අයි.ඩී.එම්. විජේබණ්ඩාර
පුරාවිද්‍යා පර්යේෂණ නිලධාරි, ශ්රී ලංකා පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුව.
ප‍්‍රස්තූත විෂය කරුණ අරඹයා විමර්ශනයක යෙදීම මෙම ලිපියේ අරමුණ වන අතර එය දුෂ්කර කර්යයක් ද වනු ඇත. සාහිත්‍යයික හා ප‍්‍රායෝගික තොරතුරු සමුදායකින් සුසැදි තත් යුගයේ ඉහත විෂය සුවිසල්, පුළුල්ව විසිරි පවත්නා පරාසයක් නිසාවෙනි. මුඛ්‍යාර්ථ සාහිත්‍යයෙහි ලා අවධානය යොමු කරමින් සම්පිණ්ඩණාත්මක විමසුමක යෙදෙන්නට වැඩිමනක් අදහස් කරමි.
සාහිත්‍යය
මහින්දාගමනයත් සමඟම මෙරට විසූ මහතෙරුන් හෙළ බසින් තැබූ සාහිත්‍යය ස්කන්ධයේ වස්තු විෂය ප‍්‍රධාන තේමා දෙකකට අයත් ය. බුද්ධභාෂිතය සඳහා වූ අර්ථ විවරණ හෙවත් අටුක ග‍්‍රන්ථ සහ ශාසන ඉතිහාසය වශයෙනි. සාපේක්ෂ වශයෙන් පසු කාලීනව ඉන්දියාවේ පාලි භාෂාමය ථෙරවාදි ති‍්‍රපිටකය අභාවයට ගිය ද මෙරට එය සුරක්ෂිතව පැවතීම දේශීය අනන්‍යතාවට මහත් වූ පිටිවහලක් බව නොකියාම බැරි ය. ති‍්‍රපිටකය ආශි‍්‍රතව පැරණි සිංහල සාහිත්‍යය ද, විවරණාත්මක ග‍්‍රන්ථ, ආගමික සාහිත්‍යය, දෙ රටෙහි ඓතිහාසික විස්තර යනාදිය සංගෘහිතව ප‍්‍රමාණාත්මක සංවර්ධනයක් දක්නට විය. මහාවිහාරයීය සම්ප‍්‍රදාය පාලි පාඨ වශයෙන් සැපයූ දීපවංශය සිංහල කතුවරයෙකු විසින් එ් බසින් ලිවීමට දැරූ උත්සාහයන් සාහිත්‍යයෙහි සඳහන් ය. මෙරට තිබූ අධ්‍යයන මූලායතන ගණනාවකම තිබූ විවරණාත්මක ග‍්‍රන්ථ ගද්‍යයෙන් ලියා තිබිණ.
මෙරට බුදුසසුන පිහිටුවීම පිළිබඳ තොරතුරු ජය ශී‍්‍ර මහා බෝධිආගමනය, භික්ෂුභික්ෂුණි කථා, මහාථූපය පිළිබඳ පුරවෘත, දුට්ඨගාමිණී රජුගේ සටන් ව්‍යාපාරය, දස මහායෝධයන් පිළිබඳ විස්තර කථන, ජන සාහිත්‍යය ආදී වශයෙන් වූ සාහිත්‍යයික තොරතුරු විවිධ ගුරුකුල පරම්පරා හරහා මුඛ වාචිකව පවත්වා ගෙන එන ලදි. කිතුවසින් පළමු වන සියවස තෙක් මෙසේ කට පාඩමින් රැකගෙන ආ හෙළටුවා, වට්ටගාමිණී අභය රාජ්‍ය සමයේ (කි‍්‍ර.පූ. 103-77) සාමුහික සංගායනාවක ස්වරූපයෙන් මාතලේ අලුවිහාරයේ දී ග‍්‍රන්ථාරූඪ කළ බව ඉතිහාසයේ සඳහන් ය. මෙලෙසින් සංග‍්‍රහ කරන ලද අටුවා පොදුවේ හෙළටුක නමින් ප‍්‍රසිද්ධ ය. මහ අටුවාව හෙවත් මුල් අටුවාව මෙහි ප‍්‍රධානම කොටසයි. සමස්ත ති‍්‍රපිටකයට අළලා රචිත අටුවාවයි. මීට අමතරව මහ පසුරු අටුවාව හෙවත් මහා පච්චරි අටුවාව, කුරුඳු අටුවාව හෙවත් කුරුන්දි අටුවාව, අන්ධ අටුවාව යනුවෙන් අටුවා කීපයක් ගැන සඳහන් වේ.
කිතුවසින් සිව්වන සියවස පමණ වන විට හෙළ බසින් තිබූ මෙම අටුවා පාලි භාෂාවට නැගීමේ අවශ්‍යතාව පැණ නැගී ඇති බව පෙනේ. තත් යුගයටම අයත් සේ සැලකෙන දීපවංසය, සහස්සවත්ථුප්පකරණය සහ සීහල වත්ථුප්පකරණය පාලි භාෂාවෙන් රචිත ග‍්‍රන්ථයන් ය. ඉන්දීය ශාසන ඉතිහාසයේ සිට මහින්දාගමනය දක්වා ද, මහින්දාගමනයේ සිට මහසෙන් රජ අවධිය දක්වා මෙරට ශාසන ඉතිහාසය ද විෂය කොට ගනිමින් දීපවංශය රචිත ය. සහස්සවත්ථුප්පකරණය සහ සීහල වත්ථුප්පකරණය භාරතීය ජන කථා මෙරට ජන කථා එක්තැන්කොට රචිත ග‍්‍රන්ථ ද්වයකි. හෙළ බසින් වූ සාහිත්‍ය පාලියට නැගීමේ අභිප‍්‍රායක් ලෙස උගතුන් විසින් අවධානයට ලක් කර ඇති කරුණු කිහිපයකි. එවකට ඉන්දියාවේ සංස්කෘත භාෂාවෙන් පුළුල් ලෙස ව්‍යාප්ත වෙමින් පැවති මහායාන දර්ශනයට මුහුණු දීමට ථේරවාදි සාහිත්‍යධරයන්ට අභියෝගයක් විය. ථේරවාදි සාහිත්‍ය වැඩිමනක් එවකට රැඳී පැවතියේ ශී‍්‍ර ලංකාවේ වූ අතර එය හෙළ බසින් විය. මෙය ථේරවාදි සම්ප‍්‍රදාය පැවති විදේශීය රටවල උගතුන්ට කියවා ගත නොහැකි වූ නිසාවෙන් තත් සමයේ ථේරවාදි රටවල පොදු අන්තර්ජාතික භාෂාව වූ පාලියට නැඟීමේ අවශ්‍යතාව පැන නැගිණ. මෙකී අවශ්‍යතාව මුදුන් පමුණුවා ලනු වස් මෙරට මහානාම රජ දවස භාරතයේ සිට මෙරටට වැඩම කළ බුද්ධඝෝෂ හිමියන්හට මහාවිහාරයීය භික්ෂූන් විසින් එකඟතාව පළකොට හෙළ අටුවා පාලියට නගනු පිණිස භාරදුන් බව වංශකථාවේ සඳහන් වේ.
