උරුම කළමනාකරණය : 1. සංකල්පමය ප‍්‍රවේශයක්

අරුණ රාජපක්ෂ

පුරාවිද්‍යා අධ්‍යයන අංශය, පේරාදෙණිය විශ්වවිද්‍යාලය, පේරාදෙණිය.

හැඳින්වීම

විශේෂ සංකල්ප වන උරුමය, උරුමය සංරක්ෂණය සහ කළමනාකරණය, සංචාරක ව්‍යාපාරය ආදී මාතෘකා පිළිබඳව මෙන් ම එම සංකල්පවල අෙන්‍යා්න්‍ය අවියෝජනීය සබඳතාව හා විඝටනාත්මක තත්වයන් සාකච්ඡා කෙරේ. උරුම සංකල්පය අතීත, වර්තමාන සහ අනාගතය සම්බන්ධ වන්නා වූ ගතික සංකල්පයක් මෙන් ම කි‍්‍රයාවලියකි. උරුමය ස්වාභාවික මෙන් ම සංස්කෘතික වශයෙන් ස්පර්ශනීය මෙන් ම අස්පර්ශනීය ගති ලක්ෂණයන්ගෙන් ද සමන්විත වේ. උරුමයන් විවිධ සන්දර්භයන්හි දී විවිධ වූ අනන්‍යතා ප‍්‍රකට කරන අතර උරුමයකට ලඟා කර ගත හැකි ඉහළම අනන්‍යතාව වන්නේ ජගත් උරුම අනන්‍යතාවයි. ආරෝපිත ජගත් උරුම අනන්‍යතාව තත් ක්ෂේත‍්‍රයන්හි සංචාරක ආකර්ෂණයට ඍජුවම බලපාන අතර එය ක්ෂේත‍්‍රයේ උරුම කළමනාකරණ කි‍්‍රයාදාමයට ධනාත්මක මෙන් ම ඍණාත්මක බලපෑම් එල්ල කරනු ලැබේ. ඒ අනුව විවිධ ක්ෂේත‍්‍ර සන්දර්භයන්හි ගති ලක්ෂණ මත උරුම කළමනාකරණය සහ සංචාරක ව්‍යාපාරය අතර සබඳතාව විඝටනාත්මක හෝ අන්‍යොන්‍ය සහජීවන සබඳතාව ප‍්‍රකට කරනු ලැබේ. මෙම උරුම ක්ෂේත‍්‍ර වර්තමානයේ ගෝලීයකරණය, වෙළඳපොළ ආර්ථිකය සහ සංස්කෘතික භාණ්ඩකරණය වැනි ප‍්‍රවණතා අබිමුව විවිධ අභියෝගයන්ට මුහුණ දී ඇත. ඒ නිසා උරුම සම්පත් සංරක්ෂණය සංචාරක අත්දැකීමේ ගුණාත්මක භාවය සහ ප‍්‍රාදේශීය ප‍්‍රජා යහ සාධනය ආදී අංශයන්හි තිරසාරභාවය උරුම සැළසුම් තුළින් ආමන්ත‍්‍රණය කළ යුතු වේ. මෙහි දී තත් ක්ෂේත‍්‍ර ආශි‍්‍රත සහ අනුබද්ධ ප‍්‍රජාව විශේෂ වශයෙන් අරමුණු කරගත් ප‍්‍රවේශයක් වෙත යොමුවීම වැදගත් වන අතර එය හුදෙක් අධිපතිවාදී වෘත්තිමය දැනුම මත පමණක් පදනම් විය යුතු නො වේ.

උරුමය, උරුම කළමනාකරණය සහ උරුම සංචාරක ව්‍යාපාරය නිර්වචනය කිරීම

‘උරුමය’ (Heritage) නමැති වචනය සංකීර්ණ, පුළුල්, එසේම විටෙක පටු, සුනම්‍ය, නිර්වචනය කිරීමට දුෂ්කර අරුත්බර වචනයකි. විවිධ ශික්‍ෂණයන්ට සම්බන්ධ විද්වතුන් ‘උරුමය’ යන වචනය විවිධ සන්දර්භයන් තුළ නිර්වචනය කිරීමට ප‍්‍රයත්න දරා ඇත. ඔක්ස්ෆර්ඞ් ඉංග‍්‍රීසි ශබ්දකෝෂයට අනුව උරුම කරගත් යමක් ඊට ඇතුළත් වේ¹. සිංහල භාෂාවෙන් ජන්ම දායාදය, ප‍්‍රවේණිය යන වචන උරුමයට සමානාර්ථ සහිතය. වාග් විද්‍යාඥයින්ට අනුව උරුමය තුළට ආරක්‍ෂා කිරීමට පෙලඹෙන, පූර්ව පරම්පරාවන්ගෙන් උරුම වූ වාස්තුවිද්‍යාත්මක ගොඩනැඟිලි, ස්මාරක සහ ගම්මාන ආදිය ඇතුළත් වේ². හ්‍යුසන් (Hewson)³ට අනුව උරුමය නම්, පූර්ව පරම්පරාවන් විසින් ආරක්‍ෂා කොට වර්තමානයට බාර දී ඇති, එසේම සැලකිය යුතු ජන කණ්ඩායමක් විසින් අනාගතයට බාරදීමට අපේක්‍ෂා කරන්නකි. හර්බර්ට් (Herbert 1995)⁴ උරුමය ප‍්‍රධාන වශයෙන් ස්වාභාවික එනම් ස්වභාව ධර්මය හා බද්ධ වූ උරුමයහා සංස්කෘතික උරුමය ලෙස දෙයාකාරයකට වර්ග කර හඳුනා ගනී. ෆීල්ඩන් (Hewson) සහ ජොකිලිතෝ (Jokilehto 1998)⁵ සංස්කෘතික උරුමය ලෙස දක්වන්නේ මානවයා විසින් කාලයාගේ ඇවෑමෙන් අත් පත් කරගත් සංකේත, ලේඛන, ක‍්‍රියාකාරකම් සහ වෙනත් මුදුන් පමුණුවා ගැනීම් ය. අර්ථකථනයන්ගේ විවිධතාවක් සහිත “උරුමය” (Heritage) නමැති වචනය අයිකොමොස් (ICOMOS) සංවිධානය විසින් වඩාත් පුළුල් අරුතකින් නිර්වචනය කර ඇත්තේ පහත සඳහන් පරිදිය.

“මෙම පෘථුල සංකල්පයට ස්වාභාවික හා සංස්කෘතික පරිසරය ඇතුළත් වේ. ඒ තුළට භූ දර්ශන, ඓතිහාසික ස්ථාන, ක්ෂේත‍්‍ර සහ නිර්මිත පරිසරයන් මෙන්ම ජෛව විවිධත්වය, පුරාවස්තු එකතූන්, අතීතයේ සිට ක‍්‍රියාත්මක වෙමින් පවත්නා සංස්කෘතික ක‍්‍රියාකාරකම්, දැනුම හා ජීවමාන අත්දැකීම් ඇතුළත් ය. ඒ තුළින් ඓතිහාසික සංවර්ධනය, විවිධ ප‍්‍රාදේශීය, ජාතික, දේශීය අනන්‍යතාවන් ප‍්‍රකාශ කෙරෙන අතර, එය නූතන ජීවිතය සමග ඒකාබද්ධව පවතී.” (ICOMOS 2002)⁶.

මෙම නිර්වචනයෙන් උරුමයෙහි විවිධතාව හා එහි අනන්‍යතා මට්ටම් පිළිබඳවත් අවධාරණය කෙරෙන අතර, උරුමය අතීතය පිළිබඳව මෙන්ම වර්තමානය හා අනාගතය සමගත් බැඳී පවතින සංකල්පයක් බව පැවසේ. උරුම නිර්වචනයේ දී අන්තර්ජාතික දෘෂ්ටිකෝණයෙන් වැදගත් සන්ධිස්ථානයක් 1972 යුනෙස්කෝ (UNESCO) ලෝක උරුම සම්මුතියෙන් හඳුනාගත හැකි ය. ලෝක උරුම සම්මුතියේ ඇතුළත් ‘ලෝක උරුම සංකල්පය’ පිළිබඳව සුබවාදී මෙන්ම අසුබවාදී විවේචන තවමත් සාකච්ඡා වන අතර⁷ ඒ තුළින් උරුම සංකල්පය විශ්වීය දෘෂ්ටිකෝණයකින් විග‍්‍රහ කිරීමට පෙලඹේ. උක්ත ප‍්‍රඥප්තියට අනුව ලෝක උරුම වන්නේ විරලල විනාශ වන සුළු, නවීකරණය කළ නොහැකි විශේෂ ඓතිහාසික, විද්‍යාත්මක හෝ සෞන්දර්යාත්මක ගුණාංගයන්ගෙන් සමන්විත සම්පත් ය. මෙම උරුම සංකල්පය ද්‍රව්‍යාත්මක අංශය පමණක් අවධාරණය වූ අසම්පූර්ණ නියෝජනයක් යැ යි බටහිර නොවන රටවල් තුළින් එල්ල වූ විරෝධාත්මක විවේචනයන්ට ප‍්‍රතිචාරයක් ලෙස උරුමයෙහි අස්පර්ශනීය (intangible) පාර්ශ්වය ආරක්‍ෂා කිරීම සඳහා වූ 2003 ප‍්‍රඥප්තිය (Convention for the safeguarding of Intangible Heritage)⁸ යුනෙස්කෝව විසින් හඳුන්වා දෙන ලදි.

උරුමය පිළිබඳ විවිධ නිර්වචනයන්ට අනුව එය අතිශයින් සංකීර්ණත්වයක් පෙන්වුව ද ඒ හැම නිර්වචනයක්ම සලකා බැලීමේ දී උරුම සංකල්පය පහත සඳහන් ගතිලක්‍ෂණයන්ගෙන් සමන්විත වන බව පෙනේ.

• උරුමය අතීත පරම්පරාවන්ගෙන් වර්තමානයට උරුමවන එසේම අනාගතයට දායාද කෙරෙන්නක් බැවින් එය ගතික සංකල්පයකි
• උරුමය අතීත හා වර්තමාන සමාජයන් තේරුම් ගැනීමට ආධාරක වේ
• උරුමය භෞතික, ස්පර්ශනීය මෙන්ම අභෞතික හා අස්පර්ශනීය ද වේ
• උරුමය ප‍්‍රධාන වශයෙන් ස්වාභාවික හා සංස්කෘතික ලෙස දෙයාකාර වේ
• උරුමය ක‍්‍රියාවලියකි

උරුමය සහ අනන්‍යතා

උරුමය හා බැඳුණු අනන්‍යතා මට්ටම් පිළිබඳ සලකා බැලීම වැදගත් වේ. උරුමය හා අනන්‍යතාව එකිනෙකට බද්ධ වූ සංකල්ප දෙකකි. උරුමයන් අවකාශීය අර්ථයෙන් ගත් කල භූගෝලීය සීමාවන්ට අනුව නිර්වචනය කළ හැකිය. එනම් පුද්ගල බද්ධ, ප‍්‍රාදේශීය, ජාතික, කලාපීය, ජගත් නැතහොත් ලෝක උරුම වශයෙනි. (රූප සටහන 1)

උරුමයේ ක්ෂේත‍්‍රයන් (Fields of Heritage) වන ස්වභාව ධර්මය, භූ දර්ශන, ස්මාරක, ක්ෂේත‍්‍ර, පුරාවස්තු, ක‍්‍රියාකාරකම් සහ පුද්ගලයන් විවිධ අවස්ථාවල අන්‍යෝන්‍ය වශයෙන් ඒකාබද්ධ වීම මගින් විවිධ අනන්‍යතා මට්ටම් නියෝජනය කෙරේ. මේ බව පීටර් හොවාඩ්ෙග් (Howard) උරුම ඝනක (Heritage cube) සංකල්පය තුළින් පැහැදිලි වේ.⁹ මින් පැහැදිලි වන යථාර්ථයක් නම් උරුමයන් බොහෝ විට එක් අනන්‍යතාවකට සීමා නොවන බවයි. ඒවා උරුම කරගන්නා වූ ගතිලක්‍ෂණ මත පුද්ගල, ප‍්‍රාදේශීය, ජාතික හා ජාත්‍යන්තර ආදී විවිධ අදියර තුළ නියෝජනය වේ. ¹⁰ උක්ත අනන්‍යතාවන් අතර විටෙක විඝටනාත්මක මෙන්ම සහජීවනකාරී සම්බන්ධතා ද හඳුනාගත හැකි ය. (රූප සටහන 2)

පුද්ගල උරුමය (Personal Heritage) : පුද්ගල උරුමය ලෙස සලකනු ලබන්නේ සෑම පුද්ගලයෙකුම සතු, ආරක්‍ෂා කිරීමට පෙළඹෙන එසේම සෙස්සන් සමඟ බෙදාහදාගැනීමට කැමති උරුමයන්ය. උදාහරණ ලෙස සිය පවුලේ අතීතය සිහිගන්වන සංකේත, සම්ප‍්‍රදායන් විය හැකි ය.¹¹

ප‍්‍රාදේශීය උරුමය (Local Heritage) : ප‍්‍රාදේශීය යන්නෙන් අදහස් වන්නේ රාජ්‍යයක් තුළ පිහිටි ප‍්‍රදේශයක සිට කිසියම් සංසිද්ධියකට සම්බන්ධ නිශ්චිත ස්ථානයක් දක්වා විහිද යන්නකි. ඍජුව හෝ වක‍්‍රව බොහෝ උරුමයන් නෛසර්ගික ලෙස කිසියම් විශේෂ භෞතික ස්ථානයක් හා සම්බන්ධ වේ.¹²

ජාතික උරුමය (National Heritage) : ජාතික රාජ්‍යයන් සිය ජාතික අනන්‍යතා තහවුරු කිරීමට යොදාගන්නා වූ උරුමයන් ජාතික උරුමයන් වේ. ජාතික කෞතුකාගාර, ජාතික ලේඛනාගාර, ජාතික ස්මාරක, ජාතික වීරවරයන්, ජාතික උත්සව ආදිය ඊට නිදසුන්ය. දේශීය අනන්‍යතා ප‍්‍රකට කරන උරුමයන් ජාතික උරුම හා ලෝක උරුම සම්බන්ධයෙන් වැදගත් වේ. ජගත් තලයේ හා ජාතික තලයේ සමාජ, ආර්ථික, දේශපාලනික, ආගමික හා සංස්කෘතික කාරණා සම්බන්ධයෙන් සෙසු දේශයන්ගෙන් හා ප‍්‍රජාවන්ගෙන් විශේෂ වශයෙන් වියුක්ත කොට වෙනස් ලෙස හඳුනා ගැනීමට ඉවහල් වන බැවින් දේශීය ආයතන සහ ප‍්‍රජාව විසින් එකී උරුමයන් නඩත්තු කිරීමට හා අඛණ්ඩව පවත්වාගෙන යාමට රුචියක් දක්වනු ලැබේ. දේශීය විවිධතා සහිත උරුමය විටෙක දේශීය සම්පතක් මෙන්ම විටෙක ජාතික අභියෝගයකි. උරුම සංචාරක ව්‍යාපාරය උදෙසා විශේෂ වෙළඳපොළ නිර්මාණයට අවස්ථාවක් සැපයුවත් ශක්තිමත් ජාතික අනන්‍යතා වර්ධනය කිරීමට මෙම විවිධත්වය අභියයෝගයකි. එය රටක භූගෝලීය හා දේශපාලනික විභජනයන්ට ද පාදක විය හැකි ය.¹³ එහෙයින් මෙම විභවතාව සමපාත කිරීම උරුම සංරක්‍ෂණයේ දී අභියෝගයක් වෙයි. ග‍්‍රැහැම් (Graham et al. 2000)¹⁴ තර්ක කරන අන්දමට වාස්තු විද්‍යාත්මකව වැදගත් නාගරික උරුම ක්ෂේත‍්‍ර සංරක්‍ෂණ කටයුතුවල දී ප‍්‍රාදේශීය ගතිලක්‍ෂණයන් සංරක්‍ෂණය කිරීම අපේක්‍ෂා කළ ද ජාත්‍යන්තර (විශේෂයෙන් බටහිර රටවලට නැඹුරු) සංරක්‍ෂණ මූලධර්ම මත පිහිටා ප‍්‍රමිතිකරණයට (Standardization) ලක් කිරීම තුළ ප‍්‍රාදේශීය සුවිශේෂ ගතිලක්‍ෂණවලට බලපෑම් සිදුවීම නොවැළැක්විය හැකි අතර ස්ථාන සමජාතීකරණය (homogenization) එහි අනිවාර්ය ප‍්‍රතිඵලයකි. මෙයට හේතු වී ඇත්තේ,

• ක්ෂේත‍්‍රයේ නියුතු වෘත්තිකයින්ගේ ප‍්‍රායෝගික භාවිතාවන් බටහිර මූලධර්ම මත ප‍්‍රමිතිගත වීම
• ජාත්‍යන්තර ආයතන සංරක්‍ෂණ ක‍්‍රියාවලීන්හි දී ජගත් තලයේ සාර්ථකව ක‍්‍රියාවට නැගුණු ව්‍යාපෘති දේශීය සන්දර්භයන් නොසලකා පුනර්කරණයට ලක් කිරීම
• උරුම සැලසුම්කරුවන් හා කළමනාකරුවන් විසින් විවිධ ආකෘති ඒ ආකාරයෙන්ම සන්දර්භයන් නොසලකා යොදාගැනීම
• විදේශීය සංචාරක ඉල්ලුම මත උරුමය වෙළඳපොළ තුළ භාණ්ඩකරණයට නැතහොත් වාණිජකරණයට ලක් කිරීම ආදී කරුණු ය.

