වසංගත පිළිබඳ පුරාවිද්‍යාව

ඉතිහාසය පුරා පැවති වසංගත පිලිබඳ පුරාවිදයා වාර්තා වලින් හෙලිකරණ කරුණු ඒවාට මානවයන් මුහුණ දුන් ආකාරය

කතුවරුන්
Charlotte Roberts (Professor of Archaeology, Durham University)
Gabriel D. Wrobel (Associate Professor of Anthropology, Michigan State University
Michael Westaway (Australian Research Council Future Fellow, Archaeology, School of Social Science, The University of Queensland)

අප විසින් වත්මන කෝවිඩ් 19 වසංගතය සමඟ නිරන්තරයෙන් සංසන්දනය කරුනු ලබන පෙර පැවති – ඉන්ෆ්ලුවෙන්සා වසංගතය (1918), කාල මෘත්‍යු බුයුබනික මහාමාර්යාව (Black Death bubonic plague (1342-1353), ජස්ටිනියානු මහාමාර්යාව(541-542) යන වසංගත  පුරාවිදයාඥයින් විසින් එතරම් අවධානයක් යොමු නොකරන මෑත කාලීනව ඇතිවූ වසංගත ලෙස දැනෙනු ඇත. මක්නිසාද යත් අප පුරුදුව සිටින්නේ සියවස් ගණනාවකට පෙර  හෝ ඇතැම් විට වසර දහස් ගණනකට පෙර සිටි මානවයින් පිළිබඳ තොරතුරු සෙවීමටය. එහෙත් මේවන විට පුරාණ මානව අස්ථි මත තිබී සොයාගත් සෘජු සාක්ෂි මඟින් අප වර්ගයාගේ ආරම්භයේ  සිටම වසංගත රෝග අප සමඟ  ජීවත්ව ඇති බවට සාධක  මේ වන විට සොයාගෙන ඇත.

ජීවපුරාවිද්‍යාඥයෝ මානව අස්ථි විශ්ලේශනය කොට අතීතයේදී වසංගත රෝග  ආරම්භ වූයේ  සහ ව්‍යාප්ත වූයේ කෙසේද යන්න පිළිඳ කරුණු අනාවරණය කර ගැනීමට උත්සහ කරති.

මුල් කාලීන මානව ප්‍රජාවන්ගේ සමාජීය චර්යාවේ ඇතැම් අංග මෙකී ලෙඩරෝග ව්‍යාප්තවීම සඳහා හේතුකාරක වූයේ කෙසේද? එකී මිනිසුන් රෝගීන් රැකබලා ගත්තේ කෙසේද? එපමණක් නොව පුද්ගලයින් සහ සමස්ත සමාජය විසින්ම තමනුත් අනෙකාත් ආරක්ෂා කරගැනිම සඳහා තම චර්යාවන් වෙනස් කර ගත්තේ කෙසේද ? යන්න ගැන අප විසින් මෙහිදී අවධානය යොමු කරනු ලබයි. මෙකී කරුනු කාරණාවලට පිළිතුරු දැනගැනීමෙන් පසුව කෝවිඩ්-19 වසංගතය මෙතරම්  දරුණු ගෝලීය ව්‍යසනයක් බවට පත්ව ඇත්තේ කිමද?  සහ ඊළඟ වසංගතයට පෙර අප විසින් කුමක් කළ යුතුද?  යන්න ගැන විද්‍යාඥයින්ට අවබෝධයක් ලබාගැනිමට උදව් උපකාරී වෙනු ඇත.

බොහෝ කලකට පෙර පැවති රෝග පිළිබඳ සාක්ෂි

පුරාජීවවිද්‍යාඥයින් මේ පිලිබඳ තොරතුරු දැන්ගත්නනේ කෙසේද? විශේෂයෙන්ම කිසිදු ලිඛිත සාක්ෂියක් නොතබා ගිය පුරාණ සංස්කෘති පිළිබඳ  තොරතුරු දැනගන්නේ කෙසේද? ලිඛිත සාක්ෂි සොයාගත හැකි සමාජවලද, දිළිඳු සහ වඩා ආන්තික මිනිස් කොඨාශ වල මෙකී තොරතුරු වාර්තාගත වී ඇති අවස්ථා දුලබය. බොහෝ පුරාවිද්‍යාත්මක තත්ත්වයන් තුළ, අපට සොයාගැනීමට හැකි ඉතිරි වී ඇති  යමක් වේ නම් ඒ මිය ගිය  අපගේ මුතුන් මිත්තන්ට අයත්  අස්ථි කොටස් පමණි.