බුද්ධධර්මය ක‍්‍රමානුකූලව විස්තර කෙරෙන විසුද්ධිමාර්ගය නම් ග‍්‍රන්ථය බුද්ධඝෝෂ හිමියන්ගේ ස්වාධින සංග‍්‍රහයකි. විසුද්ධිමාර්ගය ලියූ පසු අවසරය ලද බුදුඝොෂ් හිමියන් හෙළටුවා රාශ‍්‍රියක් පාලියට පරිවර්තනය කරන ලදි. ඒ අතර සමන්තපාසාදිකාව, කංඛාවිතරණී නම් විනය පිටකය අටුවාව ද, සුමංගල විලාසිනිය, පපඤ්ඡසූදනිය, සාරත්ථප්පකාසිනිය, මනෝරථපූරණිය නම් වූ සූත‍්‍ර පිටකයේ අටුවාව ද එමෙන්ම ධම්මපදට්ඨ කථා, ජාතකට්ඨ කථා සහ පරමත්ථජෝතිකා නම් ග‍්‍රන්ථය ද අභිධර්ම පිටකයේ අටුවා සේ සැලකෙන අත්ථශාලිනී, සම්මෝහවිනෝදනී, පඤ්චප්පකරණය, අට්ඨකථා යනාදී ග‍්‍රන්ථ පාලියට නගන ලද ග‍්‍රන්ථ සේ සලකනු ලබයි. බුද්ධඝෝෂ හිමියන් ඉහත ග‍්‍රන්ථ පාලියට නැගුව ද මෙකී උත්තුංග කාර්යයට සහභාගී වූ තවත් තෙරවරුන් කිහිප නමක් ගැනද තොරතුරු සඳහන් ය. විනය හා අභිධර්ම ග‍්‍රන්ථයන්හි සාරය රචනා කළ බුද්ධදත්ත හිමි මහාවිහාර සම්ප‍්‍රදාය සිය කෘති වලට පදනම කරගනිමින් දක්ෂිණ භාරතයේ සිට මෙම අට්ඨකථා ලියා ඇති බව සඳහන් වේ. මීට අමතරව ධම්මපාල හිමි, උපසේන හිමි, මහානාම හිමි එකල සිටි පඬිවරු කීපදෙනෙකි.
ධාතුසේන රජ දවස මහාවිහාර වංශයේ යතිවරයකු වූ මහානාම හිමියන් විසින් මහාවංශය රචිත බැව් ප‍්‍රකට කරුණකි. මහාබෝධිය පිළිබඳ සිහල බසින් ලිය වී තිබිණැයි සැලකෙන වංශකථාව උපතිස්ස නම් ථෙර කෙනෙකුන් විසින් පාලි මහාබෝධිවංශය නමින් රචනා කොට ඇත. මෙය අනුරාධපුර පශ්චාත් සමයට අයත් සේ සැලකේ. එමෙන්ම වංසථප්පකාසිනිය නම් මහාවංශ ටීකාව ද අනුරාධපුර අගභාගයට අයත් කෘතියකි. අනුරාධපුර අභයගිරි විහාරය ආශ‍්‍රයෙන් ද පාලි සාහිත්‍යය කෘති බිහි වී තිබිණි. උතුරු විහාර අටුවාව හෙවත් උත්තර විහාර අට්ඨ කථාව නම් වූ හෙළටුවා ව එසේ වූවකි. සද්ධර්මෝපායනයන නම් පාලි පද්‍ය කාව්‍ය ද අභයගිරි ථෙර නමකගේ කෘතියකි.
කි‍්‍රස්තු වර්ෂ හයවන සියවස පමණ වන විට ශී‍්‍ර ලංකාව ථේරවාදී බෞද්ධ ලෝකයේ මූලස්ථානය වන තරමට ප‍්‍රසිද්ධියට පත් ව තිබූ අතර එවකට පැවති හෙලටුවා සියල්ල ද පාලියට පරිවර්තනය වී තිබූ අයුරු වංශකථා අනුව පෙනේ. මෙය ති‍්‍රපිටක සාහිත්‍ය වෙනත් රටවලට ව්‍යාප්ත වීමට ද බෙහෙවින් ඉවහල් විය. ති‍්‍රපිටක සාහිත්‍ය පාලි භාෂාවට නැඟීමෙන් හෙළටුවා ක‍්‍රමයෙන් අභාවයට යෑමේ ප‍්‍රවණතාව ද දැකිය හැකි ය. හෙලටුවා අතර පැවති මහබෝවස, චේතියවංශය, දළදාවංශය, කේසධාතුවංශය ආදී වංශකථා ද සීහලවත්ථු, සහස්සවත්ථු ආදී ග‍්‍රන්ථ රාශියක් ද කි‍්‍රස්තු වර්ෂ දහවන සියවස පමණ දක්වා ආරක්ෂා වී තිබිණි. ඉන්පසු එය අභාවිත වී නැවත දක්නට නොලැබෙන අයුරින් සිංහල සාහිත්‍යයට අහිමි විය.
සිංහල භාෂාව පද්‍ය සාහිත්‍යමය කටයුතු සඳහා යොදා ගනිමින් පද්‍ය නිර්මාණයන් ද කෙරී ඇත. ෙරත්සන පරණවිතානයන්ට අනුව කි‍්‍රස්තුවර්ෂ පළවන සියවස තරම් ඈතට විහිදෙන ඇතැම් ශිලාලේඛන මගින් මෙය තහවුරු වන බව පෙන්වා දී ඇත. තිස්සමහාරාම කිරින්දේ පර්වත බෑවුමක ඇති ලිපියක්, තිස්ස වැව අසළ අකුරුගොඩ ගල්ටැඹක කොටා ඇති ලිපියත් පද්‍යයෙන් රචනා වී ඇති ලිපි දෙකකි. සිරිමේඝවර්ණ රජ දවස ශී‍්‍ර ධන්තධාතූන් වහන්සේ හා සබැඳිව සිංහලයෙන් පද්‍ය බන්ධනය වීමක් සිදු වූ බව වාර්තා අතර දක්නට ඇත. දහතුන්වන සියවස ආරම්භයේ දී පාලි ධාතුවංසය ලිවීමට පාදක වී තිබෙනු යේ් මෙකී සිංහල පද්‍ය බන්ධනයයි. සීගිරි කැටපත් පවුරේ ලිය වී ඇති Sigiri Graffity හි සඳහන් පද්‍යයනට අමතරව මෑත කාලීන උගතුන් විසින් අනාවරණය කර ගත් පද්‍යයන් ද ඇතුළුව දහසකට වැඩි පැදි ගී සාහිත්‍යය මගින් අනුරාධපුර යුගයේ පැවති උසස් සාහිත්‍යය කෙබඳු වී ද යන්න අවබෝධ කොට ගත හැකි ය. දිවයිනේ නන් දෙසින් සීගිරිය නැරඹිමට පැමිණි ජනී ජනයා විසින් සීගිරි ලලනාවන් පිළිබඳ ලියන ලද සිය කාව්‍ය සංකල්පනාවන් පසක් කරනුයේ සම කාලීන යුගයේ ජනතාව තුළ පැවති රසිකත්වය පිළිබඳ ඉඟියකි.