ජගත් උරුමය (World Heritage)

ස්වාභාවික හෝ සංස්කෘතික උරුමයකට මුදුන් පමුණුවා ගත හැකි උච්චත ම භූගෝලීය අනන්‍යතාව වන්නේ ගෝලීය, විශ්වීය, ලෝක නැතහොත් ජගත් උරුම අනන්‍යතාව බව පොදු පිළිගැනීමයි. මානව වර්ගයාගේ පොදු උරුමයක් සඳහා වූ විශ්වීය අයැදීම අන්තර් රාජ්‍ය සංවිධාන හරහා සිදු වූ අතර එහි දී යුනෙස්කෝසංවිධානය විශේෂ වේ. මෙම ජගත් උරුම සංකල්පය සඳහා පසුබිම සැකසෙන්නේ පළමු ලෝක යුද්ධයෙන් අනතුරුව එනම් පශ්චාද් යුද සමයේ දී ය. 1960 දශකයේ පමණ දැවැන්ත සංවර්ධන ව්‍යාපෘති හේතුවෙන් සංස්කෘතික උරුම ක්ෂේත‍්‍රවලට අහිතකර බලපෑම් එල්ල වන්නට විය. මෙම පසුබිම තුළ ජාත්‍යන්තර අවධානය ද ඒ කෙරෙහි යොමුවිය. මීට පෙර සංස්කෘතික උරුමයන් පිළිබඳ අවධානය හුදෙක් දේශීය හා ජාතික ස්වරූපයක් පෙන්නුම් කළ ද මේ වන විට එය ජාත්‍යන්තර අවධානයට ලක් වී ඒවා විනාශයෙන් මුදවා ගැනීමට හා ආරක්‍ෂා කිරීමට ව්‍යාපාරයක් යුනෙස්කෝ සංවිධානය විසින් ආරම්භ කරන ලදි. එහි ප‍්‍රතිඵලයක් ලෙස දේවස්ථාන 14ක් හා පුරාවස්තු රැසක් ආරක්‍ෂා කර ගැනීමට මූල්‍යමය ප‍්‍රතිපාදන ලබාදීම සිදුවිය.¹⁵ මේ හරහා සංස්කෘතික උරුමයේ ආරක්‍ෂාවට ජාත්‍යන්තර යාන්ත‍්‍රණයක් හා සම්මුතියක් සකස් වීමට මඟ පාදන ලදි. මෙසේ ජාත්‍යන්තරකරණය වූ උරුම ව්‍යාපාරය ජගත් උරුම ප‍්‍රඥප්තිය සකස් වීමට හේතුවක් විය. 1972 ස්ථාපිත ජගත් උරුම ප‍්‍රඥප්තිය මඟින් ලෝකයේ අද්විතීය අගයක් සහිත (Outstanding Universal Value) ස්වාභාවික හා සංස්කෘතික උරුම ක්ෂේත‍්‍ර හඳුනා ගැනීම, ආරක්‍ෂා කිරීම හා සංරක්‍ෂණය කිරීම සඳහා කටයුතු කෙරේ. මෙම ප‍්‍රඥප්තිය 1977 වසරේ සිට ක‍්‍රියාත්මක වූ අතර ඒ යටතේ ස්ථාපිත ලෝක උරුම ලැයිස්තුවට (World Heritage List) ක්ෂේත‍්‍ර ඇතුළත් කිරීම ලෝක උරුම කමිටුව (World Heritage Committee) මඟින් 1978 සිට ආරම්භ කෙරිණ. මේ වන විට උක්ත ප‍්‍රඥප්තියට රටවල් 186ක් ඇතුළත් වන අතර ලෝක උරුම ලැයිස්තුව ක්ෂේත‍්‍ර 919කින් සමන්විත ය. ඒ අතරින් 706ක් (77%) සංස්කෘතික උරුම ක්ෂේත‍්‍ර වන අතර 187ක් ස්වාභාවික ක්ෂේත‍්‍ර ද, 26ක් මිශ‍්‍ර ක්ෂේත‍්‍ර ද වේ. මෙම ක්ෂේත‍්‍රයන්ගේ ව්‍යාප්තිය සැලකීමේ දී ඉන් බහුතරයක් යුරෝපය තුළ දක්නට ලැබේ.¹⁶

ආරම්භයේ දී මෙම ලැයිස්තුවට ක්ෂේත‍්‍ර ඇතුළත් කිරීම සඳහා වූ ඇගයීමේ ක‍්‍රියාවලිය උපදේශක මණ්ඩලයක් මගින් තරමක් අසංවිධිත අයුරින් සිදුකරන ලද අතර ප‍්‍රඥප්තියේ නිර්ණායකයක් වූ ‘මානව වර්ගයාට ඇති අද්විතීය අගය’ යන්න පැහැදිලිව නිර්වචනය කළ නොහැකි වීම එයට හේතු විය.¹⁷ ජගත් උරුම ලැයිස්තුව සඳහා අන්තර්ග‍්‍රහණය කිරීමට නිර්ණායක 10ක් ස්ථාපිත කිරීම වැදගත් වර්ධනයක් වූ අතර ඒවා 2005 වසරේ ජගත් උරුම සම්මුතිය ක‍්‍රියාත්මක කිරීම සඳහා වූ නිර්දේශවල සවිස්තරාත්මකව ඇතුළත් කරන ලදි.¹⁸ මින් හයක් සංස්කෘතික නිර්ණායක වන අතර හතරක් ස්වාභාවික නිර්ණායක වේ.

සෑම යෝජිත ක්ෂේත‍්‍රයක්ම අවම වශයෙන් මෙම නිර්ණායකවලින් එකක් හෝ සපුරාලිය යුතු වන අතර ඒවායේ අද්විතීය බව (Uniqueness) ඓතිහාසික තථ්‍යතාව (Historical Authenticity) ඒකාබද්ධතාව (Integrity) ආරක්‍ෂා කළ යුතු ය.¹⁹ ජගත් පරිමාණයෙන් සැලකීමේ දී උරුම ක්ෂේත‍්‍ර 3ක් උක්ත සංස්කෘතික නිර්ණායක හයම සම්පූර්ණ කර ඇති අතර, ජගත් උරුම ලැයිස්තුවේ ක්ෂේත‍්‍ර 94ක් සම්පූර්ණ කර ඇත්තේ එක් නිර්ණායකයකි. සංස්කෘතික නිර්ණායක IV එනම් ගොඩනැඟිලි හා වාස්තු විද්‍යාත්මක කෘති සම්බන්ධ නිර්ණායකය ලැයිස්තුගත ක්ෂේත‍්‍රයන්ගෙන් 69%ක් සම්පූර්ණ කර ඇති අතර ආසියානු කලාපයේ ක්ෂේත‍්‍ර ඉන් ඉහළ අගයක් ගනී.²⁰ ශ‍්‍රී ලංකාවේ ජගත් උරුම ක්ෂේත‍්‍ර උක්ත නිර්ණායකයන් අතරින් I, III, IV සහ VI සම්පූර්ණ කර ඇත. අධ්‍යයනයට බඳුන්වන අනුරාධපුර පූජනීය නගරය සහ මහනුවර පූජනීය නගරය පිළිවෙලින් සංස්කෘතික නිර්නායක I, III, VI සහ IV, VI  සම්පූර්ණ කර තිබේ.

මෙම ජගත් උරුම ලැයිස්තුව බොහෝ විද්වතුන්ගේ ඇගයීමට මෙන්ම විවේචනයට ද භාජනය වී ඇත. ජගත් උරුම ලැයිස්තුව හැඳින්වීම සඳහා විද්වතුන් භාවිත කළ වචන වලින් එහි අගය මොනවට පිළිබිඹු වේ.²¹ එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයේ සාමාජික රටවල් 191 අතුරින් 176ක්, එනම් ප‍්‍රතිශතයක් ලෙස (92%)ක් උක්ත ජගත් උරුම සම්මුතිය පිළිගෙන ඇති අතර ජනප‍්‍රියම ජගත් සම්මුතිය බවට පත් වී ඇත. Dutt (1999)²² සඳහන් කරන්නේ මෙම සම්මුතිය අන්තර්ජාතික සහයෝගීතාව සඳහා කදිම නිදර්ශනයක් බවයි.

ජගත් උරුම ලැයිස්තුවේ ප‍්‍රතිලාභ ප‍්‍රධාන කාරණා දෙකක් ඔස්සේ සාකච්ඡා කළ හැකිය. එනම් විශේෂ අවධානයක් ලබා ගැනීමට හැකිවීම සහ විශේෂ ආරක්‍ෂාවක් සැලසීමය. මෙම ලැයිස්තුව ගෝලීය උරුමයන් ආරක්‍ෂා කිරීම සඳහා වන සාමූහික යාන්ත‍්‍රණයක් වන අතර එහි දී විවිධ පාර්ශ්වකරුවන්ගේ (ජාත්‍යන්තර හා දේශීය) අවධානය දිනා ගැනීමට සමත් වේ. උරුමයක් මෙම ගෝලීය අනන්‍යතාව ලබා ගැනීමත් සමග දැවැන්ත ප‍්‍රචාරණයකට භාජනය වන අතර ඒ හරහා සංචාරක ව්‍යාපාරයේ වර්ධනයට මග පෑදීම ඔස්සේ ක්ෂේත‍්‍ර සංරක්‍ෂණයටත් ආර්ථික සංවර්ධනයටත් බපෑමක් නිරායාසයෙන් ම ඇති වේ.

එසේම බොහෝ විද්වතුන් මෙම ලැයිස්තුවේ වලංගුතාව ප‍්‍රශ්න කර ඇති අතර ඒ මඟින් සංචාරක ව්‍යාපාරයට හෝ රටක ආර්ථිකයට බලපෑමක් නොමැති බවද ප‍්‍රකාශ කරයි.²³

උරුමය කළමනාකරණය සඳහා වූ ජාත්‍යන්තර ප‍්‍රවේශය

උරුම සංරක්‍ෂණය පිළිබඳ ප‍්‍රථම ජාත්‍යන්තර ප‍්‍රඥප්තිය වන “ඓතිහාසික ස්මාරක ප‍්‍රතිසංස්කරණය සඳහා වන ඇතැන්ස් ප‍්‍රඥප්තිය” (Athens Charter for the restoration of historicmonuments)²⁴ 1931 ඇතැන්ස් නුවර පැවති වාස්තුවිද්‍යාඥයින්ගේ සහ තාක්‍ෂණික ශිල්පීන්ගේ ප‍්‍රථම අන්තර්ජාතික සමුළුවේ දී පිළිගන්නා ලදි. නමුත් එහි භාවිතාව යුරෝපයට පමණක් සීමා විය. දෙවන ලෝක යුද්ධයෙන් පසුව සංස්කෘතික උරුමයට සිදු වූ විනාශය පසක් වීම නිසා උරුමය කලාපීය හා ජාත්‍යන්තර මට්ටමින් ආරක්‍ෂා කිරීමේ පරමාර්ථයෙන් බොහෝ සංවිධාන ප‍්‍රභවය වන්නට විය. 1946 දී යුනෙස්කෝ (UNESCO) සංවිධානය ස්ථාපිත වීමෙන් අනතුරුව එහි අන්තර්ජාතික කෞතුකාගාර කවුන්සිලය (ICOM) ප‍්‍රභවය විය. ඉන් අනතුරුව 1956 යුනෙස්කෝ සංවිධානයේ 9 වන සමුළුවේ දී, සංස්කෘතික සම්පත් ප‍්‍රතිසංස්කරණය හා සංරක්‍ෂණය අධ්‍යයනය සඳහා වන ජාත්‍යන්තර මධ්‍යස්ථානය (International centre for the study of restoration and preservation ofcultural property) (ICCROM) ස්ථාපිත කිරීම සඳහා වූ තීරණය ගන්නා ලද අතර ඒ සඳහා සත්කාරකත්වය ඉතාලි රජය විසින් 1959 දී දරන ලදි. ස්මාරක හා ක්ෂේත‍්‍ර පිළිබඳ අන්තර්ජාතික කවුන්සිලය (International Council on Monuments and Sites) (ICOMOS) ස්ථාපිත කිරීමද, 1964 වැනීසියේ ප‍්‍රඥප්තිය (Venice Charter)²⁵ ස්ථාපිත කිරීමට සමගාමීව සිදුවිය.

ස්මාරක සහ ක්ෂේත‍්‍ර සංරක්‍ෂණය සහ ප‍්‍රතිසංස්කරණය සඳහා වන අන්තර්ජාතික ප‍්‍රඥප්තිය (International Charter for the conservation and restoration of monuments andsites) නැතහොත් වැනීස් ප‍්‍රඥප්තිය 1964 දී ස්ථාපිත කළ අතර එහි අවසන් පරිච්ෙඡ්දයේ සඳහන් වන පරිදි උරුම සංරක්‍ෂණයේ මාර්ගෝපදේශල මූලධර්මවල කොඳු නාරටිය බවට පත්විය. මෙය සංරක්‍ෂණ ඉතිහාසයෙහි විශේෂ සන්ධිස්ථානයකි. වැනීසියේ ප‍්‍රඥප්තියේ වැදගත් ලක්‍ෂණයක් නම් එය අනාගත පරම්පරාව සඳහා උරුමය ආරක්‍ෂා කිරීමේ උරුම වෘත්තිකයන්ගේ වගකීම අවධාරණය කිරීමය (ICOMOS 1994). උරුමය අනාගත ප‍්‍රජාවගේ ප‍්‍රයෝජනය සඳහා ආරක්‍ෂා කිරීමේ වගකීම වෘත්තිකයින් විසින් සිදුකළ යුතු බවට සලකන ලදි. මෙම ප‍්‍රඥප්තියේ අවධාරණය කරනු ලබන උරුමයේ මුල් ද්‍රව්‍යාත්මක ව්‍යූහය, තථ්‍යතා (Authenticity) සංකල්පය, යුරෝපයේ මෙන්ම ලෝකයේ වෙනත් රටවල නව සංරක්‍ෂණ ක‍්‍රියාවලියක ආරම්භය සනිටුහන් කිරීමට සමත් විය.

උරුමයේ අගය නිර්වචනය කරන තත්‍යතා නැතහොත් අව්‍යාජත්ව අදහස තවදුරටත් 1972 ජගත් උරුම ප‍්‍රඥප්තිය ක‍්‍රියාත්මක කිරීම සඳහා වන මෙහෙයුම් නිර්ණායක තුළ (Operational guidelines)²⁶ අවධාරණය කෙරිණි. විද්‍යාත්මක සංරක්‍ෂණ භාවිතය අවධාරණය කරන වැනීසියේ ප‍්‍රඥප්තිය මගින් තත්කාලීන ලෝක සන්දර්භයට බලපෑමක් සිදුකරන ලදි.

ජගත් උරුමයක් බවට පත්වීමට නම් අද්විතීය විශ්වීය අගය හා අව්‍යජත්වය පැවතිය යුතුය. උක්ත සංකල්ප හරහා උරුමය සහ දේශීය ප‍්‍රජාව තවදුරටත් වෙන් කිරීමක් සිදු වේ. උදාහරණ ලෙස ස්තූපයක්, ස්මාරකයක් ප‍්‍රතිසංස්කරණය කිරීම වැනි සාම්ප‍්‍රදායික මැදිහත් වීමක් උරුමයේ අව්‍යාජත්වය විනාශවේය යන බියෙන් අවසර නොදේ. මෙම තත්ත්වය තුළින් උරුමය සහ සාමාන්‍ය ප‍්‍රජාව අතර පවතින අන්තර් සම්බන්ධයට බලපෑම එල්ල වී උරුමය වෘත්තිකයන් අතර සබඳතාවට පමණක් සීමා වේ. ප‍්‍රජාව හුදු නරඹන්නන් බවට පත්වන අතර ස්පර්ශ කිරීමෙන් වෙන් වේ. වෘත්තිකයන් විසින් උරුමය කෞතුකාගාරකරණයට ලක් කිරීම තුළ එනම් ප‍්‍රජා සබඳතාව දුරස් කිරීම තුළ උක්ත පසුබිම අනිවාර්ය ප‍්‍රතිඵලයකි. මෙසේ සාම්ප‍්‍රදායික ගුණාංගවලින් වියුක්ත වීම තුළ ආගම පුරාවිද්‍යාඥයන්ගේ, විද්වතුන්ගේ, උරුම වෘත්තිකයන්ගේ ආගමක් බවට පමණක් පත්වීමේ ස්වභාවයක් දක්නා ලැබේ.

කාලයාගේ ඇවෑමෙන් උරුම සංරක්‍ෂණයේ හා කළමනාකරණයේ යුරෝපීය රාමුවේ ගැටලු හඳුනා ගනිමින් දේශීය සන්දර්භය තුළ එවැනි යාන්ත‍්‍රණයන්ගේ ප‍්‍රතිඵලදායී බව දේශීය වෘත්තිකයන් විසින් ප‍්‍රශ්න කරන ලදි. එබඳු එක් ප‍්‍රයත්නයක ප‍්‍රතිඵලයක් නම් 1979 වසරේ ස්ථාපිත කළ සංස්කෘතික වැදගත්කමක් සහිත ස්ථාන සංරක්‍ෂණය කිරීම සඳහා වන ඕස්ටේ‍්‍රලියා අයිකොමොස් ප‍්‍රඥප්තියයි (Australia ICOMOS Charter for the conservation of places of cultural significance)^27. මෙයඔස්ටේ‍්‍රලියාවේ දේශීය ඇබොරිජින් (Aborigin) ගෝත‍්‍රික ප‍්‍රජාව සමඟ උරුම සංරක්‍ෂණයේ දී ලද අත්දැකීම් පදනම් කරගනිමින් නිර්මාණය කරන ලද්දකි. ඒ තුළ උරුම ස්ථානයන්ගේ භාවිතය සහ උරුම ස්ථානයන්ගේ අර්ථය සම්බන්ධයෙන් බොහෝ අස්පර්ශනීය අංශ කෙරෙහි අවධානය යොමු කිරීම සහ උරුමය සම්බන්ධ තීරණ ගැනීමේ ක‍්‍රියාවලියේ දී ස්ථානීය ප‍්‍රාදේශීය ප‍්‍රජාවගේ මැදිහත්වීම අවධාරණය කර ඇත.