සිපිලිස්, ක්ෂයරෝගය සහ ලාදුරු වැනි රෝග වැළඳුනු පසුව එනිසා  ඇතිවූ “ව්‍යාධිජනක“ ආසාදනයන්  අසථි මත යම් යම් ස්ථානවල හෝ   අස්ථිපඤ්ඤරයේ අස්ථි මත ව්‍යාප්ත වූ  බවට සලකුණු ඉතා පැහැදිලිව හඳුනාගත හැකිය.

එහෙත් රෝග නිසා අස්ථි මත සටහන්වන සලකුණු බොහෝමයක් සුවිශේසී ඒවා නොවුනද,   ඒවා පිළිබඳ අවධානයෙන් බලන ජීවපුරාවිද්‍යාඥයෙකුට එකී ලක්ෂණ දෙස බලමින් යම් පුද්ගයෙකු රෝගීවී සිටියාද නැද්ද යන්න දැනගත හැකිය, එහෙත් ඔහුට කිනම් රෝගයක් වැළදුනේද යන්න කීමට අපොහොසත් වනු ඇත. මහාමාරියාව සහ ඒච්.අයි.වී මෙන්ම කෝවිඩ් 19 වැනි වෛරස අසාදනයන් නිසා ඇතිවන  රෝග මඟින් අස්ථිපඤ්ඤරයට කිසිදු වෙනසක් සිදු කරන්නේ නැත. එමෙන්ම යම් පුද්ගයෙකු ක්ෂණිකව මරණයට පත්කරන රෝගී තත්වයන්ට වින්දිතයාගේ අස්ථි මත කිසිවක් ඉතිරිකර තබා යාමට කාලයක් ලැබෙන්නේ නැත.

නිශ්චිතව හඳුනාගත හැකි අස්ථිමය වෙනස්කම් වලට එහා ගිය සුවිශේෂී රෝගී තත්වයන් නිසා ඇති වූ වෙනස්කම් පිළිබඳ සාක්ෂි හෙලිදරව් කරගැනීමට පුරාජීවවිද්‍යාඥයින් නිරන්තරයෙන්, ජානවිද්‍යාඥයින්ගේ සහ පරපෝෂිතවේදීන්  (parasitologists) වැනි විශේෂඥයින්ගේද සහය ඇතිව විවිධ ක්‍රම ගණනාවක් භාවිතා කරනු ලබයි. උදාහරණයක් වශයෙන්  යම් මිනීවලක තැන්පත්කොට ඇති  මියගිය පුද්ගලයෙකුගේ  උකුල ප්‍රෙද්ශයෙන් ලබාගන්නා පස් නියඳියකින් ඔහුගේ බඩවැල් තුළ සිටි  පටිපණුවන් සහ වටපණුවන් වැනි පරපෝෂිතයින් (අන්තක පරපෝෂිතයින්- ntestinal parasites )පිළිබඳ සාධක අනාවරණය කරගත හැකිය. එමෙන්ම ජාන විශ්ලේශන මඟින් තවමත් පුරාණ අස්ථි සහ දත් මත ඇති අසාදක  රෝගකාරක විෂබීජවල (infectious pathogens ) DNA  සාක්ෂි හඳුනාගත හැකිය.