පෙර රජ දරුවන් ව්‍යක්ත කවීන් ද වූහ. මහාකවි කාලිදාසයන් හා සම කාලීනයකු සේ සැලකෙන කුමාරදාස රජතුමා (ක‍්‍රි.ව. 508-516) රාමා සීතා වෘත්තාන්තය ඇසුරින් රචිත ජානකීහරණය නම් විශිෂ්ඨ සංස්කෘත කාව්‍යයේ කතුවරයා වන්නේ ය. දෙවන මොග්ගල්ලාන රජු (කි‍්‍ර.ව. 531-551) බුදු දහම අළලා රචිත කාව්‍ය මඟුලැතු පිට නැඟී නුවර සැරි සරමින් හඩ නඟා කියූ බව වංශකථාවේ සඳහන් ය. පළමු වන අග්ගබෝධි රජු (කි‍්‍ර.ව. 571-604) සමයේ විසූ සුප‍්‍රකට කවීන් දොළොස් දෙනෙකු ගැන වංශකථාව තොරතුරු හෙළිකරයි. දැහැමි, තෙමල්, බැබිරි, බිසෝ, දලබිසෝ, අනුරුත්, දළගොත්, පුරවඩු, දළසළකුමර, කිත්සිරි, කසුප්තොට සහ ඈපා ලෙස ඔවුන් නම් ලද්දෝ ය. තවද, දැනට ශේෂ ව පවත්නා පැරණි ම පද්‍ය ග‍්‍රන්ථය සේ සැලකෙන දණ්ඞීන්ගේ කාව්‍ය දර්ශයට අනුව යමින් රචිත සියබස්ලකර හතරවන සේන (කි‍්‍ර.ව. 950-953) රජුගේ කෘතියක් සේ සලකනු ලැබේ. අනුරාධපුර පශ්චාත් සමයට අයත් සේ සැලකෙන භික්ෂූන්ගේ විනය පිළිබඳ රචිත ග‍්‍රන්ථයකි සිඛවළඳවිනිස. පාලි ධම්මපද්ට්ඨ කථාවේ පද්‍ය වර්ණනාවක් සේ රචිත ධම්පියාඅටුවාගැටපදය කිතුවසින් දහවන සියවසේ සිංහල භාෂා සාහිත්‍යය වටහා ගැන්මට උපකාරී වන ග‍්‍රන්ථයක් ලෙස සැලකේ. මෙය පස්වන කාශ්‍යප රජුගේ (කි‍්‍ර.ව. 914-923) නිර්මාණයක් සේ පිළිගැනුමට ලක් ව ඇත.
ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය
දිවයිනේ ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය ද පුළුල් කේෂත‍්‍රයක විසිර පවත්නා සන්දර්භයකි. විජය ඇතුළු උත්තර භාරතීය සංක‍්‍රමණික කණ්ඩායම මෙරටට පැමිණීමට පෙර මෙරට විසූ ජන කණ්ඩායම් සතුව සංස්කෘතික ගති ලක්ෂණ පැවතිය ද ඔවුන් සතුව වාස්තු විද්‍යාත්මක නිර්මාණ විශේෂයක් නොතිබිණැයි කලක් තිස්සේ මෙරට විද්වත් තුඩඟ රැව් දුන් පිළිවදනක් විය. එනම්, අනුරාධපුර යුගයේ මහින්දාගමනයට පෙර සමයේ වාස්තු විද්‍යාත්මක ශේෂමාත‍්‍රයන්හි ගති ලක්ෂණ නොමැති බැවින් ය. එහෙත් ලාංකීය වංශ කථාවේ මෙකී සමාජ මතවාදය අභියෝගයට ලක් කරමින් අද්්‍යතන පුරාවිද්‍යාත්මක පර්යේෂණ නවමු පැතිකඩක් විවරණය වෙමින් පවත්නා බව කිව යුතු ය. රත්නපුර දිස්තී‍්‍රක්කයේ උඩරංචමඩම නම් ගම්මානයේ 2009 වර්ෂයේ පුරාවිද්‍යාඥයන් පිරිසකගේ කැනීමක ප‍්‍රතිඵලයක් ලෙස පැරණි වරිච්චි නිවාසයක නටඹුන් සොයා ගැනීමට හැකියාව ලැබිණ. විද්‍යාත්මක විශ්ලේෂණයන්ට අනුව කි‍්‍රස්තු පූර්ව 1129 පමණ එනම් අදින් වසර 3150 කට ආසන්න කාලයක මෙම නිවාසය ඉදි කර ඇති බව පුරාවිදයාඥයන් තහවුරු කර ගෙන ඇත. මෙවන් පර්යේෂණ ගණනාවක්ම මෙම අවධියේ සිදුවන අතර ඉදිරි කාලයන්හි එහි නැවුම් තොරතුරු ද සමගින් කථා කිරීමට හැකි වනු ඇත.
මෙවන් පසුතලයන් මත අනුරාධපුර මුල් අවධියේ ක‍්‍රමික වාස්තු විද්‍යාත්මක නිර්මාණ ලක්ෂණයන් පෙරදැරි කොට ගත් දියුණු ගෘහ නිර්මාණ කලාවක් මෙරට ව්‍යාප්ත ව පැවති බව සඳහන් කළ යුතු ය. කි‍්‍රස්තු පූර්ව 3 වන සියවසේ මහින්දාගමනයත් සමඟ එකී නිර්මාණ ශෛලිය වඩාත් ඔප් නැවුණු බව ද සිහි කටයුතු ය. මෙලෙස වර්ධනය වූ ගෘහ නිර්මාණාංග අතර ගල්ලෙන්, ස්තූප, වාහල්කඩ, දොරටු, චේතියඝර, බෝධිඝර, ආසනඝර, උපෝසථඝර, පංචාවාස, ප‍්‍රතිමාඝර, ප‍්‍රධානඝර හෙවත් පියන්ගල් දානශාලා, සන්නිපාතශාලා, ජන්තාඝර හෙවත් උණුදිය ස්නාන පොකුණු, ආරෝග්‍ය ශාලා, රජ මාළිඟා, විහාර, ප‍්‍රභූ නිවාස, සාමාන්‍ය නිවාස, සුසානඝර ඈ වාස්තු විද්‍යාත්මක නිමවුම් දක්නට ලැබේ.
පණ්ඩකාභය රජතුමා අනුරාධපුර නගරය සැලසුම් සහගත නගරයක් ලෙස වර්ධනය කිරීමෙන් අනතුරුව දෙවන පෑ තිස් රජ දවස මහින්දාගමනයේ ප‍්‍රතිඵලයක් ලෙස ගෘහ නිර්මාණ කලාවේ අභිවර්ධනයක් සිදු වූ බව ඉහතින් පෙන්වා දුනිමු. රජුගේ ඇත්හල මෙන් ම කාළප‍්‍රාසාද පිරිවෙන බිහි වීමේ කි‍්‍රයාවලිය ද ඉතිහාසය පුරා දක්නට ලැබෙන්නකි. මිහින්තලය හා වෙස්සගිරියේ දක්නට ඇති ලෙන්හි කටාරයට පහළින් ඇති ලෙන් ලිපි අනුව මෙරට මුල් කාලවකවානුවේ වැඩ සිටි භික්ෂූන් වහන්සේලා අරඹයා මෙකී ලෙන් පිළියෙළ කළ බව පිළිගත හැකි ය. මිනිස් වාසයට යෝග්‍ය අයුරින් සකසා ගත් මෙම ලෙන් කලාව ලක්දිව උතුරු ප‍්‍රදේශය හැර සෙසු පළාත්හි විකාශය වී පැවති අයුරු අනාවරණය වී ඇත. මෙරට බිහි වූ නිර්මාණ අතර විශේෂම අංගය ලෙස ස්තූපය හඳුන්වා දිය හැකිවාක් මෙන් ම එය මෙරට වාස්තු විද්‍යාව ලෝ පතල වීමට ද බෙහෙවින් බල පෑ කරුණකි. මිහිඳු මා හිමියන්ගේ උපදෙස් මත මෙරට තනන ලද ප‍්‍රථම ස්තූපය ලෙස ථූපාරාමය සලකනු ලැබේ. මෙම ස්තූපය ගොඩනැගීම පිළිබඳ මහාවංශ ටීකාවේ තොරතුරු අන්තර්ගත ය. දෙවන පෑ තිස් රජුගේ පරපුරෙන් පැවත ආ යටාලතිස්ස, ගෝඨාභය, කාවන්තිස්ස යන රජවරු රුහුණේ ස්තූප ගොඩ නැගූ බව කියැවේ. යටාල වෙහෙර තිස්ස මහාරාම චෛත්‍යය ඉන් ප‍්‍රධාන තැනක් ගනි. මුල්වරට දිවයින එක්සේසත් කළ දුටුගැමුණු රජතුමා (කි‍්‍ර.