පුරාවිද්‍යාත්මක උරුමය ආරක්‍ෂා කිරීම සහ කළමනාකරණය සඳහා වන ජාත්‍යන්තර ප‍්‍රඥප්තිය 1990 දී ස්ථාපිත කරන ලදි.ඒ තුළ වර්තමාන හා අනාගත ප‍්‍රජාවගේ ප‍්‍රතිලාභ සඳහා උරුම වෘත්තිකයන්ගේ කාර්යභාරය අවධාරණය කරන අතරම දේශීය ප‍්‍රජාව ද උරුමයේ ජීවමාන නියෝජනයක් වන අවස්ථා වලදී ආරක්‍ෂා කිරීම සඳහා අනිවාර්ය පාර්ශ්වයක් විය යුතු බව ප‍්‍රකාශ කරයි.²⁸ 1990 වසරේම සංස්කෘතික උරුම අගයන් සහිත ස්ථානයන් සංරක්‍ෂණය සඳහා වන නවසීලන්ත අයිකොමොස් ප‍්‍රඥප්තිය (Chater for the conservation of places of cultural heritage value) ස්ථාපිත²⁹ වන අතර ඒ තුළ ද නූතන නෛතික අයිතිය කෙසේ වුව ද ප‍්‍රාදේශීය ප‍්‍රජාව උරුම සම්පත්, ස්මාරක සහ පූජනීය ස්ථාන සම්බන්ධයෙන් වගකිවයුතු පිරිසක් ලෙස හඳුනා ගනී.³⁰ අව්‍යාජත්වය පිළිබඳ නාරා ලේඛනය (Nara document on authenticity 1994)³¹ ද ජගත් උරුමයන් සම්බන්ධයෙන් අගයන් විනිශ්චය කි‍්‍රයාත්මක කිරීමේ දී තත් සංස්කෘතික සන්දර්භය එනම් දේශීය සන්දර්භය මත පදනම්ව දේශීය නිර්ණායකයන් කෙරෙහි අවධානයෙන් එය සිදු කළ යුතු බව පෙන්වා දෙයි. මේ අනුව පෙනී යන්නේ ජාත්‍යන්තර සංරක්‍ෂණ සංකල්පය ක‍්‍රමානුකූලව දේශීය සන්දර්භ සහ ප‍්‍රාදේශීය ප‍්‍රජා පදනම කෙරෙහි නැඹුරු වෙමින් සම්මුති සම්පාදනයට යොමු වන බවකි.

වසර 2003 දී UNESCO සංවිධානය සහ ICOMOS සංවිධානය විසින් පිළිවෙළින් ආසියානු සන්දර්භය විශේෂ වූ සම්මුති 2ක් හඳුන්වා දීමට කටයුතු කර ඇත. එනම්,

1. ආසියානු ඓතිහාසික ප‍්‍රදේශ සංරක්‍ෂණය පිළිබඳ අයිකොමොස් හොයි සම්මුතිය (ICOMOS, Hoi An declaration on conservation of historic districts of Asia, 2003)³²
2. ආසියාවේ විශිෂ්ට සංරක්‍ෂණ ක‍්‍රියාකාරකම් (UNESCO, Hoi An protoccol for best conservation  project in Asia, 2003)³³

මෑතක දී කෙටුම්පත් කළ “Ename” ප‍්‍රඥප්තිය (Ename Charter)³⁴ නැතහොත් සංස්කෘතික උරුම ක්ෂේත‍්‍ර අර්ථකථනය සහ ඉදිරිපත් කිරීම සඳහා වන අයිකොමොස් ප‍්‍රඥප්තිය (ICOMOS Charter for the interpretation and Presentation of cultural heritage sites)³⁵ 2008 අයිකොමොස් සැසිවාරය සඳහා ඉදිරිපත් කෙරිණ. ඒ තුළ ක්ෂේත‍්‍රයන්හි ස්පර්ශනීය සහ අස්පර්ශනීය උරුම අගයන් හඳුනාගන්නා අතර ප‍්‍රජා අවබෝධය ප‍්‍රවර්ධනය හා සංරක්‍ෂණ වැඩසටහන් සඳහා ප‍්‍රජා සහභාගීත්වය ප‍්‍රවර්ධනය කිරිම දිරිගන්වයි.

කෞතුකාගාර ක්ෂේත‍්‍රයේ අයිකොම් (ICOM) සංවිධානය ද අයිකොමොස් (ICOMOS) සංවිධානයේ මඟ යමින් උරුම සංචාරක ව්‍යාපාරය තුළින් උරුම සංරක්‍ෂණය, සංවර්ධනය, නඩත්තුව, අර්ථකථනය සඳහා පහසුකම් සැපයීමේ වැදගත්කම අවධාරණය කරයි. ඒ සඳහා කදිම නිදසුනකි ‘Phnom penh – Vienteane Charter on cultural diversity and heritage tourism 2006’³⁶ උක්ත ජාත්‍යන්තර ප‍්‍රවේශයගෙන් පැහැදිලි වන්නේ උරුම භාරකරුවන් ලෙස වගකීම උරුම වෘත්තිකයන් විසින් භාරගෙන ඇතත්, උරුමය, උරුම සංරක්‍ෂණය සහ තදනුබද්ධ ප‍්‍රජාව අතර සබඳතාව තවමත් ශක්තිමත් බවයි.

වර්තමානය වන විට උරුම සංරක්‍ෂණය උදෙසා බොහෝ පාර්ශ්වකරුවන් එනම් ප‍්‍රාදේශීය හා සාමාන්‍ය ප‍්‍රජාව, ප‍්‍රාදේශීය ආයතන, උරුම වෘත්තිකයින්, සංචාරකයන් ආදීහු ඔවුන්ගේ විවිධ වූ අවශ්‍යතා සඳහා බද්ධ වී සිටිති. උක්ත පාර්ශ්වකරුවන් විසින් උරුමය විවිධාකාරයෙන් භාවිත කරනු ලැබේ. උක්ත පසුබිම තුළ විවිධ ගැටලු ආමන්ත‍්‍රණය කිරීම සඳහා උරුම කළමනාකරණ ආකෘති විවිධ නම්වලින් එනම් සංස්කෘතික සම්පත් කළමනාකරණය (Cultural Resource Management), පුරාවිද්‍යා උරුම කළමනාකරණය (Archaeological Heritage Management), සංස්කෘතික උරුම කළමනාකරණය (Cultural Heritage Management) ආදී වශයෙන් භාවිත කෙරේ. උක්ත විෂයානුබද්ධ සන්දර්භය තුළ ‘පුරාවිද්‍යාත්මක’ (Archaeological) යන්න යම් ආකාරයක පක්‍ෂපාතී ස්වභාවයක් උසුලන්නේ උරුමයේ එකම අගය පුරාවිද්‍යාත්මක අගය නොවන බැවිනි.³⁷ සංස්කෘතික සම්පත් කළමනාකරණය යන්නෙහි “සම්පත්” යන්නෙන් මානව ප‍්‍රජාව සඳහා ප‍්‍රතිලාභ ගෙන දෙන ප‍්‍රතිලාභ ලබාගත යුතු යන අදහස සන්නිවේදනය වේ. එම සම්පත් විභවතාව උපයෝජනය සහ ග‍්‍රහණය කිරීම වරප‍්‍රසාදලත් බලධාරීන් ඉටුකරන කාර්යයක් ලෙස හැෙඟන බැවින් වඩා යෝග්‍ය වන්නේ සංස්කෘතික උරුම කළමනාකරණය නැතහොත් උරුම කළමනාකරණය (Heritage Management) යන සංකල්පීය ප‍්‍රවේශයයි. වර්තමානය වන විට උක්ත විෂයන්ගේ ප‍්‍රධාන විෂයානුබද්ධ තේමාවක් වී ඇත්තේ විවිධ අවශ්‍යතා අතර සංරක්‍ෂණ අවශ්‍යතා, නැතහොත් සංරක්‍ෂණ විද්‍යාවේ අවශ්‍යතා, දේශීය හා ප‍්‍රාදේශීය ප‍්‍රජා අවශ්‍යතා, දේශීය හා විදේශීය සංචාරක අවශ්‍යතා අතර තුලනය මුදුන්පමුණුවා ගැනීම නැතහොත් තිරසර කළමනාකරණය සාධනය කර ගැනීම ය.

උරුම කළමනාකරණය සහ සංචාරක ව්‍යාපාරය අතර සබඳතාව

පසුගිය දශක තුනක පමණ කාලය තුළ සිදු කළ බොහෝ පර්යේෂණවල දී විද්වතුන්ගේ අවධානය යොමු වූ ප‍්‍රධාන කරුණක් නම් සංචාරක ව්‍යාපාරයට අනුබද්ධ පාර්ශ්වකරුවන් සහ සෙසු පාර්ශ්වකරුවන් අතර පවතින සබඳතාවෙහි ස්වරූපය අධ්‍යයනයයි. මේ සම්බන්ධයෙන් වැදගත් වන පර්යේෂණ රැසකි. ඒ අතර බුඩොව්ස්කි (Budowski 1976)³⁸, කොපෝක් (Coppock 1982)^39, ඇන්ඩර්සන් සහ බ‍්‍රවුන් (Anderson and Brown 1984)⁴⁰ මැතිසන් සහ වෝල් (Mathieson and Wall 1982),⁴¹ රොමේරිල් (Romeril 1989),⁴² බට්ලර් (),⁴³ ජැක්සන් සහ වොන්ග් (Jackson and Wong 1982),⁴⁴ මාර්ෂ් (Marsh 1986),⁴⁵ මැඩි‍්‍රගල් (Madrigal 1993)⁴⁶ දානා (Dana 1999)⁴⁷ අබාකර්ලි (Abakerli 2001)⁴⁸ වැන්නවුන්ගේ පර්යේෂණ වැදගත් වේ. මීට දශක එක හමාරකට පමණ පෙර විශේෂ අවධානයක් යොමු වූ ක්ෂේත‍්‍රයක් නම් සංචාරක ව්‍යාපාරය සහ උරුම කළමනාකරණයේ දී ප‍්‍රජා මැදිහත් වීමයි.⁴⁹ සංචාරක ව්‍යාපාරය සහ උරුම කළමනාකරණය පිළිබඳ උක්ත සියලු පර්යේෂණ වලින් පැහැදිලි වන යථාර්ථයක් වනුයේ එම දෙපාර්ශ්වය අතර පැවතිය හැකි සබඳතාවන් ප‍්‍රධාන වශයෙන් කොටස් දෙකක් විය හැකි බවයි. එනම්,

1. විඝටනාත්මක සබඳතාවන් (Conflict relationships)
2. සහයෝගීතා නැතහොත් අන්‍යෝන්‍ය සහජීවන සබඳතාවන් (Co-operation relationships)

විඝටනාත්මක සබඳතාව අවධාරණය කරන පාර්ශ්වය පෙන්වා දෙන්නේ ප‍්‍රස්තුත කාරණාද්වය එකිනෙකට නොගැළපෙන සබඳතාවකින් සමන්විත බවයි.⁵⁰ මොවුන්ගේ තර්කය වන්නේ මේ සඳහා සම්බන්ධ වන පාර්ශ්වකරුවන් දෙ පිරිසගේ අගයන් සහ අරමුණු ඔවුනොවුන්ට වෙනස් වන බව ය (රූප සටහන 3). සාම්ප‍්‍රදායිකව උරුම කළමනාකරණ ක්ෂේත‍්‍රයේ නිරත පාර්ශ්වකරුවන් සංස්කෘතික උරුම සම්පත් සංරක්‍ෂණය සහ ඉදිරිපත් කිරීම සිය වගකීම කොට සලකන අතර සංචාරක කර්මාන්තයේ පාර්ශ්වකරුවන් විභවතා සහිත නිෂ්පාදිතයක් ලෙස සංවර්ධනය සහ ප‍්‍රවර්ධන කාර්යයෙහි නිරත වේ.

උරුම සංරක්‍ෂණයේ නිරත වූවන් සංරක්‍ෂණවාදී දෘෂ්ටිකෝණයෙන් සංචාරක ව්‍යාපාරය දෙස බලන්නේ සංස්කෘතික අගයන් වාණිජ පරමාර්ථ උදෙසා කැප කිරීමක් ලෙස ය. එසේම සංචාරක පාර්ශ්වය තර්ක කරන්නේ සමහර අවස්ථාවල ආර්ථිකමය අරමුණු පදනම් කරගත්, එසේම සංචාරක ආකර්ෂණය වර්ධනය කිරීමේ අරමුණින් සිදු කෙරෙන සංරක්‍ෂණයන් ද උරුම කළමනාකරණය තුළ සිදුවන බවයි.

මේ අයුරින් දෙ පිරිස අන්‍යෝන්‍ය ලෙස ප‍්‍රතිවිරුද්ධ දර්ශනයන් දෙකක සිට කටයුතු කිරීම නිසා නොගැළපීම හේතුවෙන් ඇතිවන ගැටුම් සබඳතාව නොවැළැක්විය හැකි බවයි.

ඒ අනුව, අරමුණු නොගැළපීම හේතුවෙන් අගයන් අතර ගැටුම (Value clash) ඇති වේ. කර් (Kerr 1994)⁵² නිරීක්‍ෂණය කරන පරිදි ‘ණසංරක්‍ෂණය සඳහා යෝග්‍ය වන දෙය අත්‍යවශ්‍යයෙන්ම සංචාරක ව්‍යාපාරය සඳහා ඉතා විරල වශයෙන් යෝග්‍ය වන්නේය’.

විවිධ විද්වතුන් ගැටුම්කාරී තත්වයන් ඇතිවිය හැකි අවස්ථා එකිනෙකට වෙනස් සාධක මත හඳුනා ගනී. උදාහරණ,

• බලය – බලය රහිත වීම (Abakerli 2001)⁵³
• සංරක්‍ෂණය – සංවර්ධනය
• ආර්ථික ප‍්‍රතිලාභ – සමාජ සංස්කෘතික සහ පාරිසරික හායනය (Markwick 2000)⁵⁴
• අභ්‍යන්තර වාසීන් – බාහිර වැසියන් (Chang 2000)⁵⁵

උක්ත විඝටනාත්මක සබඳතාවන් සඳහා කාලය ද වැදගත් සාධකයකි. එනම් ආරම්භයේ දී ඉතා ධනාත්මක තත්වයේ සිට ඍණාත්මක නැතහොත් ගැටුම්කාරී දිශාවට දෝලනය වීම සාමාන්‍ය තත්ත්වයකි. කෙසේ වෙතත් මෙම ගැටුම් සංකල්පය (Conflict Theory) සෑම සංස්කෘතික ක්ෂේත‍්‍රයක් සඳහාම අදාළ නොවේ. එය වෙනත් සාධක මත තීරණය වේ. එනම් ක්ෂේත‍්‍රයේ ග‍්‍රාමීය – නාගරික පිහිටීම, මුහුකුරා ගිය නොගිය බව වැනි සාධක ද ඒ සඳහා වැදගත් වේ.

සහයෝගීතා සබඳතාව (Co-operation relationship) පෙන්වන පාර්ශ්වය අවධාරණය කරන්නේ උරුම සම්පත් බෙදාහදා ගැනීම තුළ අන්‍යෝන්‍ය ලෙස ප‍්‍රතිලාභ උදා කර ගත හැකි පරිසරයක් සඳහා අවකාශයක් නිර්මාණය වන බවයි. පාර්ශ්වකරුවන් සීමා සහිත වූ තරමට සහ ඔවුන්ගේ ඇගයීම් සමාන වූ තරමට සාමකාමී සහජීවන සබඳතාවට මග පාදයි. උරුම සංචාරක ව්‍යාපාරය (Heritage Tourism) හරහා ප‍්‍රජාවට සිය ඉතිහාසය, සංස්කෘතික මූලයන් පිළිබඳ හැඟීමක් දනවමින් ඒම උරුම සම්පත් සංචාරක ආකර්ෂණයන් බවට පත් කරමින් කලාපීය සහ ගෝලීය ලෙස ඓතිහාසික, සංස්කෘතික සහ ආගමික අනන්‍යතාව පිළිබඳ පණිවිඩය ගෙන යාම සඳහා සංචාරක ව්‍යාපාරය ප‍්‍රබල බලවේගයක් කරගත හැකි හෙයින් ඒවා සංචාරක ව්‍යාපාරයෙන්ම සංරක්‍ෂණය කළ යුතු වේ.⁵⁶

එබැවින් මේ දෙපාර්ශ්වය අතර පවතින ද්විප‍්‍රකාරය උරුම කළමනාකරණයට මෙන්ම සංස්කෘතික සංචාරක ව්‍යාපාරයට ද කේන්ද්‍රීය ගැටලුවක් බවට පත් වී ඇති අතර, තිරසාරභාවය සාක්ෂාත් කරගැනීමෙහි ලා බාධාවක් ද වී ඇත.

උරුම කළමනාකරණයේ අභිප‍්‍රායන් මෙන්ම විෂයාත්මක අරමුණු සංචාරක ව්‍යාපාරයේ අභිප‍්‍රායන්ගෙන් සහ විෂයාත්මක අරමුණුවලින් වෙනස් වන අතර සමහර විට විඝටනාත්මක වේ. එය එසේ නම් සංස්කෘතික උරුම ක්ෂේත‍්‍රයන් ආශ‍්‍රිතව සංචාරක ව්‍යාපාරය ක‍්‍රියාත්මක කිරීමට අවශ්‍ය වන්නේ ඇයි? ඒ සඳහා ද සහේතුක සාධාරණීකරණයන් පවතී. ඒවා ආර්ථික, දේශපාලන, ප‍්‍රජා සහ සංචාරක දෘෂ්ටිකෝණයන්ගෙන් විමසා බැලිය හැකිය.