තවද ජීවපුරාවිද්‍යාඥයින්ට යෞවනයෙකුගේ දත්  සහ අස්ථි කෙසේ වර්ධනයවී ඇත්ද, හෝ වැඩිහිටියෙකුගේ අස්ථිපඤ්ඤරය ඔහුගේ  ජීව කාලය තුළ කොපමණ ප්‍රමාණයක්  වැහැරීමට ලක්ව ඇත්ද යන කාරණා මත පදනම්ව පුදගලයෙකු මරණයට පත්වන විට ඔහුගේ හෝ ඇයගේ වසය නීර්ණය කිරීමටද හැකිය. ඉන් පසුව වසංගත තත්ත්වලින් මිය ගිය ජනගහණයේ වයස් මට්ටම් සොයාගැනීමට  ජනවිකාශ විද්‍යාඥයින්ගෙන්  (demographers) උදව් උපකාර ගත හැකිය. බොහෝ වසංගත රෝග විසමානුපාතිකය බලපාන්නේ ,  වඩාත් තරුණ සහ බොහෝ වයෝවෘද්ධ වයස්වල පසවන දුර්වල ප්‍රතිශක්තිකරන මට්ටමක් ඇති පුද්ගලයන්ටය

උදාහරණයක් වශයෙන් Black Death හෙවත් කාල මෘත්‍යු රෝගය විශේෂ වයස් පරතරයක් නොමැතිව සියලුම වයස් මට්ටම්වල සිටි පුද්ලයින්ටම වැළදුනේය. මෙකී තත්ත්වයට වෙනස්ව 1918 ඇතිවූ ඉන්ෆ්ලුවන්සා වසංගතය වඩාත් අසාමානය බවත් ගත්තේය. එමඟින් වඩාත් බලපෑමක් ඇතිකළේ වඩාත් ප්‍රබල ප්‍රතිශක්ති මට්ටමක් තිබූ පුද්ගලයින්ටය. එනම් එමගින් වඩාත් සෞඛ්‍ය සම්පන්න තරුණ වැඩිහිටියන්ට ප්‍රබල බලපෑමක් ඇති කරනු ලැබීය.

අපට අතීතය තුළ පැවතියේ කිනම් වසංගත තත්ත්වයන්ද පිළිබඳ අප මුතුන් මිත්තන්ට අයත් අවශේෂ අධ්‍යයනය මඟින් පැහැදිලි කරගත හැකිය. එහෙත් මෙමඟින් රෝග ආසාදනයන් ඇතිවීම සහ පරිනාමය ගැන අපට වඩා පුළුල් අර්ථයෙන් පවසන්නේ කුමක්ද? පුරාවිද්‍යාත්මක හෝඩුවා මගින් පර්යේෂකයන්ට අතීතෙය් පැවති සමාජී සහ ආර්ථික සංවිධානය, පරිසරය සහ තාක්ෂණය යන තත්ත්වයන්ට අයත් අංග ප්‍රතිනිර්මාණය කළ හැකිය. එමෙන්ම මෙකී අවධානම් සාධකවල වෙනස්වීමේ බලපෑම මත කාලය හරහා, ලොව විවිධ කලාපවල සහ එකම සමාජයක ජීවත්වූ පුද්ගලයින් අතරේද, රෝගකාරාකදිය වෙනස්වීමට ලක්වූ ආකාරය දඅධ්‍යයනය කළ හැකිය.

බෝවෙන රෝග මුලින්ම ඇතිවූයේ  කෙසේද ?

මානව ජීවවිද්‍යාව සංස්කෘතිය කෙරෙහි සංකීර්ණ ආකාරයෙන් බලපායි. සංස්කෘතිය ද ජීවවිදයාව කෙරෙහි බලපායි, එහෙත්  ඉතා ක්ෂණිකව සිදුවන සංස්කෘතික වෙනස්කම් අපගේ ශරීරවලට දරා ගැනිමට නොහැකිය. උදාහරණයක් වශයෙන් විසිවන ශතවර්ෂයේ නොයෙක්වර සැකසූ ක්ෂණික කෑම වර්ගවල ආගමනයත් සමඟ  බෙහෝ දෙනෙකු විසින්  එතෙක් ගනු ලැබූ  වඩා සමබර සහ සෞඛ්‍ය සම්පන්න ආහාර වේල අහිමිවිය. මෙමඟින් මානව ශරීරය පරිනාමයට ලක්වූ අතර වෙනස් ආගන්තුක ලොවකට හුරුවීමට සිදුවීම නිසා මෙකී ආහාර රටාවේ වෙනස දියවැඩියාව, හෘදරෝග සහ තරබාරුකම වැනි රෝගකාරකාදියට මග කැපුවේය.