පූ. 161-137) තම කුන්තායුධය වසා මිරිසවැටි ස්තූපය ගොඩනැගී ය. අනතුරුව මහාථූපය නමින් හැඳින්වෙන රුවන්වැලි මහාසෑය ද කරවී ය. මෙම ස්තූප කර්මාන්ත පිළිබඳ දීර්ඝ විස්තරයක් මහාවංශය හා ථූපවංශයේ සඳහන් ය. දුටුගැමුණු යුගයෙන් පසු සිය ඥාති පුත‍්‍ර වලගම්බා රජ දවස ( කි‍්‍ර.පූ. 103 -77) අනුරාධපුර දක්ඛණ ථුපය හා අභයගිරි චෛත්‍යය ද කරවීය. අනුරාධපුර රාජධානි අවධියේ මෙන් ම මෙතෙක් ලක්දිව විශාලම ස්තූප කර්මාන්තය කිතු වසින් සිව්වන සියවසේ මහසෙන් රජු විසින් ජේතවනාරාම ස්තූපය ගොඩනැගීමෙන් ජනිත විය. මහාථුප ති‍්‍රත්වය සේ සැලකෙන රුවන්වැලිය, අභයගිරිය, ජේතවනාරාමය ද කි‍්‍රස්තු පූර්ව 3 වන සියවසේ සිට කි‍්‍රස්තු වර්ෂ 7 වන සියවස තෙක් මෙරට බිහි වූ ස්තූපයන් ද ඉන් පසු කාලයන්හි නිර්මාණය වූ ස්තූපයන් කාලානුරූප ව විවිධ ප‍්‍රතිසංස්කරණයන්ට භාජනය වී ඇති හෙයින් ඒවායෙහි මුල් ස්වරූප කවරාකාර ද යන්න සාහිත්‍යයික තොරතුරු මගින් පමණක් හඳුනාගත හැකි ය. මුල් කාලයෙහි පැවති ස්තූප නිර්මාණාංග වන හර්මිකා නමින් හැඳින්වෙන හතරැස් කොටුව, ඡත‍්‍රය, ඡත‍්‍ර දණ්ඩ, යූපය වැනි අංග කි‍්‍රස්තු වර්ෂ 7 වන සියවස තරම් අවධිය වන විට විවිධ වෙනස්කම්වලට ලක් ව වත්මන් අවධියේ දක්නට ලැබෙන කොත් කැරැුල්ල වැනි නිර්මාණාංග දක්වා විකාශය විය.
කි‍්‍රස්තු වර්ෂ 2 වන ශතවර්ෂයේ දී පමණ මෙරට ස්තූපකරණයට එක් වූ වාහල්කඩ ද විශේෂ අංගයකි. රුහුනේ හා ප‍්‍රධාන ස්තූප ති‍්‍රත්වයේ ද දක්නට ලැබෙන වාහල්කඩ
අංගයේ අව්‍යාජ ස්වරූපය මිහින්තලේ කණ්ඨක ෙචේතියෙන් දැකගත හැකි ය. ගලින් හා ගඩොලින් විවිධ කැටයම් පනේල සමගින් මෙම වාස්තවික අංගය පිළිබඳ මහාවංශයේ තොරතුරු දක්නට ඇත. අයක, ආදිමුඛ ආදී වශයෙන් ද මෙම නිර්මාණාංගය හැඳින්වෙන බව විද්වත් මතයයි. චේතියඝර හෙවත් වටදාගෙය, ථුපාරාමය බඳු කුඩා ස්තූප වටකොට කණු මත පිහිටුවන ලද කවාකාර වහලකින් යුතුව වටදාගේ නිර්මාණය වී තිබේ. වසභ රජු ( කි‍්‍ර.ව. 67-110) කරවූ ථූපාරාම වට දා ගෙය ද, ගෝඨාභය රජු (කි‍්‍ර.ව. 249-262) කර වූ අම්භස්තල චෛ්‍යයේ වට දා ගෙය ද, සිව්වන අග්බෝ රජුගේ (කි‍්‍ර.ව. 667-683) මැදිරිගිරය ද, හත්වන සියවසට අයත් තිරියායේ වට දාගෙය ද, ලංකාරාමයේ හා අත්තනගල්ලේ වට දා ගෙවල් ද ශෛලමය ටැම් යොදා නිර්මාණය කරන ලදැයි සලකනු ලබයි.
බෝධිය වටා කරන ලද නිර්මාණය බෝධිඝර නම් විය. ශී‍්‍ර මහා බෝධිය වටා දෙවන පෑ තිස් රජු බෝධිඝරයක් කර වූ බව සඳහන් ය. සමාධි පිළිමය පිහිටි ස්ථානයේ බෝධිඝරයක් වූ බවට සලකුණු හඳුනා ගෙන ඇත. කරුණු එසේ වුවද හඳුනාගැනීමට තරම් හේතු වන බෝධිඝර කිසිවක නෂ්ඨාවශේෂ වත්මන දක්නට නොවේ. අංග සම්පූර්ණ බෝධිඝරයක එකම ස්මාරකය ලෙස කුරුණෑගල නිල්ලක්කගම බෝධිඝරය හඳුන්වා දිය හැකි ය. කිතු වසින් 8 වන සියවසට යටත් කළ හැකි මෙහි ශෛලමය ප‍්‍රාකාරය එහි සවි වූ කුළුණු මත වහල නිමවා තිබෙන්නට ඇතැයි විශ්වාස කෙරේ.
බුදු පිළිමය නිමවීමට පෙර බුදුන් වහන්සේ සංකේතවත් වූයේ සිරිපතුල, වජ‍්‍රාසනය වැනි අංග මතිනි. උන්නතව කැටයම් කරන ලද සිරිපතුල සහිත ගල් පූවරු මෙන් ම විශාල ගල් ගල්පුවරු ආදී බෞද්ධයන් විසින් වැඳුම්පිඳුම් කිරීමට යොදා ගැනිණ. පසු කාලීන මෙම ආසන මැදි කොට ආසනඝර නම් අංගය නිර්මාණය කොට ඇත. අභයගිරියේ හා මඩකලපුවේ පුළුකුණාවේ කි‍්‍රස්තු වර්ෂ 7, 8 සියවසට පමණ යටත් කළ හැකි ආසනඝර දක්නට ලැබේ.
අනුරාධපුර මුල් අවධියේ මෙන් ම පශ්චාත් සමයේ නිරතුරු කතාබහට ලක් වන නිර්මාණාංගයක් ලෙස උපෝසථඝරය හඳුන්වා දිය හැකි ය. භික්ෂූන් වහන්සේලාගේ විනය කර්ම සඳහා සාදවන ලද ගොඩනැඟිලි වශයෙන් මේවා හැඳින්වේ. දුටුගැමුණු රජුගේ ලෝවා මහාප‍්‍රාසාදය, අභයගිරියේ රත්නප‍්‍රාසාදය මේ සඳහා උදාහරණයන් ය. බොහෝ විහාරස්ථානයන්හි ගලින් හා ගඩොළින් බොරදම් සහිත පාදමක් මත තනා ඇති මෙම ගොඩනැඟිලි විශේෂය ශිලාලේඛනයන්හි පොහායකර යනුවෙන් හඳුන්වා ඇත.