ආර්ථිකමය සාධාරණීකරණය

බොහෝ අවස්ථාවල උරුම ස්ථානයන්හි වාණිජමය භාවිතාව යහපත් මට්ටමක නොපවතියි. බොහෝ විට එම ස්ථාන රඳා පවතින්නේ රාජ්‍ය ප‍්‍රතිපාදන, පෞද්ගලික අංශයේ අනුග‍්‍රහයන්, ආධාර, ප‍්‍රදාන, පුණ්‍යාධාර සංගම්, පරිත්‍යාග ආදිය මතය.⁵⁷ එහෙත් උක්ත ප‍්‍රතිපාදන සීමා සහිත පසුබිම තුළ විකල්ප මූල්‍ය ජනන ක‍්‍රමවේද කෙරෙහි යොමුවීමට සිදු වේ. එහි දී සංචාරක ව්‍යාපාරය ආදායම් මාර්ගයක් බවට පත්වන්නේ නිරායාසයෙනි.⁵⁸

දේශපාලනමය සාධාරණීකරණය

ජාතික තලයේ දේශපාලනයේ රටේ උරුමය සුරැකීම සඳහා මතුවන හඬ රාජ්‍ය පාලකයින්ට මග හැර යා නොහැකි අභියෝගයකි. සංස්කෘතික උරුමයන්ගේ සංරක්‍ෂණ අවශ්‍යතාව සෑම ප‍්‍රතිපත්ති ප‍්‍රකාශයක ම ප‍්‍රමුඛතා කාර්යයක් සේ විස්තර කරතත්, ජාතික අයවැයෙන් අඩු වැය ශීර්ෂයක් මෙන්ම කප්පාදුවක් කළ යුතු විට ප‍්‍රමුඛව ඊට යටත් වන අංශයක් ද වීම සාමාන්‍ය තත්ත්වයකි. සංචාරක ව්‍යාපාරය තුළින් ස්ථානීය සංරක්‍ෂණ මෙන්ම ක්ෂේත‍්‍රය තුළ සහ අවට පදිංචිකරුවන්ගේ ජිවන මට්ටම නගා සිටුවිය හැකිය. ඒ තුළින් පදිංචිකරුවන්ගේ සහයෝගය ද උරුම සංරක්‍ෂණය සඳහා ලබාගත හැකි වේ. සංචාරක ව්‍යාපාරයේ ඉහළ වර්ධනය අවධාරණය කරමින් සංස්කෘතික උරුම ක්ෂේත‍්‍ර සංරක්‍ෂණය එහි දී දේශපාලන වශයෙන් සාධාරණීකරණය කරමින් රාජ්‍ය අංශයේ මුදල් ආරක්‍ෂා කර ගැනීමට බොහෝ රාජ්‍ය ආයතන සංස්කෘතික සංචාරක ව්‍යාපාරය සඳහා ඉහළ ඉල්ලුම මුවාවෙන් කටයුතු කෙරේ. සංචාරක ව්‍යාපාරය මුවාවෙන් නාගරික ක්ෂේත‍්‍රවල පැරණි ගොඩනැඟිලි, කෞතුකාගාර, අවන්හල්, හෝටල්, සමාජ ශාලා බවට පරිවර්තනය කිරීම හා එම කටයුතු සාධාරණීකරණය බහුලව දැකගත හැකි ය.

ශ‍්‍රී ලංකාවේ සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණය තුළ ස්ථානගත වූ ජගත් උරුම ස්ථානයන්ගේ විවිධතාව, උරුම සම්පත්වල විවිධතාව, පාර්ශ්වකරුවන්ගේ සහ කළමනාකරණ ව්‍යූහයන්හි විවිධතාව, උරුම සංරක්‍ෂණයේ, කළමනාකරණයේ සහ සංචාරක ව්‍යාපාර සංවර්ධනයේ විවිධ අවස්ථාවල පසුවීම ආදිය පදනම් කරගත් සංකීර්ණ තත්ත්වය අධ්‍යයනය කිරීම හරහා උරුම කළමනාකරණයේ, සංචාරක ව්‍යාපාරයේ සහ ප‍්‍රාදේශීය ප‍්‍රජාව අතර පවත්නා වූ සබඳතාවේ යථා තත්ත්වය යම් ප‍්‍රමාණයකට හඳුනා ගැනීම මෙම අධ්‍යයනය තුළින් අපේක්‍ෂා කෙරේ. එහි දී විඝටනාත්මක සබඳතාව සහ අන්‍යෝන්‍ය සහයෝගීතා සබඳතාව සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණයේ පූජනීය ක්ෂේත‍්‍රවල කවර ආකාරයකින් කි‍්‍රයාත්මක වන්නේ ද යන්න විමසා බැලීම වැදගත් කොට සැළකේ.

උරුම කළමනාකරණය හා සංචාරක ව්‍යාපාරය

උරුම කළමනාකරණය හා සංචාරක ව්‍යාපාරය අවියෝජනීය ලෙස අන්‍යෝන්‍ය වශයෙන් සම්බන්ධ වූ සංකල්ප ද්වයයකි. සංචාරක කර්මාන්තය ස්වාභාවික හා නිර්මිත පරිසරාත්මක කරුණු මත රඳා පවතින්නකි. සංස්කෘතික හා උරුම සංචාරක ව්‍යාපාරයේ ක‍්‍රියාකාරීත්වය පරමාදර්ශී ලෙස ක‍්‍රියාත්මක විය යුත්තේ අද්විතීය උරුම සම්පත් සංරක්‍ෂණයට ප‍්‍රමුඛත්වය ලබාදෙන උරුම කළමනාකරණ සන්දර්භයක් තුළය.

උරුමයේ දෘශ්‍යමය සහ වැදගත් ආර්ථික භාවිතාව සංචාරක ව්‍යාපාරය වන බැවින් සංචාරක ව්‍යාපාරය පුළුල් ලෙස විෂයානුබද්ධව නිර්වචනය කිරීම වැදගත්ය. සංචාරක ව්‍යාපාරයට විශ්වීය භාවිතාවක් හා පිළිගැනීමක් සහිත නිර්වචනයක් නොමැති මුත්, විවිධ නිර්ණායකයන් මත පදනම්ව, විවිධ අවධාරණයන් සහිතව සංචාරක කර්මාන්තය නිර්වචනය කළ හැකිය. සාම්ප‍්‍රදායිකව සංචාරක ව්‍යාපාරය නිර්වචනය කරන්නේ “මිනිසුන් සිය සුපුරුදු වාසස්ථානයෙන් හෝ සේවා ස්ථානයෙන් බැහැරව ගමනාන්තයක් / ක්ෂේත‍්‍රයක් කරා සංචාරය කිරීම හා මෙම සංචාරය පිණිස ඇතිවන අවශ්‍යතා හා පහසුකම් සම්පාදනය කිරීම යනුවෙනි.⁵⁹ මෙම නිර්වචනය තවදුරටත් වර්ධනය කරන යුරෝපානු කොමිසම (2002) (European Commission) වඩා නිශ්චිතව ප‍්‍රකාශ කරන්නේ මිනිසුන් සිය සුපුරුදු පරිසරයෙන් බැහැරව විනෝදය, ව්‍යාපාර සහ වෙනත් පරමාර්ථ සඳහා එක දිගට වසරකට නොවැඩි කලක් කටයුතුවල යෙදීම ලෙස ය.

සංස්කෘතික සංචාරක ව්‍යාපාරය (Cultural Tourism) යන්නට ද විශ්වීය වශයෙන් බලගතු නිර්වචනයක් සැපයීම අසීරුය.⁶⁰ උරුම සංචාරක ව්‍යාපාරය (Heritage Tourism), කලා සංචාරක ව්‍යාපාරය (Art Tourism), ස්වදේශීය සංචාරක ව්‍යාපාරය (Indiginous Tourism) ආදී සියලු ක්ෂේත‍්‍ර සංස්කෘතික සංචාරක ව්‍යාපාරය තුළින් ආවරණය වේ. රිචර්ඩ් (Richards 2001) යෝජනා කරන පරිදි සංස්කෘතික සංචාරක ව්‍යාපාරය තුළින් අතීත සංස්කෘතික නිර්මාණ අත්විඳීම පමණක් නොව යම් ජන කණ්ඩායමක හෝ ප‍්‍රදේශයක සමකාලීන සංස්කෘතිය හෝ ජීවන රටාව අත්විඳීම ද වේ. එබැවින් සංස්කෘතික සංචාරක ව්‍යාපාරය තුළට අතීත පුරාකෘති සම්බන්ධ උරුම සංචාරක ව්‍යාපාරය (Heritage Tourism) සහ සමකාලීන සංස්කෘතික නිර්මාණයන් සම්බන්ධ කල, සංචාරක ව්‍යාපාරය (Art Tourism) ද ඇතුළත් වේ.

උක්ත නිර්වචනයට අනුව යම්කිසි ස්ථානයක ප‍්‍රජාවකගේ අතීත සහ වර්තමාන උරුමය සංස්කෘතික සංචාරක ව්‍යාපාරය තුළින් ආවරණය වේ. Zeppel සහ Hall⁶¹ උරුම සංචාරක ව්‍යාපාරය සහ කලා සංචාරක ව්‍යාපාරය සංස්කෘතික සංචාරක ව්‍යාපාරයේ අනු ශාඛා ලෙස සලකයි. මෙහි සඳහන් උරුමය සහ කලා අංග අවියෝජනීය ලෙස එකිනෙකට බද්ධ වූ සංකල්ප වන හෙයින් ඒ දෙකෙහි වෙනස හඳුනා ගැනීම තරමක් අසීරුය.

Yale (1991)⁶² සඳහන් කරන අන්දමට උරුම සංචාරක ව්‍යාපාරය යනු හුදෙක් අප උරුම කරගත් දෑ එනම් ඓතිහාසික වැදගත්කමක් සහිත ගොඩනැඟීලි, කලා කෘති, විසිතුරු භූමි දර්ශන ආදී දෑ පදනම් කරගත්තකි. ලෝක සංචාරක සංවිධානය (WTO) ට අනුව කිසියම් රටක, ප‍්‍රදේශයක හෝ ස්ථානයක ඉතිහාසය, මානව උරුමය, කලාව, දර්ශනය සහ ආයතන පිළිබඳ වූවකි. මෙම නිර්වචනය සාපේක්‍ෂව අසම්පූර්ණය.

උරුම සංචාරක ව්‍යාපාරය සංකල්පගත කරන Poria et al. (2001)⁶³ එය සංචාරක ව්‍යාපාරයේ ශාඛාවක් ලෙස සඳහන් කරමින් කිසියම් ස්ථානයක් බද්ධ වූ සිය උරුමය සංචාරකයාගේ දෘෂ්ටිකෝණය පදනම් කර ගනිමින් නැරඹීම බව පවසයි. එක් අතකින් මෙම අර්ථ දැක්වීම සංචාරක ව්‍යාපාරයේ පරමාර්ථ සඳහා උරුමය අර්ථකථනයේ දී වැදගත් වන නමුත් එම නිර්වචනය ද සංචාරක ඉල්ලුම් පාර්ශ්වය නියෝජනය කරන්නක් පමණක් වන බැවින් එමගින් සංචාරක ව්‍යාපාරයේ දී උරුම සංචාරක අත්දැකීම සපයන අංශයේ දෘෂ්ටිකෝණය නොසලකා හැරීම නිසා Garrod සහ Fyall ඨ්රරදා  ත්‍හ්කක (2001)⁶⁴ ගේ විවේචනයට ලක් වී ඇත. උක්ත විවේචකයින් දෙදෙනාගේ විවේචනය ඉතා වැදගත් වන්නේ ක්ෂේත‍්‍රයක උරුමය අර්ථකථනය හුදෙක් ජනප‍්‍රිය සංචාරක ඉල්ලීම මත නොව උරුම සම්පත් පදනම්ව සිදුවිය යුතු බව අවධාරණය කරන බැවිනි. Silberberg (1995)⁶⁵ ක්ෂේත‍්‍රයේ ප‍්‍රජාව කෙරෙහි අවධානය යොමුකරමින් කිසියම් ජන කණ්ඩායමක, ප‍්‍රදේශයක හෝ ආයතනයක ඓතිහාසික, කලාත්මක, විද්‍යාත්මක උරුමයන් කෙරෙහි රුචිකත්වයෙන් පෙලඹී නැරඹීමට පැමිණීම ලෙස දක්වයි.

Laws සහ Pan  (2004)⁶⁶ දෙ දෙනා තර්ක කරන්නේ උරුමය ද්විත්වකාර්යයක් ඉටුකළ යුතු බවයි. එනම් ක්ෂේත‍්‍රයන්ට සංචාරකයන් ආකර්ෂණය කරගන්නා අතරතුර තත් ප‍්‍රාදේශීය ප‍්‍රජාවගේ සමාජ සංස්කෘතික අභිප‍්‍රායන් ද ඉටු කළයුතු බවයි. මෙහි සංක්‍ෂිප්ත අර්ථය නම් උරුම සංචාරක ව්‍යාපාරය සත්කාරක ප‍්‍රජාව සඳහා ආර්ථික ප‍්‍රතිලාභ උදා කළ යුතු අතර, ඔවුනට ඔවුන්ගේ උරුමය සහ ගතික සම්ප‍්‍රදායයන් සංරක්‍ෂණයට සහ උරුම කළමනාකරණයට උත්තේජනයක් ද ලබා දිය යුතු බවයි. සංචාරක ව්‍යාපාරයේ ප‍්‍රාදේශීය ප‍්‍රජා බලපෑම් කෙරෙහි අවධානය යොමු කරන Jafari (1977)⁶⁷ ද සංචාරක ව්‍යාපාරය තුළින් ප‍්‍රජා යහසාධනය සිදු විය යුතු බව අවධාරණය කරයි.

මේ අනුව උරුම සංචාරක ව්‍යාපාරය උරුම සම්පත් සංරක්‍ෂණයට මෙන් ම ප‍්‍රජා යහසාධනයට දායක වන ව්‍යාපාරයක් විය යුතු අතර තිරසාර උරුම කළමනාකරණය තුළින් ද අපේක්‍ෂා කරනුයේ උක්ත සංයෝගී සබඳතාවයි. සංස්කෘතික හා උරුම සංචාරක ව්‍යාපාරය පිළිබඳ උක්ත සංකල්පමය ප‍්‍රවේශය සාරාංශගත කිරීමේ දී එහි ප‍්‍රධාන ලක්‍ෂණ කීපයක් අවධාරණය කිරීම වැදගත් වේ.

උරුම සංචාරක ව්‍යාපාරය,

• ස්වාභාවික හා සංස්කෘතික සම්පත් පදනම් වී පවතී
• කිිසියම් අද්විතීය ක්ෂේත‍්‍රයක ස්වාභාවික හෝ ඓතිහාසික ආකර්ෂණීය ගුණාංග පදනම් කොට සංචාරක අත්දැකීමක් සපයයි
• උරුම සම්පත් සංරක්‍ෂණයට දායක වෙමින් සංචාරකයින්, නරඹන්නන්, උරුම සංරක්‍ෂකයින්, කළමනාකරුවන්, ප‍්‍රාදේශීය ප‍්‍රජාව සඳහා උරුම සංරක්‍ෂණය පිළිබඳව අවබෝධය වර්ධනය කිරීමට අධ්‍යාපනමය කාර්යයක් ඉටු කරයි
• ප‍්‍රාදේශීය ප‍්‍රජාවට ආර්ථික ප‍්‍රතිලාභ ජනිත කරමින් ඔවුනට ඔවුන්ගේ සම්ප‍්‍රදායන්, සංස්කෘතික අනන්‍යතාවන් පවත්වාගෙන යාමට උපකාරී වේ

උරුම සංචාරක ව්‍යාපාරය පසුගිය දශක කීපය තුළ ශීඝ‍්‍රයෙන් වර්ධනය වී ඇත. ලෝක සංචාරක සංවිධානයේ අනාවැකි වලට අනුව 2020 වන විට ලෝකයේ දෙ වන ඉතාමත් වැදගත් ගමනාන්තයක් බවට ආසියා පැසිපික් කලාපය පත් වේ. මෙම කලාපයේ උරුම සංචාරක ව්‍යාපාරය දියුණු වන රටවලට ආවේණික වූ ගැටලුවලින් සමන්විතය. උක්ත සන්දර්භය තුළ ශ‍්‍රී ලංකාවට ද වැදගත් තැනක් හිමි වේ.

සංචාරක ව්‍යාපාරයේ අන් සියලුම ක්ෂේත‍්‍රයන්ට වඩා උරුම සංචාරක ව්‍යාපාරය ශීඝ‍්‍රයෙන් වර්ධනය වන ක්ෂේත‍්‍රයක් වන අතර, විශේෂයෙන් සංවර්ධනය වන රටවල දුප්පත්කම දුරලීම හා ආර්ථික සංවර්ධනය උදෙසා උරුම සම්පත් සංරක්‍ෂණය විභවතාවක් සහිත යාන්ත‍්‍රණයකි (UNWTO 2005)⁶⁸.

පසුගිය දශක දෙක තුළ උරුම සංචාරක ක්ෂේත‍්‍රයේ සිදුකරන ලද අධ්‍යයන පර්යේෂණවල පොදු පිළිගැනීමක් වන්නේ සංවර්ධිත සහ සංවර්ධනය වෙමින් පවතින රටවල සංචාරක ව්‍යාපාරය හා එහි බලපෑම් මෙන් ම ගැටලු කළමනාකරණ ක‍්‍රමවේදයන් ද එකිනෙකට වෙනස් බවය. උක්ත වෙනස්කම් මූලික වශයෙන් ආර්ථික, දේශපාලන, ප‍්‍රායෝගික සංරක්‍ෂණ ක‍්‍රියාකාරකම්, නෛතික පැනවීම්, නාගරීකරණය, යටත් විජිතකරණය ආදී කරුණු මත වේග ලෝකයේ සංවර්ධනය වන කලාපය සැලකීමේ දී උරුම සංචාරක ව්‍යාපාරය සම්බන්ධ ප‍්‍රශස්ත මට්ටමේ පර්යේෂණවල ඌනතාවක් ද පවතින බැවින් එම කලාපයේ අද්විතීය උරුම ක්ෂේත‍්‍රවල සංරක්‍ෂණය, සංවර්ධනය සහ දිගු කාලීන තිරසාරභාවය වෙනුවෙන් මෙකී දැනුම අත්‍යවශ්‍ය වේ.⁶⁹

පසුගිය දශක එකහමාරක කාලය (1990-2005) සැලකීමේ දී දියුණු රටවල්වල සහ දියුණුවන රටවලට කරන ලද සංචාරණයේ වර්ධනය වාර්ෂිකව 6.5% වේගයෙන් වර්ධනය වන විට එය සංවර්ධිත රටවල 3% ටත් අඩුය. මෙම සංවර්ධනයට හේතු වූ කරුණු රැසකි. සංවර්ධනය වෙමින් පවතින රටවල සංචාරණය සඳහා ඇති වූ සුභවාදී වාතාවරණය, අන්තර්ජාතික සබඳතා වර්ධනය වීම, සංචාරක ක්ෂේත‍්‍රයට ලබා දුන් ප‍්‍රමුඛතාව ආදිය ඒ අතර වේ. මෙකී වර්ධනයට ඍජු හේතුවක් වී ඇත්තේ සංචාරක ව්‍යාපාරයේ දී සංස්කෘතික උරුම සම්පත් සඳහා වූ ඉල්ලුමයි. දළ වශයෙන් යුනෙස්කෝ ජගත් උරුම ක්ෂේත‍්‍රයන්ගෙන් 60%ක් ස්ථානගත වන්නේ සංවර්ධනය වෙමින් පවතින රටවලය.⁷⁰ පූජනීය උරුම ක්ෂේත‍්‍ර හා බද්ධ වූ ආගමික සංචාරක ව්‍යාපාරය නැතහොත් වන්දනා ගමන් (Pilgrimage) මෙම රටවල අතිශයින් ප‍්‍රචලිතය. මෙම ආධ්‍යාත්මික වන්දනා සංචාරය බහුවිධ පරමාර්ථ සහිතව එනම්, කුසල් රැස් කිරීම, දෙවියන්ට සමීප වීම, පව් සමා කරගැනීම, ස්ථානයන්හි අඛණ්ඩ පැවැත්ම තහවුරු කිරීම පදනම්ව සිදු කෙරේ.⁷¹ මෙබඳු සංචාරණයන් දකුණු ආසියානු, මැද පෙරදිග සහ අග්නිදිග ආසියානු රටවල ප‍්‍රධාන ආගම්වන බුද්ධාගම, හින්දු ආගම, ඉස්ලාම් ආගම සහ ක‍්‍රිස්තියානි ආගම් මගින් දිරි ගන්වනු ලැබේ. මෙකී සංචාරණය තුළ නැරඹීමට බඳුන්වන ස්ථාන උරුමස්ථානයන්ය. එසේම සිදුකරනු ලබන නේකවිධ ආගමික ක‍්‍රියාකාරකම් ද අස්පර්ශනීය උරුමයේ නියෝජනයන්ය.