පුරාවසංගතවේදමය (paloepidemiological) දෘෂ්ටිකෝණයකින් බලන විට අප වරගයාගේ අතීතයෙහි සිදුවූ සුවිශේසීම සිදුවීමක් වන්නේ ගොවිතැන සඳහා හුරුවීමයි. අදින් වසර දොළොස් දහසකට පෙර කාලයක මූලිකව ආරම්භ වූ කෘෂිකාර්මික කටයුතු  ලෝකයේ  බොහෝ තැන්වල ප්‍රභවය වී  ස්වාධීනව සංවර්ධනයට පත් විය.

මෙකී වෙනසට පෙර, මානවයින් ජීවත් වූයේ දඩයක්කාර ආහාර එකතුකරන්නන් ලෙසය. සුනඛයා ඔවුන්ට සිටි එකම  සමීපතම සත්වයා විය. අතීත මානවයින්  වඩාත් කාර්යක්‍රියාශ්‍රීලී කොට්ඨාශයක් වූ අතර ප්‍රෝටීන සහ තන්තුවලින් ඉහළ සහ පහළ කැලරි සහ මේද මට්ටමක් සහිත විවිධාංගීංකරණය වූ වූ සමබර ආහාර වේලක් ලබා ගත්තේය. මෙකී කුඩා කණ්ඩායම් වලට වනසතුන් දඩයම් කිරීමේදි සහ ඇතැම්විට එකිනෙකා සමග සටන් කිරීමේදී  නොයෙක් විෂබීජකාරක එනම් බැක්ටිරියා ආසාදන මඟින් ඇතවූ රෝග වැළඳුන අතර   තුවාල ආදියද  සිදුවිය. එමෙන්ම ඔවුන්ට දත් දැඩිව ගෙවීයාම,  සහ ඵලකයේ (plaque)සහ පරිදන්තකයේ ඇතිවන රෝග (periodontal disease.)දත් ආශ්‍රිතවද විවිධ රෝගී තත්ත්නයන්  තිබී ඇත.

කෙසේ හෝ එම දඩයක්කාරයන්ට එතරම් කණස්සල්ලට පත්වීමට සිදුනොවූ එක් දෙයක් නම් එක් පුද්ලගලයෙකුට වැළදෙමින් විශාල භූගොල්ිය කලාපයක ඉතා වේගයෙන් පැතිරී යන බොවේන රෝගවලින් ඔවුන් ආරක්ෂා වී සිටීමයි. ඉන්ෆ්ලුවෙන්සා වෛරසය වැනි විෂබීජකාරකයන්ට  එම ජනකණ්ඩායම් වැනි   කුඩා  සහ සමාජීය වශයෙන් හුදකලා වූ  එහෙත් බෙහෙවින් සංචාරක දිවිපෙවතකින් යුත් ජනකණ්ඩායම් අතර වඩාත් ඵලදායිව පැතිරීමට හෝ රඳාපැවතිමට එතරම් හැකියාවක් ලැබුනේ නැත.

කෘෂිකර්මාන්තයේ ආගමනයත් සමඟ අතීත මානවයෝ , ස්ථිර ජනාවාස පිහිටුවාගෙන විශාල කාණ්ඩ වශයෙන් එකිනෙකාට ආසන්නව පදිංචිවීමට  පටන් ගත්හ. මෙම පරිසරිය තුළ නව රෝගකාරකාදිය ආරම්භ විමට කදිම පරිසරයක් නිර්මාණය කළේය. මානවයින් කෘෂිකර්මාන්තය සඳහා සංක්‍රාන්තිය ලබා ගැනීම එකී සමාජවල වාර්තා වී ඇති ඉහළ ළදරු මරණ අනුපාතවලින් පැහැදිලිව හදුනාගත හැකිය. එනම් එකී තත්ත්වයන් මත ආසන්න වශයෙන් සියයට තිහක් (30% )හෝ  ඊට වැඩි ප්‍රමාණයක් ළමුන් පස් වියැති විමට පෙර මියගොස් ඇත.