ප‍්‍රධානඝර හෙවත් පියන්ගල අනුරාධපුර පශ්චාත් සමයට අයත් ගොඩනැඟිලි විශේෂයකි. ශිලා ලේඛනයන්හි පතනගල, පියන්ගල වශයෙන් හඳුන්වන මෙම ආරාම විශේෂය භාවනානුයෝගී භික්ෂූන් අරඹයා නගරයෙන් ඇතුළත නිසල පරිසරයක නිර්මාණය කොට ඇත. සෑම නිර්මාණයක්ම එක ස්වරූපයක් ම ගන්නා මෙම නිර්මාණ තුළ ස්වභාවික ගල් පුවරු මත කළ නිමවුම්, පොකුණු, චංකමන දක්නට ඇත. මෙහි ඇති විශේෂතාව වනුයේ මනහර කැටයමින් තොර නිර්මාණ පිහිටා තිබීමයි. එහෙත් කැටයමින් යුතු කැසිකිලි ගල් පිහිටුවා තිබීම විමසුමට ලක් කළ යුත්තකි.
භෝජන ශාලා හෙවත් දානශාලා නම් ගොඩනැගිලි විශේ්ෂයක් අනුරාධපුර යුගයේ දී භික්ෂූන් වහන්සේලා උදෙසා නිර්මාණය කොට තිබිණ. අනුරාධපුර මහාපාලිය එවැනි එකකි. ගලින් කළ විශාල ඔරු, කුඩා ඔරු සහිත මෙවැනි නිර්මාණ ගණනාවක් දැකිය හැකි ය. රුවන්වැලිය අසළ, අභයගිරිය, මිහින්තලේ මෙවැනි නිර්මාණ පිහිටා ඇත. චතුරස‍්‍රාකාර සැලැස්මකට අනුව නිමවන ලද මෙය මළු කිහිපයකින් යුතු ක‍්‍රමවත් ව ජල අපහරණ පද්ධති වලින් සමන්විත විශාල ඉඩකඩ සහිත නිර්මාණ විශේෂයකි.
කිසියම් ආරාමයක වෙසෙන භික්ෂූන් වහන්සේලාට එනම් රැස්විය හැකි ශාලා විශේෂය සන්නිපාතශාලා නමින් හැඳින්වේ. අභයගිරියේ එවැනි සුවිසල් ශාලාවක් පිහිටා ඇත. එමෙන් ම අවුකන, ජේතවන දාගැබ අසළ මෙන් ම දිවයිනේ නොයෙක් තැන පිහිටුවා ඇති ගලින් කළ උළුවස්ස සහිත පඨීමාඝර ද විශේෂ ගෘහ නිර්මාණාංගයකි. යෝගී වූවන් සඳහා පිහිටුවා ඇති ආරෝග්‍ය ශාලා ද විශේෂ නිර්මාණ විශේෂයකි. අනුරාධපුර, මිහින්තලය, මැදිරිගිරිය මෙවැනි ආරෝග්‍ය ශාලා සඳහා නිදසුන් කිහිපයකි. මේ අසළ ඇති ගලින් කළ ඔරු විශේෂය බෙහෙත් ගැල්වීම සඳහා උපායෝගී කර ගෙන ඇත.
භික්ෂූන් වහනසේලාට අවශ්‍ය උණුසුම් ජලය හා තාපය ලබා ගත හැකි ගොඩනැගිලි විශේෂයක් ලෙස ජන්තාඝර හඳුනාගෙන ඇත. අනුරාධපුර මහමෙව්නාවේ වූ මෙබන්ඳක් පිළිබඳව මහාවංශයේ සඳහන් ය. අභයගිරිය, රිටිගල, අරංකැලේ මේ සඳහා නිදර්ශනයෝ ය. අනුරාධපුර ආශ‍්‍රමයන්හි දක්නට ලැබෙන අලංකාර කැටයමින් යුත් පොක්කරණී හෙවත් පොකුණු ගණනාවකි. භික්ෂූන් වහන්සේලාගේ මෙන් ම හුදු මහජනතාවගේ ජල අවශ්‍යතා සපුරාලනු වස් නිමවා ඇති පොකුණු අතර රන්මසු උයනේ පොකුණු, වෙස්සගිරිය, අභයගිරියේ ඇති පොකුණ, කුට්ටම් පොකුණ, යතුර පොකුණ ආදී සිය ගණනක් පොකුණු මගින් සුවදායී සිසිල් පරිසරයක් නිර්මාණය වීම ද දක්නට ලැබේ. ප‍්‍රධාන වැව් හා ජල මාතිකා මගින් සම්බන්ධ වී ඇති මෙම පොකුණු මනහර කැටයමින් අලංකෘතව නිමවා තිබීම ද විශේෂත්වයකි.
අනුරාධපුර ඇතුළු නුවර නටඹුන් වූ රජ මාළිඟා, සීගිරි කොටු පවුර සහිත මාළිඟා සංකීර්ණය, ප‍්‍රභූ නිවාස හා සාමාන්‍ය ජනයා සඳහා ගෘහ නිර්මාණයන් ද ඇතුළුව මෙවන්නකින් විස්තර කළ නොහැකි නිර්මාණ කලාවක් අනුරාධපුර යුගයේ ගොඩනඟා තිබූ බවට සාහිත්‍යයික හා පුරාවිද්‍යාත්මක සාක්ෂි ඔස්සේ හඳුනා ගත හැකි ය.
කලාව
ශ්රී ලාංකේය සංස්කෘතිය තුළ සෞන්දර්යාත්මක චින්තනය ඈත අතීතයේ පටන් පැවැති බවට පුරාවිදු සාධක දෙස් දෙයි. දැනට කෙරී ඇති පර්යේෂණ අනුව බලංගොඩ සංස්කෘතිය දක්වා මෙම චින්තාව දිවෙන අතර එමගින් ඔවුන් සතු වූ කලාත්මක හැඟීම, සෞන්දර්යාත්මක විඥානය පිළිබඳ කිසියම් ඉඟියක් ලබා ගත හැකි ය. චිත‍්‍ර, මුර්ති, කැටයම් යනාදියෙන් අනූන වූ මෙහි ලොව ප‍්‍රස්තූත කාල සීමාවට අනුකූලව විස්තර කිරීම ඉහත අංගද්වය මෙන් ම දුෂ්කර වූවත්, මක්නිසාද යත් ප‍්‍රමාණාත්මකව ගිණිය නොහැකි අගනා නිමවුම් රැසක් ශී‍්‍ර ලාංකේය ප‍්‍රජාව සතු බැවිනි.