ජීවමාන සංස්කෘතික සම්පත් ද මෙම කලාපයේ දියුණු වෙමින් පවතින රටවල විශේෂ සංස්කෘතික ආකර්ෂණයන්ය. කෘෂි භූ දර්ශන, කෘෂිකාර්මික ජීවන රටාව, අත්කම්, සුළු කලා ශිල්ප, පැරණි ගම්, භාෂාවන්, සංගීත සම්ප‍්‍රදායන්, ආගමික අභිචාර හා සංස්කෘතික උත්සව ද ඒ අතර වේ.⁷²

ඓතිහාසික නගර සහ නිර්මිත උරුමය ද සංවර්ධනය වෙමින් පවත්නා රටවල වැදගත් උරුම සංචාරක සම්පත් වී ඇත. කාර්මීකරණයට බඳුන් නොවූ ආසියානු, අප‍්‍රිකානු, මැද පෙරදිග, ලතින් ඇමරිකානු කලාපවල දේශීය සහ යටත්විජිතකරණයේ බලපෑමට ලක් වූ බොහොමයක් නගර ලෝක ප‍්‍රකට ගමනාන්තයන් වී ඇත. ශී‍්‍ර ලංකාවේ කොළඹ, ගාල්ල සහ මහනුවර එබඳු නගර කිහිපයකි.

මෙම රටවල උරුමය සහ සංචාරක ව්‍යාපාරය ඒකාබද්ධ වීමේ ප‍්‍රතිඵලයක් ලෙස මෑත කාලීනව වැදගත් ප‍්‍රවණතා රැසක් ජනිත වී ඇත. ඒ අතර උරුම සංචාරක ව්‍යාපාරය තුළින් දුප්පත්කම පිටු දැකීමේ ප‍්‍රවණතාවක් උදා වී ඇත. සාම්ප‍්‍රදායිකව දුගී පුරවැසියන් සැලසුම්කරණයෙන්, ප‍්‍රතිපත්ති සම්පාදනයෙන් සහ සංවර්ධන ක‍්‍රියාවලියෙන් වියුක්ත කර තැබුවත්, මෑත කාලීනව ඔවුන්ගේ සහභාගීත්වය තුළින් සංයුක්ත සංචාරක සංවර්ධන වැඩසටහන් හරහා ප‍්‍රජා ශුභසිද්ධිය ඉලක්ක කරගත් ක‍්‍රියාමාර්ග කෙරෙහි යොමු වනු දැකගත හැකි ය.

එසේම දියුණු වෙමින් පවතින රටවල් හැකිතාක් උරුම ක්ෂේත‍්‍ර ජගත් උරුම ලේඛනයට ඇතුළත් කිරීම තුළින් ප‍්‍රතිලාභ අත්පත් කරගැනීමේ ප‍්‍රවණතාවක් ද උදා වී ඇත. මෙම ජගත් උරුම ලේබලය හරහා තත් රාජ්‍යවල උරුම ක්ෂේත‍්‍ර සංරක්‍ෂණය සහ කළමනාකරණය සඳහා මූල්‍යමය හා තාක්‍ෂණික ජාත්‍යන්තර සහාය ලබාගැනීමට මෙන්ම සංචාරක කර්මාන්තය සඳහා ක්ෂේත‍්‍ර ප‍්‍රවර්ධනය කිරීමට ද අවස්ථාව සැලසී ඇත.⁷³

දියුණු වෙමින් පවතින රටවල ලෝක උරුම සංකල්පයේ සහ උරුම සංචාරක ව්‍යාපාරයේ මැදිහත්වීම හේතුවෙන් සංස්කෘතික උරුම සම්පත්වල සංරක්‍ෂණය සහ තත් ප‍්‍රාදේශීය ප‍්‍රජාවගේ ජීවන මට්ටමේ ගුණාත්මකභාවය සම්බන්ධ දෘෂ්ටිකෝණයන්ගෙන් විමසා බලන විට ධනාත්මක මෙන්ම ඍණාත්මක ලෙස ද බලපෑම් එල්ල කර ඇති බව පෙනේ. ජගත් අනන්‍යතාව හා සංචාරක ව්‍යාපාරය පදනම්ව දේශීය උරුම ක්ෂේත‍්‍ර තුළ පහත සඳහන් ගැටලු නිර්මාණය වී ඇත.

උරුමයේ ජගත් හා දේශීය අර්ථ මත පදනම් වූ ගැටලු

Black සහ Wall (2001)⁷⁴ සඳහන් කරන අන්දමට උරුමයේ අර්ථය සම්බන්ධයෙන් ජගත් ආයතන සහ දේශීය ප‍්‍රජාව දරන අදහස්වල විඝටනය වෙන කිසිදාකටත් වඩා උග‍්‍ර වී ඇත. මෙම ගැටලුව සඳහා හේතු වී ඇත්තේ උරුමය තෝරාගැනීමේ (Selection) පදනම, එම උරුමය සංරක්‍ෂණය (Conservation) කිරීමේ ක‍්‍රමවේද, මූලධර්ම සහ එහි ඉදිරිපත් කිරීමේ (Presentation) ක‍්‍රමවේදයයි. බොහෝ රටවල තත්ත්වයන් අධ්‍යයනය කර බලන විට, උරුමයේ අගය සම්බන්ධයෙන් විශේෂ වෘත්තිකයන්, රාජ්‍ය නිලධාරීන් තේරුම් ගන්නා ආකාරය සහ ප‍්‍රාදේශීය ප‍්‍රජාව ඒ සඳහා ආරෝපණය කරන අගයන් අතර වෙනසක් පවතී. බොහෝ විට සංරක්ෂණමය මැදිහත්වීම් හරහා ප‍්‍රාදේශීය අගයන් නොසලකා හැරීමට ලක් කර ඇත. ක්ෂේත‍්‍රයක හෝ ස්මාරකයක අගය ඒ අවට ජීවත්වන ප‍්‍රාදේශීය ජනතාවට වඩා වෙනත් රටක හෝ ප‍්‍රදේශයක විශේෂඥයින් විසින් නිර්වචනය කිරීමට යාම තුළ එහි අර්ථයන් ගිලිහී යා හැකිය.⁷⁵

Harrison (2005)⁷⁶ මෙක්සිකෝව, කාම්බෝජය, වියට්නාමය හා ඉන්දියාව ආදී රටවල් පිළිබඳව අධ්‍යයනයෙන් පෙන්වා දෙන්නේ ජගත් උරුම අර්ථය යුනෙස්කෝ ආයතනය සහ ජාතික මට්ටමේ සංචාරක ක්ෂේත‍්‍රය හා සම්බන්ධ ආයතන විසින් තේරුම් ගන්නා ආකාරයට වඩා තත් ප‍්‍රාදේශීය ප‍්‍රජාව තේරුම් ගන්නා ආකාරය වෙනස් බවයි. එසේම සංවර්ධනය වෙමින් පවතින රටවල සංචාරක ව්‍යාපාරය ජාතික ආදායමේ විශේෂ සම්පතක් වන අවස්ථාවල දී ආර්ථිකමය වාසි සලකා විදේශීය සංචාරකයන් ආකර්ෂණය කර ගැනීමට යාමේ දී සහ උරුමය දේශපාලනීකරණය වීමේ ප‍්‍රතිඵලයක් ලෙස ජාතික අනන්‍යතාව ප‍්‍රවර්ධනය සඳහා සංස්කෘතීන් මත අගයන් ආරෝපණය කිරීමට යාම තුළ උක්ත තත්ත්වය තවදුරටත් උග‍්‍ර විය හැකිය.⁷⁷ මෙබඳු වාතාවරණයක් තුළ ප‍්‍රාදේශීය ප‍්‍රජාව සිය උරුමය මත තබා ඇති අගයන්, වටිනාකම් සහ අර්ථයන් වගකිවයුත්තන් විසින් සිතාමතාම නොසලකා හැරීමට ලක් කිරීමක් සිදු වෙමින් පවතී.

අවකාශීය අර්බුදය

බොහෝ ජගත් උරුම ක්ෂේත‍්‍රවල සිදුවන ක‍්‍රියාදාමයක් නම් උරුම සංරක්‍ෂණයේ හා සංචාරක පහසුකම් සංවර්ධනයේ අවශ්‍යතා සඳහා තත් ක්ෂේත‍්‍රයන්හි හාත්පස ප‍්‍රජාව විතැන් කිරීමය. මෙහි ප‍්‍රතිඵලයක් ලෙස ඔවුන්ගේ සාම්ප‍්‍රදායික ජීවන රටාව වෙනස් වීම, සංචාරක ව්‍යාපාරයේ යෙදීමෙන් ප‍්‍රතිලාභ ලබාගැනීමේ අවකාශය අහිමි වීම, උරුම ක්ෂේත‍්‍රය හා පැවති අන්‍යෝන්‍ය සංස්කෘතික සබඳතාවට හානි පැමිණීම සිදු වේ. සිය සාම්ප‍්‍රදායික භූමි අහිමි වීම, ජීවන රටාව වෙනස්වීම වෙනුවෙන් නැවත පදිංචි කිරීම් සඳහා ප‍්‍රමාණවත් වන්දි මුදල් නොලැබීම සහ විකල්පීය ජීවන මාර්ගයක් සොයා ගැනීමට අපහසු වීම නිසා මෙම ප‍්‍රජාව තුළ අසහනය සහ කළකිරීම මතුවීම නොවැළැක්විය හැකිය. මෙබඳු පසුබිම් වලදී උරුම ක්ෂේත‍්‍රයන්ට තර්ජනයක් වන අසම්මත හැසිරීම් දක්වා ගමන් කිරීමට ඉඩ තිබේ. උදාහරණ ලෙස ස්මාරක ශේෂ අතුගා දැමීම, විතැන් කිරීම, ඉදිකිරීම් සඳහා භාවිත කිරීම වැනි ක‍්‍රියාකාරකම් මගින් සිතාමතා උරුමයට එරෙහිව කටයුතු කිරීම් දැක්විය හැකිය. අවකාශීය අරගලය තවදුරටත් උග‍්‍ර වන්නේ සංස්කෘතික උරුම ක්ෂේත‍්‍ර, වර්ධනය වන ජනගහනය සහ භූමි පරිභෝජන රටාවන් අතර සීමිත අවකාශය සඳහා වන තරගයේදී ය. මේ පිළිබඳව ශ‍්‍රී ලාංකේය සන්දර්භය පසුවට සාකච්ඡා කෙරේ.

ආයතනමය ධාරිතාවේ දුබලතාව

බොහෝ සංවර්ධනය වෙමින් පවත්නා රටවල් උරුම සැලසුම්කරණයේ දී ඉහළ සිට පහළට (Top – down) සිදුකෙරෙන ප‍්‍රවේශය අනුගමනය කරමින් සිටී. මෙයට හේතු වී ඇත්තේ උක්ත ප‍්‍රවේශය ප‍්‍රිය කරන කලක් තිස්සේ පවතින දේශපාලන ක‍්‍රමය, නැතහොත් ප‍්‍රාග්ධන සහ විශේෂඥ දැනුමේ සාපේක්‍ෂ හිඟයයි. මෙම පසුබිම තුළ බොහෝ රටවල් උරුම සංරක්‍ෂණ සහ සංචාරක සැලසුම් සම්පාදනයේ දී විශේෂඥයින් වෙනත් ප‍්‍රදේශවලින් හෝ සමහරවිට වෙනත් රටවලින් ආරාධනා කොට හෝ ගිවිසුම් හරහා ගෙන්වා ගැනීම හෝ සිදු කෙරේ. මෙහි අවසන් ප‍්‍රතිඵලය වන්නේ ප‍්‍රමාණයට වඩා බාහිර පුද්ගලයින් හරහා තීරණ ගැනීමට යාම තුළ ප‍්‍රාදේශීය ප‍්‍රජාවට ඔවුනගේ අදහස් නියෝජනයට හා මැදිහත්වීමට පවතින අවස්ථාව සීමා සහිත තත්ත්වයකට පත්වීම ය. මෙකී පසුබිම් තුළ සැකසෙන සැලසුම්වල ප‍්‍රාදේශීය ප‍්‍රජා අවශ්‍යතා මඟහැරී යා හැකිය. එවිට සැලසුම් කෙරෙහි අපේක්‍ෂා සහිතව බලා සිටි ප‍්‍රජාවට ප‍්‍රතිලාභ අහිමි වනු ඇත. උක්ත ගැටලුවේ තවත් පාර්ශ්වයක් වන්නේ තීරණ ගැනීමේ ක‍්‍රියාවලීන්ට බද්ධ වීම සඳහා ප‍්‍රජාව සතු දැනුමේ සහ හැකියාවේ අවම ධාරිතාවයි.⁷⁸

සීමා සහිත මූල්‍ය සම්පත් සහ විදේශාධාර, ආයෝජන මත යැපීම

දියුණු වෙමින් පවතින රටවල් උරුම සංරක්‍ෂණ කටයුතු සඳහා සැමවිට සිය රාජ්‍ය අයවැයෙන් වෙන්කරනු ලබන්නේ සීමා සහිත ප‍්‍රතිපාදනයකි. එහි ප‍්‍රතිඵලයක් ලෙස එක්සත් ජාතීන් හරහා ලැබෙන විදේශාධාර, විදේශ ආයෝජන, මෙන් ම සංචාරක ව්‍යාපාරය මත අසීමාන්තිකව යැපීමට සිදු වේ. උක්ත රටවල පවතින දේශපාලන අස්ථාවරභාවයන්, අභ්‍යන්තර ගැටුම් ආදිය මත විකල්පීය මූල්‍ය ප‍්‍රභවයන් දෙදරා යාමේ අවකාශය ද පවතී. මෙකී පසුබිම තුළ උරුම ක්ෂේත‍්‍රයන්හි තිරසාරභාවය අභියෝගයට ලක් වේ. Daher (2000)⁷⁹ සහ Wall (2001)⁸⁰ දෙදෙනාම ජගත් උරුම භූමි තුළ යුනෙස්කෝ සංවිධානයේ ක‍්‍රියාකාරකම් තුළින් ඒවායේ ගුණාත්මයට අහිතකර බලපෑම් එල්ලවන බවත්, එසේම ප‍්‍රාදේශීය සංවර්ධන අවස්ථා නිශේධ කිරීම සහ උරුමයෙන් ජන දිවිය වියුක්ත කරන බවත් පවසමින් විවේචනය කරයි.

දියුණු වෙමින් පවතින රටවල උරුම ක්ෂේත‍්‍ර සම්බන්ධ ඉහත සඳහන් ගැටලු වලින් පිළිබිඹු වන්නේ එම ක්ෂේත‍්‍ර උරුම සංරක්‍ෂණය, උරුම සංචාරක ව්‍යාපාරය සහ ප‍්‍රජා යහසාධනයේ තිරසාරභාවය සම්බන්ධයෙන් මුහුණදෙන අභියෝගයන්ය. තිරසාරභාවය පිළිබඳ උක්ත අභියෝගයන් සඳහා පිළිතුරු සෙවිය යුත්තේ ද සැලසුම්කරණය තුළිනි.

පූජනීය උරුම ක්ෂේත‍්‍ර හා සංචාරක සංවර්ධනය

ජගත් උරුම ක්ෂේත‍්‍රයන්හි සංස්කෘතික සංචාරක ව්‍යාපාරය සංවර්ධනය පිළිබඳව මෑත කාලීනව පර්යේෂණ රැුසක් අරමුණු කර ඇති බව පෙනේග ඒ බොහොමයක් සාකච්ඡුා කරනු ලබන්නේ උරුම සන්දර්භය තුළ නිෂ්පාදිතයක් ලෙස සංචාරකයින් විසින් පරිභෝජනය කරනු ලබන සහ ඒ තුළින් ලබන අත්දැකීම් පිළිබඳ ව ය.⁸¹ එසේම තවත් අධ්‍යයන බොහොමයක් උරුමය සහ සංචාරක ව්‍යාපාරය, සමාජල ආර්ථික හා සංස්කෘතික බලපෑම්, ප‍්‍රතිලාභ විශ්ලේෂණය හා Edson, G. (2004) ‘Heritage: pride or passion, product or service? International Journal of Heritage Studies, 4, pp. 333-348. උරුම සංරක්ෂණ සඳහා සංචාරක ව්‍යාපාරයේ බලපෑම් කෙරෙහි ද විශේෂ අවධාරණයකින් සිදු කර ඇත.⁸²

මෙම අධ්‍යයනය විශේෂයෙන් ඉලක්ක කරන පූජනීය ආගමික උරුම ක්ෂේත‍්‍ර බොහොමයක් වර්තමානයේ ගෝලීයකරණය, ජාත්‍යන්තර සහ දේශීය සංස්කෘතික සංරක්ෂණ කි‍්‍රයාකාරකම්, වෙළඳපොළ ආර්ථිකය සහ සංස්කෘතික භාණ්ඩකරණය මෙන් ම ආගමික සහ ජනවාර්ගික අනන්‍යතාවන් හා දේශපාලනය වැනි හේතු නිසා යම් හැඩ ගැස්මකට ලක් වී ඇත.⁸³

1972 යුනෙස්කෝ ලෝක උරුම සම්මුතිය මගින් සංස්කෘතික උරුමයට අයත් විශේෂ අංග කීපයක් නිර්වචනය කරනු ලබයි.⁸⁴ එම නිර්වචන තුළ අස්පර්ශනීය සහ අධ්‍යාත්මික අංගයක් සහිත ස්පර්ශනීය පූජනීය උරුම ක්ෂේත‍්‍ර පිළිබඳ ව විශේෂයෙන් අවධානයක් යොමු කර ඇති බව පෙනේ. ලොව පුරා සියදහස් ගණන් පූජනීය උරුම ක්ෂේත‍්‍ර පවතින අතර ඉන් 80කට අධික ප‍්‍රමාණයක් යුනෙස්කෝ ජගත් උරුම ලයිස්තුව තුළ ජගත් උරුම ලෙස ප‍්‍රකාශයට පත් කර ඇත. ඒවා බොහොමයක් වර්තමානයේ ආගමික ප‍්‍රජාවන්ගේ වැදගත් ස්ථාන ද වේ. එහෙත් සමහර ස්ථානයන්හි අතීතය සහ වර්තමානය අතර අවිච්ඡින්නතාවක් හඳුනාගත නොහැකි ය. පූජනීය ක්ෂේත‍්‍ර වර්ගීකරණය තුළ පවත්නා පූජනීය නගර යටතට අනුරාධපුරය සහ මහනුවර ඇතුළත් වේ.