වසර මිලියන ගණනක් පුරා විහිදෙන මානව පරිනාම ඉතිහාසයේ පළමු වරට විවිධ වර්ගවලට අයත් ක්ෂීරපායි සතුන් සහ කුරුල්ලන් මානවයාගේ අතිශය සමීප මිතුරන් බවට පත්විය. මානවයන් විසින් අලුතින් ගෘහාශ්‍රිතකරණය කළ සුතුන් සමඟ විසිමට ආරම්භ කරත්ම ඔවුන් zoonose යනුවෙන් හඳුන්වන සතුන්ගෙන් බෝවන  නව රෝග කාණ්ඩ වල ජීව චක්‍රයන්ට නිරාවරණය විය. පෙරදී සතුන් අතර පමණක් සීමා වි තිබුණු මෙකී රෝග ගෘහාශ්‍රතිකරණයත් සමඟ මිනිසුන්ට වැළඳිමට පටන් ගත්තේය.

මේ සියලු තත්වයන්ට අමතරව දුර්වල සෞඛ්‍ය පුරුදු සහ  පෝෂණයක් නොමැති ආහාර රටා මෙන්ම සංචරණයන් නිසා දුරඈතින්  සිටි ප්‍රජාවන් සමඟ සහ වෙළඳාම නිසා විශේෂයෙන්ම නාගරික ප්‍රජාව   සමඟ මුසුවීම නිසා පළමු වරට බොනොවන රෝග වසංගත ලෙස මිනිසුන් අතර පැතිරීමට පටන් ගත්තේය.

වසංගත ලෝකය තුළ පැතිරීම

මානවයින්ට වැළදුනු රෝගකාරකාදියට සම්බන්ධ ප්‍රධාන වසංගතමය සංකාන්ත්‍රීවල ප්‍රතිඵල වශයෙන්  මානව ඉතිහාසය තුළ ඇතිවූ ප්‍රධාන ඓතිහාසික සිදුවීමද හඳුනාගත හැකිය.

වසර දසදහසකටත් වඩා වැඩි කාලයක් යුරෝපයේ, මැදපෙරදිග කලාපයේ සහ ආසියාවේ සිටි මානව කණ්ඩායම්  තම පරිසරවල විසූ යම්යම් සතුන්ගෙන් බෝවිය හැකි රෝගකාරකාදිය සමඟ පරිනාමයට පත්විය. ගොව විවිධ කලාපවල ජීවත් වූ මිනිසුන් සමඟ සබඳතා දැක්වූ  සතුන්  වර්ග විවිධ විය. යම් සත්ව කාණ්ඩයන් සමඟ මානවයා දිගුකාලයක් ජිවත් විම නිසා මානවයා සහ සතුන් අතර සහ-පැවැත්මක් (symbiosis) වර්ධනය වූ අතරම එමගින් ප්‍රාදේශීයව හඳුනාගත් සත්ව රෝග වලට එරෙහි  ප්‍රතිශක්තිකරණයක්ද  මිනිසුන් තුළ වර්ධනය විය.

නූතන ඉතිහාසයේ  ආරම්භයත් සමග යුරෝපියානු අධිරාජ්‍යයට අයත් ප්‍රජාවන් ලෝකය පුරා සංචාරය කිරීම ආරම්භ කළ අතර, ඔවුන් සමඟ ඒ දක්වා “පැරනි ලොව“ පැවති රෝගකාරකාදියද රැඟෙන ගියේය. එකී රෝගී තත්ත්වයන් සමඟ පරිනාමයට පත් නොවූ ජනකණ්ඩායම්වලට එම රෝග වැළඳීමෙන් වඩා වඩාත් ඛේදජනක ප්‍රතිඵල අත්කර දුන්නේය. ඕස්ට්‍රේලියාවේ, පැසිෆික් සහ දකුණු ඇමරිකානු කලාපවල දිවිගෙවූ ස්වදේශික ජන කණ්ඩායාම් තුළ මෙම නව විෂබීජකාරකයන්ට මුහුණ දීම සඳහා ජීවවිද්‍යාත්මක හුරුවක් නොවීය. ප්‍රතිශක්තිකරණයක් නොවුයෙන් එකකින් පසුව තවෙකක් වශයෙන් පැමිණි වසංගතවලින් මෙකි කණ්ඩායම්  මහත් ව්‍යසනයකට පත්විය.  ඔවුන් අතර සිදුවූ මරණ අනුපාතය 60-90% අතර සංඛ්‍යාවක් වූ බව මේ වන විට ගණනය කර ඇත.