අනුරාධපුර යුගයේ ජනතා අධ්‍යාත්මය පිළිබිඹු කරනා චිත‍්‍ර මූර්ති කැටයම් හි සුසංයමය, සරලත්වය, අව්‍යාජත්වය, පශ්චාත් යුගයන්හි එබඳු නිර්මාණයන්ට වඩා උසස් තත්වයක පවත්නා බව විචාරක මතය වී ඇත. වංශකථා හි මෙන් ම පාලි අටුවාවන්හි ද චිත‍්‍ර ශිල්පීන් හා චිත‍්‍ර පිළිිබඳ සටහන් දැකිය හැකි ය. රුවන්වැලි සෑ ධාතු ගර්භයේ සිතුවම් පිළිබඳ මහාවංශයේ තොරතුරු ඇතුළත් ය. අම්බලන්තොට කරඹගල වන සෙනසුනේ ගුහාවක පෙර විසූ බුදුවරුන්ගේ බෝධිසත්ව අවස්ථා නිරූපණය කරන ලද චිත‍්‍ර පැවති බව බුදුගොස් හිමියන් විසුද්ධි මාර්ගයේ විස්තර කොට ඇත. දූමරක්ගල හෙවත් දිඹුලාගල, පුල්ලිගොඩ ගල් ගුහාව ආදී සිතුවම් මුල්කාලීන සිතුවම් ගණයට වැටේ. පුල්ලිගොඩ සිතුවම් කි‍්‍රස්තු වර්ෂ 5 වන සියවසට යටත් කළ හැකි බව විද්වතුන් අදහස් ඉදිරිපත් කර ඇත. හිඳගල සිතුවම් සම්ප‍්‍රදාය අවධි දෙකකට ගැනෙන නමුදු ඉහත ගල් ලෙන අභ්‍යන්තරයේ ඇඳි සිතුවම් කිතුවසින් පස්වන සියවසට අයත් කළ හැකි ය. බුදු රූ වෙනත් ස්ථානයන්හි නොදක්නා පරිද්දෙන් ඇඳ තිබීම මෙහි ඇති විශේෂ ලක්ෂණයකි. දේවතා රූප, බ‍්‍රහ්මාරාධනාව වැනි අවස්ථා කදිමට මෙහි වර්ණිත ය. සීගිරි සිතුවම් ලාංකේය වංශකථාව තුළ නොමැකෙන සටහනක් තබා ඇති සිතුවම් සමුදායක් බව කිවමනා ය. මෙහි ඇති ලලනා රූප (දැනට ශේෂව පවත්නේ විසි එකක් පමණි.) පිළිබඳව විද්වතුන් විවිධ මතවාද පළකර තිබේ. ඒ අතර විදුලිය හා වළාකුළු සංකේතය, බිසවුන් හා කුමාරිකාවන්, සේවිකාවන්, දිව්‍ය අප්සරාවන්, සම කාලීන කාන්තාවන් ආදී වශයෙන් අදහස් ඉදිරිපත් කර ඇත. මෙහි ඇති සිතුවම් ලක්ෂණ අතර සිහිනිඟ, පුන් පියයුරු, කෝමල අත් පා, වර්ණිත ඇඳුම්, සියුම් රේඛා, අඳුර හා එළිය දැක්වීම කෙරෙහි වූ සැලකිල්ල ආදි නිර්මාණ ලක්ෂණයක් අනුව මෙම සිතුවම් අද්විතීය චිත‍්‍ර ගොන්නක් බව විචාරක මතයයි. මෙය කිතුවසින් 5 වන සියවසේ කාශ්‍යප රජුගේ (කි‍්‍ර.ව. 477 – 495) නිර්මාණයක් ලෙස බහුතර ජනයාගේ පිළිගැනුමට ලක්ව තිබේ.
බුදු පිළිමය අනුරාධපුර යුගයේ විශිෂ්ඨතම මුර්තිය ලෙස කලා විචාරක ඇසට ලක් වී ඇත. ලොව පහළ වූ ශ්‍රේෂ්ඨතම මනුෂ්‍යයාගේ ස්වභාවය නිරූපණය කිරීමට කලාකරුවා මාධ්‍ය කරගනුයේ බුදු පිළිමයයි. මහා කරුණාවත්, මහා ප‍්‍රඥාවත් පිළිඹිබු කරන අයුරින් නිරූපිත අයුරින් මෙම කලාව කවදා කෙලෙස ආරම්භ වූවා දැයි තවමත් විද්වත් මතයට ලක් වෙමින් පවතී. වැඩි දෙනෙකුගේ පිළිගැනීමට නම් කි‍්‍රස්තු වර්ෂ 1 වන සියවසේ කණිෂ්ක රජු දවස ඉන්දියාවේ දී සිදු වූ බවයි. බුදුන් වහන්සේ වැනි උතුමකු මිනිස් රුවින් දැක්වීම නුසුදුසු යැයි ඔවුන් සිතන්නට ඇත. එබැවින් මේ සඳහා මුල් කාලීනව ඔවුන් භාවිත කළේ සංකේතයන් ය. සාංචි, භාර්හුත් වැනි තැන්වල මේ සඳහා නිදසුන් දක්නට ඇත.
ලක්දිව පිළිම ලොව ගත් කළ හිඳි පිළිම, හිටි පිළිම, සැතපෙන පිළිම හා ඉතා විරල ලෙස සක්මන් පිළිම ද වශයෙන් වර්ග සතරකි. මෙහි නන්වැදෑරුම් මුද්‍රා, ආසන හා ශෛලින් ඇතුළත් විකාශන අවස්ථා නිරූපිත ය. අනුරාධපුර මහඉලුප්පල්ලමේ කිරිගරුඩ බුදු පිළිමය මෙරටින් සොයාගත් පැරණිතම පිළිමය ලෙස හඳුනාගෙන ඇත. මීට අමතරව විශාල ප‍්‍රමාණයේ මෙන් ම මධ්‍යම කුඩා පිළිම රාශියක් දිවයිනේ නන් දෙසින් සොයා ගෙන ඇත. ධාතුසේන රජු (කි‍්‍ර.ව. 465-473) කාලසේළ සත්ථු හෙවත් කළුගල් පිළිමයක් කර වූ බව චූලවංශයේ සඳහන් ය. මෙය අවුකන පිළිමය සේ සලකනු ලැබේ. හිටි පිළිම සියල්ලම පාහේ අවුකන පිළිමයේ ශරිර ලක්ෂණ හා චීවර ලක්ෂණ පිළිඹිබු කරන බැවින් අනුරාධපුර යුගය හිටි පිළිමවල ස්වරූපය අවබෝධ කර ගැන්මට මෙය පිටුවහලක් වනු ඇත. අභය මුද්‍රාවෙන් නිරූපිත අමරාවති කලා ලක්ෂණ පෙන්නුම් කරන මෙහි ඒකාංශ නිරූපණය සහියත තනි රැල්ලෙන් යුත් සමාන්තරව ඉහළට නැගෙන සිවුරු රැළි, කලා ශිල්පියාගේ නිපුණත්වය ස්ඵුථ කරවයි. කෙස් රැළි, උර්ණ රෝමය, රේඛාවකින් සටහන් කර ඇති දෙනෙත්, තරමක් විශාල දෙතොල්, දිගටි කණ් පෙති හා පද්මාසනාරූඪව ආබද්ධව, පුර්ණ උන්නතව සේ නිමවා ඇති මේ පිළිමය කිතුවසින් 5 වන සියවසට යටත් කර ඇත. මීට අමතරව අනුරාධපුර සැස්සේරුව, මොනරාගල මාළිගාවිල, වැල්ලවාය බුදුරුවගල වැනි ස්ථානයන්හි විවිධ ශෛලීන්, හැඩතල නිරූපිත හිටි පිළිම ගණනාවක් හඳුනාගෙන ඇත. එමෙන්ම, වේරගල තිස්සමහාරාමය ආදී ප‍්‍රදේශවල ලෝහයෙන් කළ හිටි පිළිම රාශියක් ද සොයාගෙන ඇත.
හිඳිපිළිම අනුරාධපුර යුගයේ බහුල ලෙස ව්‍යාප්ත වු පිළිම කලාවයි. අනුරාධපුර අභයගිරියේ තනි කළුගලින් නිමවා ඇති සමාධි බුද්ධ ප‍්‍රතිමාව දෙස්විදෙස් කලා විචාරකයින්ගේ විචාරයට බඳුන් වූ වෙනත් පිළිමයක් නොමැති තරම් ය. සිංහල ප‍්‍රතිමා ශිල්පීන්ගේ නිවහල් බව ප‍්‍රකට මෙහි ධ්‍යාන මුද්‍රාව වීරාසනය නිරූපිත ය. දේවානම්පියතිස්ස රජු කර වූ උරුසීලා පටිමු නම් මහාවංශයේ සඳහන් ප‍්‍රතිමාව මෙය විය හැකි බව ඇතැම් විචාරකයෝ සලකති. හිඳි පිළිම අතර කි‍්‍රස්තු වර්ෂ 475 වන සියවසට පමණ අයත් විය හැකි යැයි විශ්වාස කරන තොළුවිල පිළිමය ද ශ්‍රේෂ්ඨ නිර්මාණයකි. පන්කුලියේ පිළිමය අභයගිරි ආශ‍්‍රමයේ පිහිටුවා ඇති දෙවැනි සමාධි පිළිමය ආදිය මේ යුගයේ හිඳි පිළිම අතර ශ්‍රේෂ්ඨ නිර්මාණ වෙති. මේවාහි විවිධ මුද්‍රා, ආසන, චීවර පොරෝනා ක‍්‍රම, පීඨය, කෙහෙරැළි, මුහුණේ ඉරියව් ආදි කලා ලක්ෂණ ගණනාවකි. මෙකී සියල්ල විස්තරකරණයට මෙහි ඉඩහසර නොවේ.