පූජනීය හෝ ආගමික උරුම ක්ෂේත‍්‍රවල සංස්කෘතික උරුම සංචාරක ව්‍යාපාරය විශේෂ වූවකි. යුනෙස්කෝ ලෝක උරුම ක්ෂේත‍්‍රවලින් අඩකටත් වඩා අයත් වන්නේ් ආගමික ක්ෂේත‍්‍ර ගණයට ය. ආගමික උරුම ක්ෂේත‍්‍ර පදනම් කර ගත් සංචාරක ව්‍යාපාරයේ පරමාර්ථය නම් ක්ෂේත‍්‍රයේ පූජනීයත්වය ආරක්ෂා /සංරක්ෂණය කරන අතරතුර ප‍්‍රජා භාවිතාව සහ සංචාරණය සඳහා අවකාශ සැලසීමයි. මෙහි දී ප‍්‍රජාව ස්ථානීය පූජනීයත්වය තේරුම් ගන්නා ආකාරය වැදගත් ය.

උරුම සැලසුම්කරණය හා කළමනාකරණය

Ashworth (1996)⁸⁵ සඳහන් කරන ආකාරයට උරුම ක්ෂේත‍්‍ර හා සම්බන්ධ බොහෝ ගැටලු සැලසුම්කරණ හා කළමනාකරණ මැදිහත්වීම් තුළින් අවම කරගත හැකි වුවත් සියලු ප‍්‍රශ්න සඳහා විසදුම් අපේක්‍ෂා කළ නොහැකිය. විශේෂයෙන් ශ‍්‍රී ලංකාව වැනි සංවර්ධනය වෙමින් පවත්නා රටක උරුම ක්ෂේත‍්‍ර හා අනුබද්ධ වූ ගැටලු ආමන්ත‍්‍රණය කිරීමේ දී න්‍යායාත්මකව හා සංකල්පමය ලෙස උරුම සැලසුම් පිළිබඳව පහත සඳහන් තේරුම් ගැනීම වැදගත් වේ. එනම්, උරුම සැලැස්මක් යනු කුමක්ද? කවුරුන් සඳහා එය සැලසුම් කළ යුතුද? උරුම සැලැස්මක් තුළින් මුදුන් පමුණුවා ගත යුත්තේ කුමක්ද? විශේෂයෙන් සංවර්ධනය වෙමින් පවතින සන්දර්භයක උරුම සැලසුම්කරණය හා එහි ක‍්‍රියාත්මක කිරීමෙහි ලා පවතින අභියෝග සහ සීමාවන් කවරේ ද?

උරුම සැලැස්ම

උරුම ක්ෂේත‍්‍රයේ පර්යේෂණවල නිරත බොහෝ විද්වතුන් උරුම සැලැස්ම (Heritage Plan) යන වචනය නිරන්තරයෙන් භාවිත කළද ඒ සඳහා නිශ්චිත නිර්වචනයක් සැපයීමට අපොහොසත් වී ඇත. ‘උරුමය’ (Heritage), සැලැස්ම / සැලසුම්කරණය (Plan / Planning) යන්න වෙනවෙනම නිර්වචන සහිතව විස්තර කර ඇතත් උරුම සැලැස්ම හෝ උරුම සැලසුම්කරණය (Heritage Planning) යන්න නිර්වචනය කිරීමට පෙලඹී නැත.

උරුම සැලැස්මක් විය යුත්තේ උරුම සම්පත් පදනම් කොට සමාජ, ආර්ථික සහ පාරිසරික කරුණු සැලකිල්ලට ගනිමින් සාධනීය අනාගත අපේක්‍ෂා හඳුනාගන්නා වූ සහ එම අපේක්‍ෂා ළඟාකර ගැනීම සඳහා ක‍්‍රියාකාරකම් වර්ධනය කිරීමකි. Mitchell (2002)⁸⁶ ගේ සම්පත් සහ පරිසර කළමනාකරණය අනුව උරුම කළමනාකරණය උරුම සම්පත් සහ එහි පරිසරය ඇගයීම, ආරක්‍ෂා කිරීම, සංවර්ධනය කිරීම, භාවිත කිරීම, පුනරුත්ථාපනය සහ ප‍්‍රතිසංස්කරණය, පසු විපරම සහ ඇගයීම කෙසේ කරනු ලබන්නේ ද යන්න සම්බන්ධ ප‍්‍රතිපත්ති සහ ක‍්‍රියාත්මක කිරීම සම්බන්ධ සැබෑ තීරණ සහ ක‍්‍රියාකාරකම්ය.

උරුම සැලසුම්කරණය සහ කළමනාකරණය අන්‍යෝන්‍ය ලෙස සම්බන්ධ වුවත්, උරුම සැලසුම්කරණ අරමුණු, පරමාර්ථ උරුම කළමනාකරණයේ අරමුණු පරමාර්ථ සමඟ එකිනෙකට වෙනස් අවධාරණයන් තුළ පිහිටන බැවින් උරුම සැලැස්මක් මඟින් උරුම සංරක්‍ෂණයේ සියලු පැතිකඩ ආවරණය කිරීම කළ නොහැකි අතර කළමනාකරණය මගින් ඇතැම් වගකීම් දැරිය යුතු වේ. කෙසේ වෙතත් උරුම සැලැස්ම මගින් දිශානතිය සහ අරමුණු ස්ථාපිත කළ යුතු අතර කවුරුන් සඳහා සැලසුම් කරන්නේද? කුමක් මුදුන් පමුණුවා ගැනීමට අපේක්‍ෂිත ද? ආදී ප‍්‍රශ්න ආමන්ත‍්‍රණය කළ යුතු වේ. උරුම සැලැස්මක් මගින් උක්ත ගැටලු ආමන්ත‍්‍රණය කිරීමේ දී තිරසාර සංවර්ධන සංකල්පය (Concept of Sustainable Development) සහ උරුම සැලසුම්කරණ, සංරක්‍ෂණ සහ කළමනාකරණ ක්ෂේත‍්‍රයන්ට අදාළව එහි භාවිතය විමසා බැලිය යුතු ය.

උරුම කළමනාකරණයසහ තිරසාර සංවර්ධනය

තිරසාර සංවර්ධනය (Sustainable Development) යනු ‘අනාගත ප‍්‍රජාවගේ අවශ්‍යතාවන් සපුරා ගැනීමට බාධා නොවන ලෙස වර්තමාන අවශ්‍යතා සපුරා ගැනීම’ Our Common Future’ නම් බ‍්‍රෑන්ට්ලන්ඞ් (Bruntland) වාර්තාවේ සඳහන් වේ. එතැන් සිට විවේචන සහ විවාදයන්ගෙන් තොරව මෙම සංකල්පය පාරිසරික, ආර්ථික, සාමාජීය, සංස්කෘතික ප‍්‍රතිපත්ති, උරුම සංරක්‍ෂණ ආදී බොහෝ ශික්‍ෂණයන් විසින් වැළඳගනු ලැබීය.⁸⁷ තිරසාර සංවර්ධනයේ දී අනිවාර්යයෙන් මතුවන ස්වාභාවික, සංස්කෘතික, ආර්ථික සහ සමාජ දේශපාලනික ගැටලු සමග ස්වාභාවික සහ සංස්කෘතික උරුමය රැකගත යුතු සම්පතක් ලෙස සලකනු ලැබේ. විශේෂයෙන් සමාජ ආර්ථික ගැටලූ පරිසරයෙන් වියුක්ත කොට සැලකීමේ සාම්ප‍්‍රදායික මානව ආධිපත්‍ය සහිත දැක්මෙන්, තිරසාර සංවර්ධන සංකල්පය හරහා ස්වභාව ධර්මය සමග මානවයාගේ අවියෝජනීය සබඳතාව තේරුම්ගන්නා වූ දර්ශනය වෙත පිම්මක් උදා කළේය.⁸⁸

Gibson et al. (2005)⁸⁹ තිරසාරභාවයේ නැතහොත් තිරසාර සංවර්ධනයේ මූලික මූලධර්ම අටක් සාරාංශ කරමින් සමාජය, ආර්ථිකය සහ පරිසරය අතර අන්තර් සබඳතාව අවධාරණය කර ඇත. Gibson පෙන්වා දෙන මූලධර්ම සංවර්ධනය වෙමින් පවත්නා රටක් වන ශ‍්‍රී ලංකාවේ ජගත් උරුම අනන්‍යතාව සහ උරුම සංචාරක ව්‍යාපාරය තත් ක්ෂේත‍්‍රවල සංරක්‍ෂණයට සහ ප‍්‍රජා යහසාධනයට බලපා ඇති ආකාරය අවබෝධ කරගැනීමටත්, තදනුබද්ධ ගැටලු ආමන්ත‍්‍රණය කිරීම සඳහාත් වැදගත් වේ.

තිරසාර සංකල්පයේ මූලධර්ම උරුම සංකල්පයට සම්බන්ධ කරමින් අදහස් දක්වන Rodwell (2003)⁹⁰ ප‍්‍රධාන මූලධර්ම 3ක් යෝජනා කරයි.

1. සම්පත්වල අඛණ්ඩ පැවැත්ම තහවුරු කිරීම සඳහා ඥානාන්විත පරිහරණය
2. ද්‍රව්‍යාත්මක ව්‍යූහයට සහ සංස්කෘතික අනන්‍යතාව (භෞතික, සමාජීය, ආර්ථික, කලාත්මක) උදෙසා අවම මැදිහත්වීම
3. හායනකාරී පරිණාමයට එරෙහි ප‍්‍රතිජනනාත්මක පරිණාමය (Constructive evolution)

උක්ත මූලධර්ම මඟින් නරඹන්නන්, සංචාරකයන්, වන්දනාකරුවන් ලෙස උරුම ක්ෂේත‍්‍ර කරා පැමිණෙන ප‍්‍රජාවට උරුම සංචාරක ව්‍යාපාරයේ දී උරුම ක්ෂේත‍්‍ර ඉදිරිපත් කිරීම සහ තදනුබද්ධ සේවා සම්පාදනයේ දී ප‍්‍රතිජනනාත්මක වෙනස්වීම සහ සංවර්ධනය පිළිගනු ලැබේ. උරුම සංරක්‍ෂණයේ දී අව්‍යාජත්වය (Authenticity) සහ අඛණ්ඩතාව මෙන් ම ඒකාබද්ධතාව (Integrity) ආරක්‍ෂා කිරීම අපේක්‍ෂා කළත් වෙනස්වීම අනිවාර්ය ප‍්‍රතිඵලයකි. එහෙත් එහි දී අවම මැදිහත්වීම ද අවධාරණය කෙරේ. Hall සහ Mcarthur  (1998)⁹¹ විශ්වාස කරන පරිදි උරුම කළමනාකරණ කටයුතු මගින් නරඹන්නන්ට සේවා සැපයීම පමණක් නොව සියලු පාර්ශ්වකරුවන්ට සේවා සැපයීම සිදු කළ යුතු ය. උරුම කළමනාකරණ කටයුතු මගින් ප‍්‍රශ්න විසඳීම සඳහා ගනු ලැබූ ක‍්‍රියාමාර්ග තුළින් සහ ක‍්‍රියාමාර්ග නොගැනීම තුළින් බලපෑම් වූ පුද්ගලයින්, කණ්ඩායම් සහ සංවිධාන ඒ අතර වේ.⁹² මෙම පර්යේෂණයේ තේමාවට අනුව උරුම ක්ෂේත‍්‍ර තුළ සහ ඒ අවට උරුමය සම්බන්ධ ක‍්‍රියාකාරකම්වලට සම්බන්ධ වෙමින් හෝ නොවෙමින් ජීවත්වන ප‍්‍රජාව විශේෂ පාර්ශ්වකරුවන් පිරිසක් ලෙස සලකන හෙයින් ඔවුනගේ යහසාධනය උරුම සංරක්‍ෂණයේ දී හා සංචාරක ව්‍යාපාරයේ දී නොසලකා හැරිය නොහැකිය යන මතවාදයේ සිටී. උරුම සංරක්‍ෂණයේ තිරසාරභාවය සහ ජන ජීවිතයේ තිරසාරභාවය උරුම කළමනාකරණයේ දී අර්ථවත් විය යුතුය යන්න අපගේ විශ්වාසයයි.

පාර්ශ්වකරුවන්ගේ හා උරුම සංරක්‍ෂණයේ අරමුණු සපුරාලීම සම්බන්ධයෙන් උපාය මාර්ගික උරුම සැලසුම්කරණ ක‍්‍රියාවලිය වැදගත් වේ. Wall (1996)⁹³ ගේ අදහස් හා මතවාදයන් මත පදනම්ව Hall සහ Mcarthur (1998)⁹⁴ විසින් උරුමය හා බද්ධ වූ ගැටලු ආමන්ත‍්‍රණය කිරීම සඳහා උපායමාර්ගික සැලසුම්කරණ ප‍්‍රවේශය අනුගමනය කරමින් උරුම සංරක්‍ෂණ ක‍්‍රියාමාර්ග තිරසරභාවය දෙසට යොමුකරනු ලැබීය.

උපාය මාර්ගික උරුම සැලසුම්කරණ ක‍්‍රියාවලිය දෙස අවධානය යොමුකරන විට පාර්ශ්වකරුවන්ට අවස්ථා සැලසීමට, ප‍්‍රජා සහභාගීත්වය දිරිගැන්වීමට, අනුගත කිරීමට සහ පුනරීක්‍ෂණ සඳහා අනවරත සොයාබැලීම සහ ඇගයීම් සිදුකරනු ලැබේ. මෙසේ සිදු කිරීමේ අරමුණ සැලසුම්කරණ ක‍්‍රියාවලියේ දී නොසලකා හරින ලද ප‍්‍රතිලාභ අහිමි වූ ප‍්‍රාදේශීය ප‍්‍රජාව කෙරෙහි සැලකිලිමත් වෙමින් තීරණ ගැනීමේ ක‍්‍රියාවලියේ දී ඔවුනගේ හඬට සවන්දීමට අපේක්‍ෂාවන් දැනගැනීමට සහ සලකා බැලීමය. Wall (1996)⁹⁵ හඳුනාගන්නා පරිදි, සංවර්ධනය වෙමින් පවත්නා රටවල සංචාරක කර්මාන්තය හා සම්බන්ධ තීරණ ගැනී්මේ දී ප‍්‍රජා සහභාගීත්වය හුදෙක් සංකේතාත්මකය. එසේම උක්ත ප‍්‍රවේශය දියුණු වෙමින් පවතින ශ‍්‍රී ලංකාව බඳු රටවලට නව්‍ය සංකල්පයකි. නූතන නාගරික සැලසුම්කරණයන්හි දී ඉතා සීමා සහිත ලෙස මෙම සංකල්ප භාවිත වනු දැකිය හැකි අතර නාගරික ක්ෂේත‍්‍ර ආශ‍්‍රිතව පිහිටන උරුම ක්ෂේත‍්‍ර සැලසුම්කරණයන්හි දී (උදා: මහනුවර, අනුරාධපුර ජගත් උරුම ක්ෂේත‍්‍ර) මෙම සංකල්පවල සීමාසහිත භාවිතාවන් හඳුනාගත හැකිය.

උක්ත පැහැදිලි කිරීම් වලින් ප‍්‍රකටවන කරුණක් නම් උරුමය සංරක්‍ෂණයේ සහ සැලසුම්කරණයේ ප‍්‍රධාන අරමුණ වන්නේ ප‍්‍රජා යහසාධනය බවයි. ඒ අනුව, උරුම සැලසුම්කරණයල උරුම සම්පත් සංරක්‍ෂණය සහ කළමනාකරණයට අමතරව උරුම සැලසුමක තවත් ප‍්‍රමුඛතාවක් වන්නේ ප‍්‍රාදේශීය ප‍්‍රජාව සඳහා ප‍්‍රතිලාභ ලබාදීමෙන් ඔවුනගේ ජීවන රටාව තිරසාර කිරීම සහ උරුම පරිසරය සමඟ ඔවුනගේ සහජීවන සබඳතාව පවත්වාගෙන යාමට උදව් කිරීම ය.

තිරසාරභාවය සහ සංචාරක ව්‍යාපාරය

තිරසාරභාවය (Sustainability) විස්තර කරන ලෝක සංචාරක සංවිධානය (WTO) සංචාරක ව්‍යාපාරයේ ප‍්‍රධාන අංග 3ක් කෙරෙහි අවධානය යොමු කරයි. එනම්,

1. සම්පත් (resources)
2. සංචාරකයා (the tourists)
3. ප‍්‍රජාව (the community)

උක්ත අංගයන්ගේ අවශ්‍යතා තුලනය නොකොට තිරසාරභාවය මුදුන් පමුණුවා ගත නොහැකි අතර උක්ත සංකල්පය යථාර්ථයක් කිරීම ද දුෂ්කර කාර්යයකි.

