් අතර සිගිරිය හා පොලොන්නරුව ද සුවිශේෂය. 1895 වසරේ ආරම්භ කරනු ලබන සිගිරිය ආශ්‍රිත අනාවරණයන් අතර සිගිරි ගල, පියගැට පෙළ හා සිගිරිය බලකොටුවට අයත් සීමාවන් පැහැදිලි කිරීමට උත්සුකව ඇත. බෙල් මහතා සිගිරිය ආශ්‍රිතව සිදු කරනු ලැබූ අධ්‍යයනයන් අතර සුවිශේෂ කරුණක් වන්නේ එවකට දෙපාර්තමේන්තුවේ සටහන් සකස්කරන ශිල්පියා වශයෙන් කටයුතු කල ඩි.එ.එල්. පෙරේරා මහතා හරහා සිගිරි චිත්‍ර පිටපත් කිරීමය. එසේම එම චිත්‍ර සංරක්ෂණයටත්, ආරකෂා කිරීමටත් විවිධ පියවර ගන්නා ලදී.
පොලොන්නරුව ආශ්‍රිතව බෙල් මහතාගේ කැනීම් කටයුතු ආරම්භ වන්නේ 1900 කාල වකවානුවේය. මේ කාල වකවානුව වනවිට පොළොන්නරුවේ පුරාවිද්‍යාත්මක වශයෙන් වැදගත් ගඩොල් ගොඩනැගිලි බොහොමයක් කදාවටීමේ තර්ජනයට මුහුණපා තිබු අතර ඒ හේතුවෙන් එම ස්ථානයන් සංරක්ෂණය කිරීමටත් ආරක්ෂා කිරීමටත් බෙල් මහතා උත්සුකව ඇත.
පොළොන්නරුවේ ස්ථාන රාශියක් බෙල් මහතාගේ අනාවරණයට නතු වූ අතර ඒ අතර, පරාක්‍රම සමුද්‍රය, නිශ්ශංක දාන විනෝද මණ්ඩපය, හින්දු දේවාලය, රජ මාලිගා පරිශ්‍රය, රන්කොත් වෙහෙර, පොත්ගුල් වෙහෙර, ශිව දේවාලය අංක 02, ශිව දේවාලය අංක 01, ගල් විහාරය, තිවංක පිළිමගෙය, කිරි වෙහෙර, ලංකා තිලකය ඇතුළු නිර්මාණයන් රැසක් වෙයි. 1910 හා 1911 කාල වකවානුවේදී බෙල් මහතාගේ අවධානය යාපහුවටත් මිහින්තලයටත් යොමු කර ඇත. එතුමාගේ යාපහුවේ අනාවරණයන් අතර යාපහුව ගල් පඩිපෙළ සුවිශේෂ ස්ථානයකි.
මෙම ස්ථානයන්ට අමතරව සීතාවක බැරැන්ඩි කෝවිල, 1894 හා 1895 කාලයේ බෙල් මහතාගේ අවධානයට පත්‍ර වූ තවත් ස්ථානයන් කීපයකි. බෙලිගල, බෙලිගල් කෝරලය, පේරාදෙණි නුවර යනාදී කෑගල්ල දිස්ත්‍රික්කයේ ස්ථානයන් ද බෙල් මහතාගේ අනාවරණයන් අතර වෙයි. කෑගලු වාර්තාව නමින් බෙල් මහතා සම්පාදනය කරනු ලැබූ කෘති අද පරිවර්තන කෘතියක් වශයෙන් බොහෝ ශ්‍රී ලංකික විශ්වවිද්‍යාල විද්‍යාර්ථයින් අත නිබද දකින්නට ලැබෙන කෘතියකි. තවද තමන් විසින් අනාවරණය කිරීමට සමත් සෙල්ලිපි දක්වමින් ඩි.එම්.ඩි. වික්‍රමසිංහ මහතා හා එක්ව සම්පාදනය කල Epigraphia Zeylanica කෘතිය සෙල්ලිපි අධ්‍යයනය කරන්නන් අතර වඩාත් ජනප්‍රිය කෘති අතර හදුනාගත හැකිය.
විශ්‍රාම ගැනීම
බෙල් මහතා පුරාවිද්‍යා කොමසාරිස් ධුරයෙන් 1912 වසරේ දෙසැම්බර් මස 08 වන දින විශ්‍රාම යන විට තරුණ සිවිල් නිලධාරියෙකු වූ ඊ.ආර්. අයර්ටන් මහතා වෙත වසර දෙකක පුහුණුවක් ලබා දී පැවතුණි. මුල් කාලීනව අනුරාධපුරය ආශ්‍රිතව ජීවත් වූ බෙල් මහතා සිය ජීවිතයේ අවසන් සමය ගත කිරීමට තෝරාගනු ලබන්නේ මහනුවර නගරයයි.
1937 වසරේ එතුමා සිය ජීවිත ගමනට තිත තබන විට එතුමාගේ සේවා දිවිය වසර 39කට අධික විය. එසේම විදේශිකයන් සේ ලංකාවට පැමිණ ලංකාවේ ජනතාව හා උරුමයන් වෙනුවෙන් සිය ජීවිතය කැප කර ලංකාවේ මියගිය ශ්‍රී ලාංකිකයන් අතර තවත් එක් ප්‍රධාන චරිතයක වශයෙන් එච්.සී.පී.බෙල් මහතා ලාංකික පුරාවිද්‍යා ක්ෂේත්‍රයේ සදා අනුස්මරණීය චරිතයක වනවා නොඅනුමානය.
එච්.සී.පී. බෙල් මහතා සම්බන්ධයෙන් මෑත ඉතිහාසයේ නැවත වරක් සටහන් වුයේ එතුමා මෙරටට කල සේවය නිමිත්තෙන් එතුමා වෙත ත්‍යාග වශයෙන් ලබාදී තිබු බුදු පිළිමයක නැවතත් එතුමා මියගොස් වසර වසර 100 කට පසු එතුමාගේ මුණුපුරා විසින් මෙරට දළදා මාලිගාවට පුජා කිරීමත් සමඟය.
මුලාශ්‍ර
Bogahawatte, C. (2015, June). Sigiriya As an Attraction. Retrieved January 08, 2020, from Research Gate: https://www.researchgate.net/publication/277775257
Manatunga, A. (2003). H.C.P Bell and his Archaeologia research in Sri Lanka. Sri Lanka Heritage.
Mendis, C. (2018, June 17). Archaeological Milestones in Sri Lanka: Part 02. Retrieved January 20, 2020, from Archaeology.lk: https://www.archaeology.lk/tag/h-c-p-bell
Raynold, C. H. (1995). H C P Bell Archaeologist of Ceylon and Maldives. Royal Asiatic Journal, 323-326.