බෝසත් පිළිම කලාව ද අනුරාධපුර යුගයේ ප‍්‍රකට ලක්ෂණයකි. බුදුරුවගල පර්වතයේ මංජු ශී‍්‍ර හා අවලෝකිතේශ්වර බෝසත්වරුන්ගේ පිළිම නෙලා ඇත. දඹේගොඩ සෙල්මුවා බෝසත් පිළිමය (කි‍්‍ර.ව. 7 -8 සියවස්) බෞද්ධ ලෝකයේ විශාලතම සෙල්මුවා බෝසත් පිළිමය ලෙස විචාරක මතයයි. යාල අභයභූමියෙන් හමු වූ හුණුගලින් නිර්මිත බෝසත් ප‍්‍රතිමාව, යඨාල විහාරය, අම්බලන්තොට ආදි ප‍්‍රදේශවලින් ද කැඞීබිඳී ගිය සෙල්මුවා පිළිම හමු වී තිබේ. වෙහෙරගලින් හමු වූ කි‍්‍රස්තු වර්ෂ 6 සියවසට පමණ අයත් විය හැකි ලෝහමුවා බෝසත් පිළිමය අවලෝකිතේශ්වර ගණයට වැටෙන අතර මෙතෙක් සොයා ගෙන ඇති මෙම වර්ගයේ විශිෂ්ඨතම පිළිමයක් සේ මෙය ද සලකනු ලබයි.
සඳකඩ පහණ නම් විශිෂ්ට කලා නිර්මාණය මෙම යුගයේ අද්විතීය නිර්මාණ අතර ඉහළ තැනක් ගනී. දුටුගැමුණු රජු දවස සෝනුත්තර තෙරුන් රුවන්වැලිසෑයෙහි නිදන් කිරීමට ධාතු සොයා නා ලොවට වැඩි අවස්ථාවේ ලක්දිව ඇති සියලු මැණික් සඳකඩ පහන තරම් නොවටින්නේ යැයි නා රජු කළ ප‍්‍රකාශයත් මහාවංශයේ සඳහන් වීමෙන් මෙකී කලාකෘතිය කොතරම් අගනේ ද යන්න වටහා ගත හැකි ය. මුල්ම සඳකඩ පහන කැටයමින් තොර වූවකි. පියගැට පාමුල පාපිස්නක් ලෙස යෙදූ අර්ධ කවාකාර ගල් පුවරුවට කිසියම් හැඩයක් ලබා දීම සඳහා කලාකරුවන් ගත් උත්සාහය හේතු කොටගෙන උසස් කලා නිර්මාණයන් ලෙස සඳකඩ පහන බිහි විය. මොහෙන්ජෝදාරෝ හරප්පා සංස්කෘතියේ පටන් නාගර්ජුන, අමරාවතී සම්ප‍්‍රදායන් තුළ ද දක්නට ලැබෙන මෙකී නිර්මාණයේ විශිෂ්ඨතම නිමවුම් ලකුණු ශී‍්‍ර ලංකාවේ බිහි වී ඇතැයි විද්වත් මතය වී ඇත. මෙහි ඇති කැටයම් පිළිබඳ වාද විවාද ගණනාවක් විද්වතුන් අතර පවත්නා බව ද සැලකිය යුතු ය. යුගයෙන් යුගය විවිධ කැටයම් රටා, හැඩතල එකතු වූ සඳකඩ පහනෙහි විශිෂ්ටතම අවධිය කි‍්‍රස්තු වර්ෂ 7-8 සියවස් අතර වී යැයි හඳුන්වන ගොඩනැඟිල්ල පාමුළ ඇති සඳකඩ පහන පරිපූර්ණ කලා නිර්මාණය වශයෙන් සැලකේ.
කළුගල් මාධ්‍යයෙන් මෙන් ම මුල්කාලීනව ගඩොලින් ද (දඹුල්ල සෝමාවතිය අසළ) නිමවා ඇති කොරවක්ගල නැමැති කලා කෘතිය පඩිපෙළක් දෙපසින් පිහිටි අත්වැටක් ලෙස පෙන්වා දිය හැකි ය. නාම සම්භවය අනුව මෙහි කර යනු අතස එකී පදනම මත කරවක ගල – කොරවක් ගල යනුවෙන් ව්‍යවහාරයට පැමිණෙන්නට ඇතැයි සමහරු අදහස් දක්වති. ඉන් පියගැටපෙළට ශක්තියත්, දෙ පස හිස් බව මැකී ගොස් අලංකාරය ඇති වීමත් සිදු වී ඇත. සෑම යුගයකම කොරවක් ගලෙහි සාම්‍යයක් දැකිය හැකි නමුදු එහි කැටයම් විවිධ යුගයන්හිදි විවිධ වෙනස්කම්වලට භාජනය විය. මකර රුව වැඩි වශයෙන් දක්නා නමුදු වෙනත් කැටයම් ද පසු කාලීනව ඇති විය. රත්නප‍්‍රාසාදය අසළ සියුම් මටසිළුටු කැටයමින් යුත් කොරවක්ගල් ද්වයකි. තොළුවිල ආරාම භූමිය, රුවන්වැලි සෑ අසළ සංඝාරාමයෙහි කොරවක්ගල් විශේෂ නිර්මාණයෝ වෙති.
අනුරාධපුර අවධියේ දියුණු වූ තවත් කලා මාධ්‍යයක් ලෙස වාමන රූප පෙන්වා දිය හැකිය. කි‍්‍රස්තු වර්ෂ 2 – 3 අයත් සේ සැලකෙන මිහින්තලේ කණ්ඨක චේතියේ නැගෙනහිර වාහල්කඩයේ අඟුටුමිටි රුප පෙළ විශිෂ්ට නිමවුමකි. මෙවන් වාමන රූප පසු කාලීනව ශිල්පීන්ට පි‍්‍රයමනාප වු සැරසිලි මාධ්‍යයක් බවට පත්ව තිබේ. පූජනීය ගොඩනැගිලි කුඵණු හිස්මත, පියගැට පෙළ ඉදිරිපස, උසුළුවිසුළු පාමින්, දෑතින් බර දරා, නෙරාගිය කුසින් යුත් මෙකී වාමන රූප අතිශයින් පි‍්‍රයජනක ය. අනුරාධපුර ථූපාරමයේ, රුවන්වැලිය වාහල්කඩ රාමුවල, ඉසුරුමුණියේ විශිෂ්ට නිමවුම් දක්නට ලැබේ. අනුරාධපුර අභයගිරියේ සංඛ – පද්ම නිධි රූ වශයෙන් පෙළ ගැසී සිටින්නේ ද මෙකී වාමන රූපයන්ම ය. හිසෙහි ඇති සංඛ හා පද්ම විලාසය පදනම් කරගෙන මෙකී නාමකරණය පැමිණ ඇත.