තිරසාර සංකල්පය සංස්කෘතික උරුම කළමනාකරණ සන්දර්භය තුළ මෙන් ම සංචාරක ව්‍යාපාර සන්දර්භය තුළ තබා සාකච්ඡා කිරීම වැදගත් වේ. තිරසාරභාවය සම්බන්ධයෙන් සංස්කෘතික සංචාරක ව්‍යාපාරය විශේෂයෙන් අදාළය. එයට හේතුව ඒ තුළ ස්පර්ශනීය සහ අස්පර්ශනීය සංස්කෘතික සම්පත් භාවිතවන බැවිනි. සංස්කෘතික සංචාරක ව්‍යාපාරයේ දී උරුම සම්පත් සහ සංස්කෘතිය සමස්ත සංචාරක අත්දැකීම සම්බන්ධයෙන් මහඟු කාර්යභාරයක් ඉටු කරයි. ඒ අනුව සංචාරක ව්‍යාපාරය සහ උරුම කළමනාකරණය මගින් සංස්කෘතික සංචාරක ව්‍යාපාරය සම්බන්ධයෙන් එකිනෙකට වෙනස් වගකීම් දරනු ලැබේ. ලෝක සංචාරක සංවිධානයේ නිර්වචනයට අනුව තිරසාර සංචාරණ සංවර්ධනය යනු,

අනාගතය සඳහා අවස්ථාවන් ආරක්‍ෂා කරන සහ නඟා සිටුවන අතරතුර නූතන සංචාරකයින්ගේ සහ සත්කාරක ප‍්‍රදේශවල අවශ්‍යතා සපුරා ගැනීම ය. මෙම ප‍්‍රකාශයෙන් පැහැදිලි වන්නේ වර්තමාන සහ අනාගත ප‍්‍රජාවන්ට පවතින ස්වාභාවික හෝ සංස්කෘතික සම්පත් විඳීමට එක හා සමාන අවස්ථාවක් තිබිය යුතු බවය. මෙම තිරසාර සංවර්ධන ප‍්‍රවේශය 1992 බ‍්‍රසීලයේ රියෝ ද ජනයිරෝ නුවර පැවති එක්සත් ජාතීන්ගේ මිහිකත සමුළුවේ දී තවදුරටත් සවිස්තරාත්මකව සාකච්ඡා කළ අතර, ඉන් අනතුරුව බොහෝ රාජ්‍යයන් සිය සංවර්ධන ප‍්‍රතිපත්තිවල විශේෂයෙන් සංචාරණ සැලසුම්කරණ සහ සංවර්ධනය සඳහා මූලික ප‍්‍රතිපත්තියක් ලෙස අනුගත කිරීමට කටයුතු කර ඇත.

උක්ත නිර්වචන රාමුව තුළ පිහිටමින් ලෝක සංචාරක සංවිධානය තිරසාර සංචාරණ සංවර්ධනය ක‍්‍රියාකාරී ප‍්‍රතිපත්ති තුළ සිට විග‍්‍රහ කරන අතර ඒ තුළ අන්තර්ගත පහත සඳහන් අදහස් මෙම අධ්‍යයනයේ විෂය පථයට අතිශයින් අදාළය.

1. වර්තමාන ප‍්‍රජාවට ප‍්‍රතිලාභ උදාකරන අතර ම අනාගතයේ අඛණ්ඩ භාවිතයක් සඳහා ස්වාභාවික, ඓතිහාසික, සංස්කෘතික සහ වෙනත් සංචාරක සම්පත් සංරක්‍ෂණය

සංචාරක කර්මාන්තය කිසියම් ප‍්‍රදේශයක ඓතිහාසික, සංස්කෘතික උරුමය සහ ස්වාභාවික සම්පත්වලට සම්බන්ධ සංචාරක ආකර්ෂණ සහ ක‍්‍රියාකාරකම් මත යැපෙන කර්මාන්තයක් වන බැවින් තිරසාරභාවය සංචාරක සංවර්ධනයේ දී අතිශයින්ම තීරණාත්මකය. උක්ත සම්පත් මෙම ව්‍යාපාරය හරහා විනාශ වුවහොත් සංචාරක කර්මාන්තයෙහි පැවැත්ම අභියෝගයට ලක් වේ. එහෙයින් උක්ත සම්පත් සංරක්‍ෂණය සංචාරණ සංවර්ධනය තුළින් උරුම සංරක්‍ෂණය පිළිබඳ ප‍්‍රජා සංවේදීත්වය / දැනුවත්භාවය වර්ධනය කළ හැකිය.

2. සංචාරක ප‍්‍රදේශය තුළ බරපතල පාරිසරික හෝ සමාජ සංස්කෘතික ප‍්‍රශ්න වළක්වාගැනීම උදෙසා සංචාරක සංවර්ධනය ප‍්‍රවේශම්කාරීව සැලසුම්කරණය සහ කළමනාකරණය කිරීම

ඍණාත්මක පාරිසරික හා සමාජ සංස්කෘතික බලපෑම් වළක්වා ගැනීම සඳහා නගර සැලසුම්කරණය සහ ඉසිලීම් ධාරිතා විශ්ලේෂණය (Carrying Capacity Analysis) ඉතා වැදගත් ක‍්‍රියාමාර්ගයන් වේ. බොහෝ විට සංචාරකයන්ගේ ආගමනය භූමි පරිභෝජන සහ කලාපීකරණ යාන්ත‍්‍රණ හරහා පාලනය කරන අතර සංචාරක අත්දැකීම් සහ නරඹන්නන් කළමනාකරණයට පහසු කරනු ලැබේ. එසේම පරිසර සංවේදී සහ තාක්‍ෂණික ක‍්‍රියාමාර්ග හරහා ද සංචාරක සංවර්ධනයේ අහිතකර බලපෑම් අවම කරගත හැකිය.

3. සංචාරක ප‍්‍රදේශය තුළ සමස්ත පාරිසරික ගුණාත්මක තත්ත්වය නඩත්තුව සහ දියුණු කිරීම

4. සංචාරක ක්ෂේත‍්‍රයේ අලෙවිකරණ හැකියාව රඳවා ගැනීම සහ ජනප‍්‍රියභාවය උදෙසා ඉතා උසස් සංචාරක අත්දැකීමක් හා තෘප්තිමත්භාවයක් පවත්වාගෙන යාම

සංචාරක අපේක්‍ෂා, අත්දැකීම් සහ තෘප්තිමත්භාවය කළමනාකරණය එම ක්ෂේත‍්‍රයේ පැවැත්ම පිණිස තීරණාත්මකය. කිසියම් ක්ෂේත‍්‍රයක් වසර ගණනක් සංචාරක ආකර්ෂණයක් ලෙස ක‍්‍රියාත්මක වන විට සංචාරකයන්ගෙන් ඇතිවන බලපෑම් හඳුනා ගැනීම සඳහා සැලසුම්කරණයට සහ කළමනාකරණයට Butler (1980)⁹⁶ යෝජනා කළ පියවර හයකින් සමන්විත ක්ෂේත‍්‍රයක ජීවන චක‍්‍රය (Destination Life Cycle) උපයෝගී කරගත හැකිය.

5. සංචාරක ව්‍යාපාරයේ ප‍්‍රතිලාභ සමාජය පුරා පෘථුලව ව්‍යාප්ත කිරීම

සංචාරක සංවර්ධනය ඉතා ප‍්‍රවේශමෙන් සැලසුම් සහ කළමනාකරණය කළ විට ක්ෂේත‍්‍රය තුළ සහ ඒ අවට ජීවත්වන ප‍්‍රජාව අතර පෘථුලව ව්‍යාප්ත වේ. සංචාරක ව්‍යාපාරයෙන් ප‍්‍රතිලාභ වැඩිකිරීම මඟින් ප‍්‍රාදේශීය ප‍්‍රජාව සංචාරක සංවර්ධනයට දිරිගැන්වීමක් ද වේ. මේ සඳහා ප‍්‍රජා පදනමීය සංචාරක සංවර්ධනය (Community – based tourism development) කදිම ප‍්‍රවේශයකි.

උක්ත මූලාශ‍්‍රය සමීක්‍ෂණය තුළින් මෙම අධ්‍යයනයේ දී තිරසාර සංස්කෘතික සංචාරණයෙන් පහත සඳහන් අර්ථයන් පිළිබිඹුවන බව හඳුනාගත හැකිය.

1. ස්පර්ශනීය සහ අස්පර්ශනීය උරුම සම්පත් තිරසර කිරීම

ක්ෂේත‍්‍රයේ අතීතය සහ ඉතිහාසය අවබෝධයට සංචාරකයාට අස්පර්ශනීය සංස්කෘතික අගයන් ඉදිරිපත් කිරීමේ දී ස්පර්ශනීය භෞතික උරුම සම්පත්වල ගතිලක්‍ෂණ ඉතා වැදගත් වේ. සංස්කෘතික අගයන් ආරක්‍ෂා කොට ඉදිරිපත් නොකිරීමෙන් භෞතික උරුම ව්‍යූහයන් අරුත් විරහිත බවට පත් වෙයි. ඒ නිසා භෞතික සම්පත් මෙන්ම සම්පත්වල සංස්කෘතික අර්ථය සන්නිවේදනයට උත්සාහ කිරීම වැදගත් වේ. එය සම්පත්වල ගුණාත්මකභාවය නැතහොත් තිරසරභාවය මිනීමේ දී වැදගත් සාධකයකි.

2. සංචාරක අත්දැකීම තිරසර කිරීම

ක්ෂේත‍්‍රයක් අඛණ්ඩව ප‍්‍රතිඵලදායී සංචාරක ආකර්ෂණයක් ලෙස පවත්වාගැනීම සඳහා සංචාරක අත්දැකීම් තිරසරව පවත්වාගත යුතුය.

3. ප‍්‍රාදේශීය ප‍්‍රජාවගේ ජීවන තත්වය තිරසර කිරීම

සංස්කෘතික සම්පත් සහ සංචාරක ප‍්‍රජාව අතර සම්බන්ධීකරණය පවත්වාගෙන යාමට දායක වන සත්කාරක ප‍්‍රාදේශීය ප‍්‍රජාවගේ යහසාධනය තිරසර කිරීම ද වැදගත් වේ.

උක්ත අංශයන්හි සමතුලනය පවත්වා ගැනීම අතිශයින්ම අභියෝගාත්මකය. ක්්ෂේත‍්‍රයක ජීවන චක‍්‍රයේ (Destination Life Cycle) සංවර්ධනාත්මක අවධියේ දී (Development stage) ප‍්‍රාදේශීය ප‍්‍රජාව අභිබවා සාමූහික වශයෙන් පැමිණෙන සංචාරක කණ්ඩායම් බහුල වශයෙන් පැමිණීමත් සමග ප‍්‍රාදේශීය ප‍්‍රජාවගේ සහ සංචාරක ප‍්‍රජාවගේ තෘප්තිමත්භාවයට අහිතකර බලපෑම් එල්ල වීම දැකගත හැකිය. එහෙයින් තිරසර සංකල්පය තුළ පිහිටා සංවර්ධනාත්මක අවධියේ පරිණාමය තුළ සංචාරක ඉල්ලීම්වල ස්වභාවය ද අවබෝධ කරගනිමින් ක‍්‍රියා කළ යුතු වේ. ශ‍්‍රී ලංකාවේ සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණයේ අනුරාධපුරය සහ මහනුවර පූජනීය උරුම ක්ෂේත‍්‍ර Butler (1980)⁹⁷ ගේ ක්ෂේත‍්‍රයක ජීවන චක‍්‍ර ආකෘතියට අනුව සංවර්ධනාත්මක අදියරේ විවිධ පරිණාමීය අවස්ථා තුළ පසුවන බැවින් තිරසර සංකල්පයේ මිනුම් දඬු භාවිත කරමින්,

• උරුම සම්පත් සංරක්‍ෂණයේ තිරසර බව
• සංචාරක අත්දැකීම්වල තිරසර බව
• ප‍්‍රාදේශීය ප‍්‍රජා යහ සාධනයේ තිරසර බව ඇගයීමට ලක් කිරීම මෙම අධ්‍යයනය තුළින් අපේක්‍ෂා කෙරේ.

මෙම අධ්‍යයනයේ දී පර්යේෂකයා විසින් සම්පත් සංරක්‍ෂණයෙන් සංචාරක අවශ්‍යතා සහ ප‍්‍රජා යහසාධනයත්, ප‍්‍රජා සංවර්ධනය තුළින් සම්පත් සංරක්‍ෂණය හා ප‍්‍රජා යහ සාධනයත්, සංචාරක සංවර්ධනය තුළින් තිරසාර උරුම සහ සංචාරක කළමනාකරණයත්, සැලසුම් සහ සැලසුම් ක‍්‍රියාත්මක කිරීම ඇගයීම තුළින් ශ‍්‍රී ලංකාවේ සංස්කෘතික ත‍්‍රිකෝණයේ පූජනීය ජගත් උරුම ස්ථාන සම්බන්ධයෙන් වාස්තවික තත්ත්වය විග‍්‍රහ කිරීමටත් අපේක්‍ෂිතය.

උරුමය සහ සාමාන්‍ය ප‍්‍රජාව

සංස්කෘතික උරුමයේඑක් කෝණයක් නියෝජනය කරනු ලබන්නේ තත් ක්‍ෂේත‍්‍ර ආශ‍්‍රිත ප‍්‍රාදේශීය ප‍්‍රජාවයි. Merriman (2004)⁹⁸ ට අනුව ‘ප‍්‍රජාව’ යන්න පුළුල් අරුත් සහිත වූවක් වන අතර එය දෙයාකාරයකින් තේරුම්ගත හැකිය. ඉන් පළමු වැන්න නම් ප‍්‍රජාව නියෝජනය කරමින් කටයුතු කරන රාජ්‍යයයි (State), දෙ වැන්න නම් සැබෑ ප‍්‍රජාවයි. ප‍්‍රජාව නියෝජනය කරමින් බලයේ රැදී සිටින රාජ්‍යයට සිය දේශපාලන අභිමතාර්ථයන්ට අනුකූල වන පරිදි උරුම ස්ථානයන්ගේ දේශපාලන ප‍්‍රතිරූපයන් තෝරාගැනීම හා ප‍්‍රවර්ධනය කිරීම සිදුකළ හැකි ය. එය තවත් ලෙසකින් අධිපතිවාදී උරුම සංරක්‍ෂණයක් ලෙස ද පෙන්වාදිය හැකිය. මෙම ක‍්‍රියාවලියේ දී බොහෝ ජන කණ්ඩායම්වල උරුමයන් ආන්තිකකරණයට ලක් වීම නොවැළැක්විය හැක්කකි. මෙබඳු අවස්ථාවල දී ප‍්‍රජාව සහ ප‍්‍රජාව නියෝජනය කරන දේශපාලන අධිකාරිය සමඟ විඝඨනාත්මක මතවාදයන් ද ජනිතවිය හැකිය. එපමණක් නොව උරුම කළමනාකරණ වෘත්තිකයන් ලෙස ප‍්‍රජා අවශ්‍යතාවන් කෙරෙහි ද අවධානය යොමුකළ යුතු හෙයින් උභතෝකෝටික අර්බුදයක සිර වේ. අධිපතිවාදී උරුම සංරක්‍ෂණයේ දී ප‍්‍රජාව පිළිබඳ මතවාදයන් සහ ආකල්පයන් ප‍්‍රජාවට හිතවාදී නොවේ. එහි දී ඔවුන් කල්පනා කරන්නේ වෘත්තිකයන් උරුමය පිළිබඳව විශේෂ දැනුවත් පිිරිසක් ලෙසත්, සාමාන්‍ය ප‍්‍රජාව ඒ පිළිබඳව දැනුමෙන් ප‍්‍රමාණවත් නොවන බැවින් වෘත්තිකයින් විසින් දැනුවත් කළ යුතු පිරිසක් ලෙසත් ය. එහෙයින් අධිපතිවාදී උරුම සංරක්‍ෂණය තුළ උරුමය ආරක්‍ෂා කිරීම හා අර්ථකථනයේ දී ප‍්‍රජා නියෝජනය වෘත්තිකයින්ගේ වගකීමක් කොට සලකනු ලබන අතර ප‍්‍රජා පුරාවිද්‍යා කටයුතු ප‍්‍රජාව සමග සිදු කරනු වෙනුවට ප‍්‍රජාව සඳහා සිදු කිරීම දක්නා ලැබේ.