අතීත මිනිසුන්ට අයත් අස්ථිපඤ්ඤරවල, මමී තුළ සහ වෙනත් අවශේෂවල ඇති රෝග ලක්ෂණ පිළිබඳ සිදුකල අධ්‍යයන

වසංගත රෝග වල සම්භවය සහ පරිනාමය පිලිබඳ තොරතුරු ප්‍රතිනිර්මාණය කිරීමට තීරණාත්මක වී ඇත. එමෙන්ම මෙකී අධ්‍යන මඟින් අතීත මානව කණ්ඩායම් වසංගත තත්ත්වයන් තුළදී එකිනෙකා මත දැක්වූ දයාව කරුණාව සහ සැලකිල්ල ආදි සමාජවිද්‍යාත්මක කාරණාද, හිස්කබල ආශ්‍රිතව කළ ශෛල්‍යෙවෙද්‍ය කටයුතු, දත් වෙදකම,  අංගඡේදනය,ශරීරාබාධ ප්‍රකෘතිමත් කිරීම, ඖෂධීය ප්‍රතිකාර, සහ ශෛල්‍ය වෛදය උපකරණ ආදී වෛද්‍ය විද්‍යාත්මක කරුණු ගණනාවක්ද  හෙළිකර ගැනිමට හැකියාව ලැබී ඇත.

සොයාගත් අනෙක් සාක්ෂි මඟින් පෙන්වා දෙන්නේ  මානවයින් රෝගකාරකාදියෙන් සුවපත් වෙමින් අන්‍යයන් ද සුවකිරීම සඳහා තම උපරිමයෙන් කටයුතු කර ඇති බවය. ඇතැම් විට මේ සඳහා ලබාදිය හැකි වඩාත් ප්‍රසිද්ධ නිදර්ශනවලින් එකක් වන්නේ එංගලන්තයේ ඊම් (Eyam) ගමේ උදාහරණයයි. එනම් 1665 දී ලන්ඩනයේ ඇතිවූ මහාමාරියා වසංගත තත්ත්වය තවදුරටත් පැතිරීම වැළැක්විම සඳහා ඒ ගම් වැසියෝ ස්වයං පරිත්‍යාගී තීන්දුවක් ගනිමින් හුදකලාවීමට තීර්ණය කළහ.

වෙනත් යුගවලදී, ක්ෂය රෝගීන් එම රෝගීන් සඳහා ඉදිකළ ස්ථානවල රැඳවූ අතර (sanatoria), ලාදුරු රෝගීන් ඔවුන් සඳහා ඉදිකළ සුවිශේෂී ආරෝග්‍යශාලවල ද ඇතැම්විට දූපත් හෝ දුරපළාත්වලට යවා නිරෝගී මානව සමාජයෙන් බැහැරකොට තැබුවේය. මහාමාරියා වැනි වසංගත පැමිණි විට නාගරිකයන් තම ගේදොර දේපළ දමා පළා ගියහ.

අල ලෝකය නැවත වරක්  තවත් එවන් එක් වසංගතයකට මුහුණ දෙමින් සිටින මොහොතක, පුරාවිද්‍යා සහ ඓතිහාසික දත්ත වාර්තා මඟින් අපට කියා දෙන්නේ අප වර්ගයා එවන් බොවෙන රෝග සමඟ වසර දහස් ගණක් තිස්සේ ජිවත් වෙමින් සිටි බවය. විෂබීජකාරක මඟින් මානව ශිෂ්ටාචාර හැඩ ගන්වා ඇති අතරම එවැනි අර්බුධකාරී තත්වයන්ට මුහුණ දිම සඳහා මානාවයින් ද  පරිනාමීය ක්‍රියාවලිය තුළදී සැමවිටම  තම පැවත්ම නම්‍යශීලී කරගෙන ඇත.

පරිවර්තනය- දිනේෂ් දේවගේ