දෙව් – මිනිස් මූර්ති කලාව ද අනුරාධපුර යුගයේ පිරිපුන් කලා මාධ්‍යයකි. අභයගිරිය, දක්ෂිණ ථූපය, ජේතවනාරාමය යන ස්තූප වාහල්කඩ කුළුණු මූණත්හි සප්ත රත්නයෙන් යුත් චක‍්‍රවර්ති රූප හා දේවරූප දක්නට ලැබේ. රූප මඳක් මතුවන සේ නෙළා ඇති මෙම මුර්තිවල දක්නට ලැබෙන සුමට මටසිලිටු අඟපසඟ හා සුලලිත ඉරියව් පිළිබඳ සැලකිලිමත් වන විට කි‍්‍රස්තු වර්ෂයෙන් සමාරම්භක අවධියේ පටන් මෙරට ශිල්පීන් මිනිස් අංගෝපාංග පිළිබඳ මනා නිපුණත්වයක් ලබා සිටි පිරිසක් බව මොනවට පැහැදිලි වන කරුණකි.
ඉසුරුමුණි පෙම් යුවල වශයෙන් හදුන්වන මිථුන රූපය කි‍්‍රස්තු වර්ෂ 4 වන සියවස තරම් ඈත යුගයක නිමවන ලද විශිෂ්ට කැටයමක් ලෙස විචාරක මතයට ලක්ව ඇත. මෙම අර්ධ උන්නත කැටයම පිළිිබඳ මතවාද බොහෝ ය. ශිව, පාර්වතී, සිදුහත් යශෝදරා, මංජු ශී‍්‍ර බෝධිසත්වයන් හා පත්තිනි නිරූපණය, සාලිය අශෝකමාලා, සෙබළකු හා බිරිඳ ආදී වශයෙන් මතවාද ගණනාවකි. පුද්ගල නාම කෙසේ වුවද කලාකෘතියෙන් මුර්තිමත් වන ගති ලක්ෂණ අනුව මිනිස් අඟපසග පිළිබඳ මනා නිපුණත්වයකින් යුත් කලාකරුවෙකුගේ අපූරු සුසංගත කලා නිර්මාණයක් සේ මෙය සැලකිය හැකි ය.
කි‍්‍රස්තු වර්ෂ 8 වන සියවසට අයත් රන්වාසල නැමැති මුර්තිය ඉසුරුමුණි බිමෙහි ඇති තවත් විශිෂ්ට නිමවුමකි. දුටුගැමුණු රජ පවුල මෙයින් නිරූපණය වන්නේ යැයි සෙනරත් පරණවිතානයන් අදහස් දක්වන අතර මෙහි මානව රූප ගණනින් පහකි. වට රූප ගැඹුරට නෙලා ඇති මෙහි මහාරාජ ලීලාවෙන් යුත් රජ රුව සිත්ගන්නා සුළු නිමවුමකි. රජු, බිසව, සාලිය, අශෝකමාලා හා පරිවාර ස්ති‍්‍රයක වශයෙන් මෙහි රූකම් විමසුමට ලක්ව ඇත. මෙය ද අනුරාධපුර මැද භාගයෙහි ප‍්‍රතිභා පූර්ණ කලා ශිල්පියෙකු අතින් නිමවුණු අපූරු නිමවුමක් සේ සැලකිය හැකි ය.
ඉසුරුමුණි නෙළුම් පොකුණෙහි ඇත් රූ පොකුණට බැස දියකෙළි පාන ඇතුන් ගේ විවිධ ඉරියව් කදිමට නිරූපණය කර ඇති මුර්තියෙකි. පොකුණේ ජල මට්ටමට ඉහළින් මෙම රූකම් නිමවා තිබීමෙන් කලාකරුවා තම නිර්මාණය පිහිටුවන ස්ථානය මත කොතරම් දුරට අනුරූප විය යුතු ද යන්න කදිමට පසක් කර දී ඇත. සොබාදහමේ විශිෂ්ඨත්වය සමගින් චලනය, රිද්මය, ති‍්‍රමානශිලිත්වය හා රමණියත්වය මනාව ගොනු කරමින් නිමවා ඇති මෙම තලයට කි‍්‍රස්තු වර්ෂ 4 වන සියවසට අයත් විය හැකි පරණවිතානයන් පෙන්වා දී ඇත.
මිනිසා සහ අශ්ව හිස මුර්තිය ද දෙස් විදෙස් විචාරකයන්ගේ නොමඳ අවධානයට ලක් වූ ශ්‍රේෂ්ඨ කලා නිර්මාණයකි. විවිධ මතවාදයන්ට ලක් ව ඇති මෙහි අදහස් අතර කපිල සෘෂිවරයා, විදුලිය හා වළාකුළු, සිදුහත් – කන්ථක කථා පුවත ද, දුටු ගැමුණු රජු තම අසු ලිහා සතුරා දෙස නෙත් හෙළා සිටීම, ජනතාව දෙස මහා කරුණාවෙන් බලා සිටීම වැනි අදහස් ගොන්නකි. මහාරාජ ලීලාසන නමින් හඳුන්වන ඉරියව්ව මෙයින් නිරූපණය වන බව ද පිළිගැනේ. මුහුණේ දිගැටි හැඩය, නාසය, දෙතොල්, කෙස්වැටිය සේ ම ඊට මඳක් ඉහළින් නෙලා ඇති අශ්ව රූපය ද විශිෂ්ට නිමවුමකි. මීට අමතරව සම කාලීන වාස්තු විද්‍යාත්මක හා කලාත්මක නිමවුන් අතර ඇත්, අස්, ගව, සිංහ, මකර රූ කලා මෙන් ම නෙලුම් පත්, මල් සැරසිලි හා ගණ රූ පන්තීන්ගෙන් මොනවට සරසන ලද කලා නිර්මාණ රැසකින් අනුරාධපුර යුගයේ කලාව ආඪ්‍යයව පැවැති බව මෙමගින් පෙන්වා දිය හැකි ය.
ඉහත රචනයෙන් පෙන්වා දුන් පරිදි සම කාලීන යුගයේ බුද්ධිමය උරුමය වෙනුවෙන් සිහල ජනයා කළ උදාරතර සාහිත්‍යයික සේවාවන් තිඹිරිගෙයි සිට සුසානය දක්වා ජනී ජන අවශ්‍යතා සපුරාලනු වස් නිර්මිත වාස්තු විද්‍යාත්මක නිර්මාණ සමුදායන්, අල්ප උන්නත, අර්ධ උන්නත, පූර්ණ උන්නත, වශයෙන් නිර්මාණශීලි කලාකෘති තුළින් කලාත්මක හැඟීම් ජනිත කිරලීමට අතීත මානවයා ගත් උත්සාහය සුළුපටු නොවේ. එහෙයින් අනුරාධපුර රාජධානි සමයේ බිහිකරන ලද සාහිත්‍යය, ගෘහ නිර්මාණය, චිත‍්‍ර, මුර්ති, කැටයම් ඈ කලාව ජාතියේ අධ්‍යාත්මය හා අනන්‍යතාව පිළිඹිබු කරනු ලබන නිමවුම් ලෙස පෙන්වා දිය හැකි ය.
ශාසනෝදය ශාස්තී‍්‍රය සංග‍්‍රහය, මංගල කලාපය 2016 ශී‍්‍ර ශාසනෝදය මහ පිරිවෙන, මහ/අලපලාවල හන්දෙස්ස, (264-281 පිටු).
---------------------------------------------------------------------------------
මෙම ලිපිය 2017.12.18 වැනි දින පළමු වරට www.archaeeology.lk/sinhala වෙබ් අඩවියේ ප‍්‍රකාශයට පත් විය.
---------------------------------------------------------------------------------
It’s good….
Purawidya vishaya hadaarana hemotama wedagath lipiyak… obata sthuthiy..
good esurumuniye katayam gana lipiyak palakaranako
Thank you . Very useful letter
ගොඩක් හොඳ විචාරයක්