මෙරිමාන් (Merriman)⁹⁹ විසින් ප‍්‍රජා පුරාවිද්‍යා ආකෘති දෙකක් යෝජනා කරනු ලබන අතර එහි දී ප‍්‍රජාව උරුමය පිළිබඳව නොදැනුවත් පිරිසක් ලෙස හඳුනා ගනිමින් එනිසාම පුරාවිද්‍යාඥයින් විසින් සිදුකරනු ලබන කටයුතු තේරුම් ගැනීමට හා ඇගයීමට ඔවුන් දැනුවත් කළ යුතුසේ සැලකේ. එහි කාර්යභාරය වන්නේ පුරාවිද්‍යාඥයින් විසින් තත් ක‍්‍රියාකාරකම් සිදු කරනු ලබන විට ඒ සඳහා සහභාගීත්වය දිරිගන්වනු ලැබීම සහ ඒ මඟින් ඔවුන්ගේ කටයුතු සඳහා විශ්වාසනීයත්වය වර්ධනය කිරීම අපේක්‍ෂා කිරීමයි.¹⁰⁰ ඔහුට අනුව මෙම ප‍්‍රවේශය වෘත්තිමය පුරාවිද්‍යාව වෘත්තිමය නොවන්නවුන්ගෙන් වෙන් කිරීමේ අවශ්‍යතාව මත ප‍්‍රභවය වූවක් වන අතර, අවසාන වශයෙන් එය අධිපතිවාදී දැනුම සමග සම්බන්‍ධ වන්නක් ද වේ. ස්මාර්ඩ්ස් (Smardz)¹⁰¹ සඳහන් කරන්නේ හුදෙක් පුරාවිද්‍යාවේ පැවැත්ම සඳහා පමණක් පුරාවිද්‍යාව ප‍්‍රජාව වෙත ගෙනයාම නැවැත්විය යුතු අතර, එය ප‍්‍රජාවගේ අධ්‍යාපනික සමාජීය හා සංස්කෘතික අවශ්‍යතා මුදුන් පමුණුවාලීම උදෙසා කටයුතු කරන්නක් විය යුතු බව ය. මෙම ප‍්‍රවේශයේ පරමාර්ථය නම් ස්වයං සාක්ෂාත්කරණය දිරිගැන්වීම, ප‍්‍රජා ජන ජීවිතය පෙහොසත් කිරීම, නිර්මාණාත්මක බව සහ පිළිබිඹුව උත්තේජනය කිරීමයි.¹⁰²

දෙ වන ප‍්‍රවේශය හරහා සමස්ත ඇගයීම් හා පාර්ශ්වකරුවන් උරුම සංකථනයන් සඳහා බද්ධ වන අතර එය පුරාවිද්‍යාවේ කේන්ද්‍රීය පරමාර්ථ සමග සම්බන්ධ වේ. අධිපතිවාදී උරුම සංකථනයට අභියෝගාත්මකව මෑත කාලයේ වර්ධනය වන ප‍්‍රවණතාවක් නම් ප‍්‍රජාවගේ අනන්‍යතාවන් උරුමය මඟින් ප‍්‍රතිනිර්මාණය කිරීම සඳහා පෙලඹීමයි. උරුම සංරක්‍ෂණය පිළිබඳ තීරණ ගැනීම සඳහා ප‍්‍රජා මැදිහත්වීමේ අවශ්‍යතාව බොහෝ සංරක්‍ෂණ ප‍්‍රතිපත්ති රාමු සඳහා ඇතුළත් වී ඇත. එහෙත් ප‍්‍රජා මැදිහත්වීම හුදෙක් විවිධ පාර්ශ්වකරුවන්ගේ අදහස් විමසීමේ රැස්වීම්වලින් ඔබ්බට දිව නොයන අතර තවදුරටත් තීරණ ගැනීම උරුම වෘත්තිකයින්ගේම කාර්යභාරයක් වී ඇත. ඒ නිසාම උරුම කළමනාකරණ ක්‍ෂේත‍්‍රයේ හා පුරාවිද්‍යා ක්‍ෂේත‍්‍රයේ තීරණ ගැනීමේ ක‍්‍රියාවලිය විවේචන රහිත පහසු ක‍්‍රියාවලියක් බවට පත් වී ඇත. එහෙත් මෙම ප‍්‍රවේශය කිසි විටෙක ප‍්‍රජාව සහ උරුම කළමනාකරණ වෘත්තිකයින් අතර ප‍්‍රතිජනනාත්මක සංවාදයට දායකත්වයක් නොදක්වන අතර, එය ද අධිපතිවාදී උරුම සංරක්‍ෂණය හා බද්ධවන මුත් සාර්ථක තිරසාර උරුම සංරක්‍ෂණ හා කළමනාකරණ ක‍්‍රියාදාමයක් සඳහා හේතු නොවේ. කෙසේ වෙතත් උරුම වෘත්තිකයින් සිතාබැලිය යුතු කරුණක් නම් ප‍්‍රජාව (Community) උරුමයන් සම්බන්ධයෙන් වුව තීරණාත්මක සාධකයක් වන අතර ප‍්‍රජා දෘෂ්ටිකෝණය උරුම කළමනාකරුවන්ට සිය උරුම කළමනාකරණ කාර්ය භාරය නැවත සිතා බැලීමට අවස්ථාවක් උදාකර දී ඇති බවයි.

පාදක සටහන්

1. Little Oxford English Dictionary, 1996,p.294.
2. K. Barber, (ed.) The Canadian Oxford Dictionary, Oxford University Press, 1998, P.  659.
3. Hewson 1989: 16
4. Herbert, D. T. ‘Heritage places, leisure and tourism , Herbert, D.T. (ed.), Heritage, Tourism and Society’,1995, London, Mansell Publishing Limited.
5. B. Feilden and Jokilehto, J. Management Guidelines for World Cultural Heritage Stes,1998, Rome, ICROM.
6. ICOMOS, 2002.
7. Van Der Aa., Bart J. M. Preserving the Heritage of Humanity? Obtaining world heritage and the impacts of listing, 2005, Netherlands Organisation for Scientific Research.
8. UNESCO,The Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage. 2003, Paris, France, UNESCO.
9. P. Howard, Heritage: Management, Interpretation, Identity, 2003, London, Continuum.Pp.52-100.
10. B.Graham, Ashworth, G.J. and Tunbridge, J. E. A, Geography of Heritage: Power, Culture and Economy, 2000, London, Arnold.
11. F. LeBlanc, ‘Is Everything Heritage’?, 1993, ICOMOS Canada Bulletin, 2(2), p. 23.
12. J.E.Tunbridge, and Ashworth, G. J. Dissonant Heritage: the management of the past as a resource in conflict, 1996, Chichester, Wiley.
13. G. Wall, Southeast Asian tourism connections status, challenges and opportunities, Teo, T. C. Chang, and K. C. Ho (eds.), Interconnected worlds: Tourism in Southeast Asia, 2001, Oxford, Elsevier Science Ltd.
14. B. Graham, Ashworth, G. J. and Tunbridge, J. E. (2000),A Geography of Heritage: Power, Culture and Economy. 2000, London, Arnold.
15. M.K. Smith, Issues in cultural tourism studies, 2003, London, Routledge.
16. Van Der Aa., Bart J. M. Preserving the Heritage of Humanity? Obtaining world heritage and the impacts of listing, 2005, Netherlands Organisation for Scientific Research.
17. H. Cleere, ‘Europe’s cultural heritage from a world perspective’, ICOMOS UK (eds.), Sustaining the cultural heritage of Europe, 1998, London, ICOMOS, UK, p. 23.
18. UNESCO, ‘Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention’, 2005, Paris, World Heritage Center.
19. UNESCO, Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage.1972, Paris, UNESCO.
20. Van Der Aa., Bart J. M. Preserving the Heritage of Humanity? Obtaining world heritage and the impacts of listing, 2005, Netherlands Organisation for Scientific Research.
21. M. Batisse, ‘The struggle to save our world heritage’, Environment, 1992, 34(10), p.16.
22. S. Dutt, ‘The role of intellectuals and non-governmental organizations in Britain’s relations with UNESCO’ The round table, 1999, 88 (350) p. 221.
23. B.Mitchell, Resource and environmental management, 2002, (2nd edition) Harlow, Pearson Education limited.
24. Athens Charter for the restoration of historic monuments, 1933.
25. ICOMOS, The Venice Charter: International Charter for the Conservation and   Restoration of Monuments and Sites, 1964.
26. UNESCO, ‘Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention’, 1977, Paris, World Heritage Center.
27. ICOMOS, Australia Burra Charter: The Australia ICOMOS Charter for the Conservation of Places of Cultural Significance, 1999.
28. ICOMOS, Charter for the Protection and Management of the Archaeological Heritage. 1990.
29. ICOMOS, Chater for the conservation of places of cultural heritage value,
30. ICOMOS, Charter for the Protection and Management of the Archaeological Heritage. 1990.
31. ICOMOS, The Nara Document on Authenticity, 1994.
32. ICOMOS, Hoi An declaration on conservation of historic districts of Asia, 2003.
33. Ibid.
34. ICOMOS, Ename Charter,
35. ICOMOS, Chater for the interpretation and Presentation of cultural heritage sites,
36. ICOMOS, Phnom Penh-Vientiane Charter on Cultural Diversity and Heritage Tourism, 2006.
37. R. Skeates, Debating the Archaeological Heritage. 2000, London, Duckworth.
38. G. Budowski, ‘Tourism and environmental conservation: Conflict, coexistence or symbiosis’? Environmental Conservation, 1976, 3, pp. 27–31.
39. J.T. Coppock, ‘Tourism and conservation’, Tourism Management, 1982, 3(4), pp. 270-276.
40. D.H. Anderson and Brown, P. J. ‘Displacement process in recreation’, Journal of Leisure Research, 1984, 6(1), pp. 61–73.
41. A. Mathieson, & Wall, G. Tourism economic, physical and social impacts. 1982, London, Longman.
42. Romeril, M. ‘Tourism and the environment accord or discord’? Tourism Management, 1989, 10(3), pp. 204–208.
43. R.W. Butler, ‘Tourism, environment and sustainable development’, Environmental Conservation, 1991, 18(3), pp. 201–209.
44. Jackson, E. L, & Wong, R. A. G. (1982) ‘Perceived conflicts between urban cross country skiers and snowmobilers’, Alberta. Journal of Leisure Research, 14(1), pp. 47–62.
45. J.S. Marsh, ‘Wilderness tourism’, Tourism   and   the environment, conflict or harmony. 1986, Edmonton, Canadian Society of Biologists, pp. 47–58.
46. R. Madrigal, ‘A tale of tourism in two cities’, Annals of Tourism Research, 1993, 20, pp. 336–353.
47. P Leo.Dana, ‘The social cost of tourism’, Cornell Hotel and Restaurant Administration Quarter, 1999, 40(4), pp. 60-63.
48. S. Abakerli, ‘A critique of development and conservation policies in environmentally sensitive regions of Brazil’, Geoforum, 2001, 32(4), pp. 551–565.
49. J.Jacobs, & Gale, F. Tourism and the protection of aboriginal cultural sites,1994, Canberra, Australian Heritage Commission, Special Publication Series No. 10; H. Du Cros, ‘A new model to assist in planning for sustainable cultural heritage tourism’.Journal of Tourism research, 2001, No.3, pp. 165-170; B. McKercher, & du Cros, H. Cultural tourism: The partnership between tourism and cultural heritage management, 2002, Binghamton, NY: Haworth Press.
50. Jansen-Verbeke, M, (1998) ‘Tourismification and historical cities’, Annals of Tourism Research, 25(3), pp. 739–741.
51. Jansen-Verbeke, M, (1998) ‘Tourismification and historical cities’, Annals of Tourism  Research, 25(3), pp. 739–741.
52. A. Kerr, A. (1994) ‘strange bedfellows: An uneasy alliance between cultural conservation and tourism’.1994, Canada, ICOMOS, 3(3), http://www.icomos.org/canada/bulletin/vol3 no3 kerr e.html (accessed August, 2017).
53. S.Abakerli, S. (2001) ‘A critique of development and conservation policies in environmentally sensitive regions of Brazil’, 2001, Geoforum, 32(4), pp. 551–565.
54. M. C. Markwick, ‘Golf tourism development, stakeholders, differing discourses and alternative agendas: The case of Malta’, 2000, Tourism Management, 21(5), pp. 515–524.
55. T. C. Chang, T. C. ‘Singapore’s little India: A tourist attraction as a contested landscape’, Urban Studies, 2000, 37(2), pp. 343–366.
56. M. L. Nolan, M.  L. & Nolan, S.  ‘Religious sites as tourism attractions in Europe’, Annals of Tourism Research, 1992, 19, pp. 68–78
57. B. Garrod, and Fyall, A. ‘Managing heritage tourism’, Annals of tourism Research, 2000, 27(3), pp. 682-708.
58. C. Aas, Ladkin, A. and Fletcher, J. ‘Stakeholder collaboration and heritage management’, Annals of Tourism Research, 2005, 32(1), pp. 28-48.
59. A. Mathieson, & Wall, G. Tourism economic, physical and social impacts, 1982,   London, Longman.
60. M. K.Smith,  Issues in cultural tourism studies, 2003,London, Routledge,p. 29.
61. H. Zeppel, and Hall, C. M.  ‘Arts and heritage tourism’. Hall, C. M. and B. Eiler. (eds.), Special Interest Tourism, 1992, London, Belhaven Press, pp. 47-68.
62. P. Yale, From tourist attractions to heritage tourism, 1991, Huntington, ELM.
63. Y. Poria, Butler, R. W. and Airey, D. ‘Clarifying heritage tourism’, Annals of Tourism Research, 2001, 28, pp. 1047-1049.
64. B. Garrod, and Fyall, A. ‘Heritage tourism: A question of definition’, Annals of tourism research, 2001, 28(4), pp. 1049-1052.
65. Silberberg, T. ‘Cultural tourism and business opportunities for museums and heritage places’, Tourism management, 1995, 16(5), pp. 361-365.
66. E. Laws, and Pan, G. W. ‘Heritage sites as tourism assets for Asian Pacific Destinations: insights from ancient Europe Tourism’, 2004, Asia Pacific Journal of Tourism Research, Vol.9, No.3. pp. 267-280.
67. J. Jafari, Editor‘s page, Annals of Tourism Research, 1997, Vol. 5, pp. 6-11.
68. UNWTO, Cultural tourism and poverty alleviation: The Asia-Pacific perspective. 2005, Madrid, World Tourism Organization.
69. Timothy, D. J. and Nayaupane, G. P. ‘Protecting the Past: Challenges and Opportunities’, Cultural Heritage and Tourism in the Developing World: a Regional Perspective, 2009, (ed.), D. J. Timothy and Nayaupane, New York, Routledge, pp. 20-41.
70. Ibid.
71. R. Gonzalez, and Medina, J. Cultural tourism and urban management in northern Spain: the pilgrimage to Santiago de Compostela’, Tourism Geographies, 2003, 5(4), pp. 446-60.
72. J.H. Cohen, J.H. ‘Textile, tourism development and community development’, Annals of Tourism Research, 2001,28, pp. 378-98.
73. D.J. Timothy, and Boyd, S. W. ‘Heritage tourism in the 21^st century, valued traditions and new perspectives’, Journal of Heritage Tourism, 2006, 1(1), pp. 1-16.
74. Black, H. and Wall, G. ‘ Global-local inter-relationships in UNESCO world heritage sites’, P. Teo, T. C. Chang, and K. C. Ho (eds.), Interconnected worlds: Tourism in Southeast Asia, 2001, Oxford, Elsevier Science Ltd.
75. G. Wall, and H. Black (2005) ‘Global Heritage and Local Problems: Some Examples from Indonesia’, D. Harrison and M.Hitchcock, (eds.), the politics of World Heritage: Negotiating Tourism and Conservation. 2005, Clevedon, UK, Channel View publishers, pp.156-159.
76. D. Harrison, ‘Introduction: Contested narratives in the domain of World Heritage’, Harrison, D. and M. Hitchcock (eds.), The Politics of world heritage: Negotiating tourism and conservation. 2005, Clevedon, Channel View Publications.
77. H. Black, and Wall, G. ‘ Global-local inter-relationships in UNESCO world heritage sites’, P. Teo, T. C. Chang, and K. C. Ho (eds.), Interconnected worlds: Tourism in Southeast Asia, 2001, Oxford, Elsevier Science Ltd.
78. Aas et al. 2005 C. Aas, Ladkin, A. and Fletcher, J. ‘Stakeholder collaboration and heritage management’, Annals of Tourism Research, 2005, 32(1), pp. 28-48.
79. R.F. Daher, ‘Dismantling a community‘s heritage ―Heritage tourism:  Conflict, inequality, and a search for social justice in the age of globalization’, M. Robinson, et al. (eds.), Tourism and heritage relationships: global, national, and local perspectives, 2000, Sunderland: the Centre for Travel and Tourism in association with business Education Publishers Ltd.
80. G. Wall, ‘Conclusion: Southeast Asian tourism connections status, challenges and opportunities’, P. Teo, T. C. Chang, and K. C. Ho (eds.), Interconnected worlds: Tourism Southeast Asia, 2001, Oxford: Elsevier Science Ltd
81. G. Edson, ‘Heritage: pride or passion, product or service? International Journal of Heritage Studies, 2004, 4, pp. 333-348.
82. R. Bendix, R. Heritage between economy and politics, L. Smith & N. Akagawa (eds.), Intangible heritage, 2009, Routledge, London, New York, pp. 253-269.
83. R. P. B Singh, ‘Heritage contestation and context of religion: political scenario   from Southern Asia’, Politics and Religion, 2008, 1 Vol. II, pp. 79-99.
84. UNESCO, Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage.1972, Paris, UNESCO.
85. G. Ashworth, and Tunbridge, J. Dissonant Heritage: The Management of the Past as a Resource in Conflict.1996, Chichester, Wiley.
86. B. Mitchell, Resource and environmental management, 2002, (2nd edition) Harlow, Pearson Education limited.
87. M.Stubbs, M. ‘Heritage-sustainability: Developing a methodology for the sustainable appraisal of the historic environment’, Planning, Practice & Research, 2004,19(3), pp. 285-305.
88. B. Hopwood, Mellor, M. and O‘Brien, G. ‘Sustainable development: Mapping different approaches’, Sustainable development, 2005, 13, pp. 38-52.
89. R.B. Gibson, Hassan, S., Holtz, S., Tansey, J. and Whitelaw, G. Sustainability Assessment: Criteria, process and applications, 2005, London, Earthscan.
90. D. Rodwell, ‘Sustainability and the holistic approach to the conservation of historic cities’, Journal of architectural conservation, 2003, 1, pp. 58-73.
91. C.M Hall, and McArthur, S. Integrated heritage management, 1998, London, The Stationary Office.
92. Ibid.
93. G. Wall,People outside the plans. W. Nuryanti (ed.), Tourism and culture: Global civilization in change? Proceedings of the Indonesia-Swiss Forum on Culture and International Tourism, 1996,Yogyakarta, Gadjah Mada University Press, pp.130-137.
94. C.M. Hall, and McArthur, S. Integrated heritage management, 1998, London, The Stationary Office.
95. G.Wall,People outside the plans, W. Nuryanti (ed.), Tourism and culture: Global civilization in change? Proceedings of the Indonesia-Swiss Forum on Culture and International Tourism, 1996, Yogyakarta, Gadjah Mada University Press, pp.130-137.
96. R.W.Butler, ‘The concept of a tourist area cycle of evolution: Implications for management of resources’, 1980, Canadian Geographer, 24(1), pp. 5-12.
97. R.W. Butler, ‘The concept of a tourist area cycle of evolution: Implications for management of resources’, 1980, Canadian Geographer, 24(1), pp. 5-12.
98. Merriman, ‘Involving the public in Museum archaeology’, Merriman N. (ed.), Public Archaeology, 2004, London: Routledge. P. 2.
99. Ibid.
100. Ibid.p. 6.
101. K. Smardz, The past through tomorrow, J. H. Jameson (ed.), Presenting Archaeology to the public, 1997, Lanham, MD: Alta Mira Press,pp. 101-113.
102. Merriman, ‘Involving the public in Museum archaeology’, Merriman N. (ed.), Public Archaeology, 2004, London: Routledge. P.7.

----------------------------------------------------------------------------------
මෙම ලිපිය 2019.08.19 දින www.archaeeology.lk/sinhala වෙබ් අඩවියේ ප‍්‍රකාශයට පත් විය.
----------------------------------------------------------------------------------